Μετάβαση στο περιεχόμενο

Κομοτηνή

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Κομοτηνή
Τοποθεσία στο χάρτη
Τοποθεσία στο χάρτη
Κομοτηνή
41°7′0″N 25°24′0″E
ΠεριφέρειαΑνατολική Μακεδονία και Θράκη
ΔήμοςΚομοτηνής
Διοικητική υπαγωγήΔήμος Κομοτηνής
Έκταση385,386 km² (καππα)
Υψόμετρο45 μέτρα
Πληθυσμός51.732[1] (2021)
Ταχ. κωδ.69100, 69131, 69132 και 69133
Τηλ. κωδ.2531Χ
Ζώνη ώραςΏρα Ανατολικής Ευρώπης
ΙστότοποςΕπίσημος ιστότοπος
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )
Ρολόι Κομοτηνής στην οδό Ερμού
Το Ηρώο της Κομοτηνής, γνωστότερο ως «Σπαθί»
Περιφέρεια ΑΜΘ

Η Κομοτηνή (παλαιότερα και Γκιουμουλτζίνα ή Γκιουμουρτζίνα, μεσαιωνικά ελληνικά: Κουμουτζηνά, Κομοτηναί ή Κομοτηνά Τουρκικά: Gümülcine), είναι πόλη του γεωγραφικού διαμερίσματος της Θράκης, βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Ελλάδας και ανήκει στον Νομό Ροδόπης. Αποτελεί έδρα της διοικητικής περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και πρωτεύουσα της Περιφερειακής Ενότητας Ροδόπης.

Με την ύπαρξή της να βεβαιώνεται από την ύστερη αρχαιότητα, το πάλαι ποτέ μικρό βυζαντινό οχυρό των Κομοτηνών ή Μεμέτιδων αναδείχθηκε σε σημαντικό αστικό κέντρο στην Υστεροβυζαντινή περίοδο. Η σημαίνουσα θέση της στην περιοχή της Θράκης εδραιώθηκε στα χρόνια της Οθωμανικής περιόδου (1363-1912), στην τελευταία περίοδο της οποίας (19ος αιώνας) αναδείχθηκε σε διοικητικό κέντρο της ευρύτερης περιφέρειας. Η πρόσκαιρη κατάκτησή της από τους Βούλγαρους στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο, η απελευθέρωσή της κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο και η έκβαση του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου οδήγησαν στην οριστική ενσωμάτωσή της στην ελληνική επικράτεια, το 1920. Η απελευθέρωση της πόλης γιορτάζεται στις 14 Μαϊου.Στα μεταπολεμικά χρόνια η πόλη αναπτύχθηκε χάρη στην κεντρική της γεωγραφική θέση και τη σημασία της ως διοικητικό κέντρο, διατηρώντας τον χαρακτήρα της, και επηρεασμένη, ως ένα βαθμό, από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των μειονοτικών ομάδων.

Η οικονομία της χαρακτηρίζεται από την υπεροχή του τομέα παροχής υπηρεσιών, απόρροια γεωγραφικών και ιστορικών παραγόντων. Ο αστικός της χώρος παρουσιάζει ιδιαίτερη ποικιλομορφία χάρη στην ιστορία της και τον πολιτισμό της, στοιχεία που είναι υπεύθυνα και για τα σημαντικά μνημεία και αξιοθέατα τα οποία είναι διάσπαρτα μέσα σε αυτόν. Στην περιοχή είναι έντονη η παρουσία του μουσουλμανικού στοιχείου που δίνει ιδιαίτερο χρώμα τόσο με τις ενδυμασίες και τα έθιμα όσο και με την αρχιτεκτονική χαρακτηριστικό δείγμα της οποίας αποτελούν οι μιναρέδες και τα καφασωτά παράθυρα των σπιτιών στις παλιές συνοικίες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περιήγηση γύρω από τη Λαϊκή Αγορά, όπου υπάρχουν εμπορικά και άλλα καταστήματα.

Σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής διαδραματίζει το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης το οποίο ιδρύθηκε το 1974.

Όνομα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το βυζαντινό όνομα ήταν Κουμουτζηνά[2][3] ή Κομοτηνά ή Κομοτηναί.[4] Ως προς την προέλευση του ονόματος, έχει διατυπωθεί η εκδοχή ότι έτσι είχαν χαρακτηριστεί τα κτήματα κάποιου κόμητα της περιοχής: *Κομητηνά > Κομοτηνά > Κομοτζηνά/Κουμουτζηνά[5]. Η πρώτη χρήση του ονόματος Γκιουμουλτζίνα, τουρκικά: Gümülcine έχει καταγραφεί σε οθωμανική πηγή το έτος 1344 μ.Χ. Το όνομα Κομοτηνή ορίσθηκε επισήμως το 1920[6] και αποτελεί τη λόγια μορφή του ονόματος Κουμουτζηνά που χρησιμοποιούσε ο Κατακουζηνός στα μέσα του 14ου αιώνα.[7]

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχαιότητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Φρούριο χρονολογείται από τον 4ο αι. μ.Χ.

Θρυλείται ότι το πόλισμα Κομοτηνή ανάγεται στον 5ο αιώνα π.Χ. και συνδέεται με την ομώνυμη κόρη του ζωγράφου Παρρασίου[8][9] Η ύπαρξη της πόλης ως οικισμός βεβαιώνεται ήδη από το 2ο αιώνα μ.Χ. σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου, τα οποία εκτείνονται μέχρι και τον 4ο αιώνα.[10]

Βυζαντινή Αυτοκρατορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα σημερινά σωζόμενα τείχη είναι ερείπια βυζαντινού οχυρού το οποίο, κατά τον λαογράφο Στίλπωνα Κυριακίδη,[11][12][13] ανεγέρθηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄. Στη Ρωμαϊκή εποχή ήταν ένα από τα πολλά διάσπαρτα φρούρια κατά μήκος της Εγνατίας οδού, τα οποία υπήρχαν στην περιοχή της Θράκης. Πιθανή θεωρείται η ταύτισή της με τον ρωμαϊκό σταθμό Breierophara (πρόκειται για σύνθετο θρακικό τοπωνύμιο: βρε [= κάστρο] +iero [= ιερό] + phara [= para = πόρος, πέρασμα] ).[14][15] Σημαντικότερη πόλη εκείνη την περίοδο ήταν η γειτονική Μαξιμιανούπολη, η παλαιότερη θρακική Πορσούλις ή Παισούλαι, η οποία μετονομάστηκε σε Μοσυνούπολη τον 8ο-9ο αιώνα.[16] Η Κομοτηνή αποτελούσε κόμβο της Εγνατίας οδού προς τη βόρεια κατεύθυνση που, μέσα από το πέρασμα της Νυμφαίας, οδηγεί στην κοιλάδα του Άρδα, τη Φιλιππούπολη (σημ. Πλόβντιβ) και τη βυζαντινή Βερόη (σημερινή Στάρα Ζαγόρα).[17][18]

Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο ανήκε στο Θέμα Μακεδονίας, ενώ από τον 9ο αιώνα έγινε η υπαγωγή της στο νεότευκτο Θέμα Βολερού. Έως τότε αποτελούσε φρούριο ήσσονος σημασίας. Όμως το 1207, ύστερα από την επιδρομή του τσάρου της Βουλγαρίας Ιβάν Α΄, αποτέλεσε καταφύγιο προσφύγων από τα γύρω φρούρια που καταστράφηκαν. Πολλοί κάτοικοι της Μοσυνόπολης (πρώην Μαξιμιανούπολη) κατέφυγαν τότε στην Κομοτηνή[19] και ο πληθυσμός της συνέχισε να αυξάνει μέχρι του σημείου να εξελιχθεί σε σημαντικό αστικό κέντρο της περιοχής. Το 1331 ο Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός την αναφέρει ως Κουμουτζηνά. Ένα χρόνο αργότερα ο Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος στρατοπέδευσε σε αυτή προκειμένου να αντιμετωπίσει τον Τούρκο ηγεμόνα της Σμύρνης Ομούρ στο χωριό Παναγία, κοντά στη Μονή Παναγίας Βαθυρρύακος (σημερινά Φατύρρυακα), ο οποίος εντέλει αποχώρησε χωρίς να δοθεί μάχη. Το 1341 ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς την αναφέρει με το σημερινό της όνομα, ως Κομοτηνά ή Κομοτηναί. Το 1343, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού και Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου, προσχώρησε στην παράταξη του Καντακουζηνού μαζί με τα γειτονικά φρούρια Ασωμάτου, Παραδημής, Κρανοβουνίου και Στυλαρίου. Ο τελευταίος κατέφυγε σε αυτήν το 1344 για να σωθεί μετά από μάχη με τα στρατεύματα του Ομούρ και του Βούλγαρου συμμάχου του, Μομιτζίλου, που έλαβε χώρα κοντά στην ήδη κατεστραμμένη Μοσυνόπολη.[19]

Οθωμανική περίοδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Γενί Τζαμί (1585 ή 1600) και ο Πύργος του Ρολογιού (19ος αιώνας)
Το Ιμαρέτ, σήμερα Εκκλησιαστικό Μουσείο, (1360-1380)
Εσκί Τζαμί - 17ου αιώνα
Μιναρές στη μέση χωραφιών όπου βρισκόταν το χωριό με όνομα Εσκί Γκιουμουλτζίνε (Παλαιά Κομοτηνή).

Η κατάκτηση της βυζαντινής πόλης Κουμουτζηνά ή Κομοτηνά σύμφωνα με παλαιούς Οθωμανούς χρονικογράφους τοποθετείται περίπου το 1361 ή 1362 με την κατάληψη της Στάρα Ζαγόρα και της Φιλιππούπολης βορειότερα. Θεωρείται ότι η πόλη καταλήφθηκε από τον Οθωμανό κατακτητή Γαζή Εβρενός,[7][18][20] του οποίου αποτέλεσε στρατιωτική έδρα. Με την Οθωμανική κατάκτηση, πολλοί Κομοτηναίοι εκπατρίζονται και εγκαθίστανται στην Ήπειρο, ιδρύοντας τους Κουμουτζάδες Άρτας (σήμερα Αμμότοπος), ενώ με την κατάληψη της Ηπείρου από τους Οθωμανούς το 1449, κατέφυγαν τελικά στη Βερβίτσα Αρκαδίας (σήμερα Τρόπαια).[21]

Τον 17ο αιώνα θα κάνει μια αναλυτική περιγραφή της Κομοτηνής και των κτιρίων που υπήρχαν ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελέμπη.[22] Διάσημο είναι το Ιμαρέτ (πτωχοκομείο) (1360-1380[23]) το οποίο έχτισε ο Εβρενός και διασώζεται[18], ενώ θεωρείται από τα παλαιότερα οθωμανικά μνημεία στη Θράκη.[23] Εκτός από το Ιμαρέτ ο Εβρενός στην πόλη έκτισε μια μεγάλη έπαυλη, ένα ισλαμικό τέμενος, χαμάμ και μια πληθώρα καταστημάτων τα οποία αποτέλεσαν τον πυρήνα της ισλαμικής ζωής στην πόλη. Τα κτήρια του Έβρενος βρίσκονταν έξω από το τείχος του κάστρου και μέσα σε αυτό συνέχισε να κατοικεί ο ελληνικός πληθυσμός. Ο αποικισμός με Τούρκους αγρότες στα χωράφια γύρω από την πόλη οφείλεται επίσης στον Εβρενός. Το Χαμάμ του Γαζί Εβρενός σωζόταν μέχρι το 1970 (στην θέση όπου σήμερα βρίσκονται τα ΚΑΠΗ μεταξύ των οδών Φιλίππου, Αϊδινίου και παρόδου Αϊδινίου), όταν κατά τη διάρκεια της Επταετούς δικτατορίας ανατινάχθηκε με δυναμίτη, ενώ έως το 1923 υπήρχε αραβική επιγραφή του 14ου αιώνα.[7][24]

Η οθωμανική κατάκτηση της Θράκης δημιούργησε προβλήματα στην επιβίωση του ελληνικού στοιχείου.[18] Η Κομοτηνή έκτοτε ήταν έδρα του ομωνύμου καζά και υπάγονταν έως το 1867 στο σαντζάκι (διοίκηση) Δράμας, ενώ με την καθιέρωση των βιλαετίων, εντάχθηκε σε αυτό της Αδριανουπόλεως.[25]

Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου, το διάστημα 1362 - 1912 ζούσαν στην πόλη χριστιανοί και μουσουλμάνοι.[26][27][28] Μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος ακολούθησε η προσφυγή πολλών εξαρχικών Χριστιανών στη Βουλγαρία, ενώ η πόλη υποδέχθηκε και κάποιους πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία, λόγω της ανταλλαγής που συμφωνήθηκε με τη συνθήκη της Λωζάνης.[29][25][30][31][32][33] Η πληθυσμιακή σύνθεση συμπληρωνόταν από σημαντικές κοινότητες Αρμενίων και Εβραίων, εικόνα που έμελλε να αλλάξει στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ως αποτέλεσμα της εξόντωσης των τελευταίων.

Σε αυτή την περίοδο η πόλη επεκτάθηκε και εκτός των τειχών. Το 1452-5 είχε 511 εστίες από τις οποίες η πλειοψηφία (422 σπίτια) ήταν μουσουλμανικές και αποτελούσε το μεγαλύτερο πληθυσμιακό κέντρο στην περιοχή.[34] Σε απογραφή το 1519 η Κομοτηνή αναφέρεται ότι είχε 393 μουσουλμανικά νοικοκυριά, 197 άγαμους/ες μουσουλμάνους/ες, 42 χριστιανικά νοικοκυριά, έξι άγαμους/ες Χριστιανούς/ες, 8 χήρες αλλά και 19 εβραϊκά νοικοκυριά και 5 άγαμους/ες Εβραίους/ες. Σε απογραφή το 1530 έχει αναφερθεί ότι στην Κομοτηνή υπήρχαν 17 μαχαλάδες/γειτονιές με τουρκικά ονόματα. Υπήρχε ένα ισλαμικό τέμενος, 15 μαστζίντ (μικρότερα ισλαμικά τεμένη), 4 ζαβιγιέ (ισλαμικά εκπαιδευτικά ινστιτούτα), τέσσερα σχολεία και μια εκκλησία.[7] Ο Γάλλος περιηγητής Πιέρ Μπελόν αναφέρει, γύρω στα 1540, ότι κατοικείτο από Έλληνες και λίγους Τούρκους[α], αν και η περιγραφή του Πιέρ Μπελόν αμφισβητείται[β]. Το 1590 ο Οθωμανός γεωγράφος Μεχμέντ-ι Ασίκ και περιέγραψε ότι υπήρχαν τεμένη της Παρασκευής, χαμάμ και αγορές. Οι επίσημες απογραφές του 15ου και 16ου αιώνα (9η και 10η απογραφή) δείχνουν την ισχυρή πλειοψηφία των μουσουλμάνων Οθωμανών στην Κομοτηνή και στα χωριά της γύρω περιοχής.[7] Από τον 16ο αιώνα σχηματίστηκε σε αυτή εβραϊκή κοινότητα, η οποία αποτελούνταν από Σεφαραδίτες Εβραίους που ασχολούνταν με το εμπόριο υφασμάτων, μεταξιού και μαλλιού.[35][36] Το 1585 η μουσουλμανική κοινότητα της Κομοτηνής ίδρυσε το ιεροσπουδαστήριο (μεντρεσέ) του Γενί τζαμιού που είχε τότε δύναμη 104 μαθητών και 19 δωμάτια[37]. Για την περίοδο των αρχών του 16ου αιώνα, ο καθηγητής Μπαρκάν έχει δημοσιεύσει χάρτη ο οποίος δείχνει το τουρκικό στοιχείο στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης. Σύμφωνα με τον χάρτη αυτό, η Κομοτηνή τον 15ο και το μεγαλύτερο μέρος του 16ου αιώνα ήταν μια μικρή πόλη με 250 μουσουλμανικές και 50 χριστιανικές οικογένειες. Η ανάπτυξη της πόλης θα πρέπει να έγινε μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα.[38] Ο Οθωμανός περιηγητής του 17ου αιώνα, Εβλιγιά Τσελεμπή, επισκέφτηκε την πόλη το 1667-8, περιγράφει το φρούριο της πόλης ως στέρεη κατασκευή από τούβλα και πέτρες το οποίο κατοικείτο από πολλούς Εβραίους. Σύμφωνα με τον Τσελεμπή η πόλη τον 17ο αιώνα έχει αναπτυχθεί και έχει 4.000 πλούσια σπίτια χτισμένα από πέτρα, 16 μαχαλάδες (συνοικίες), 5 τεμένη της Παρασκευής καθώς και 11 ισλαμικά τεμένη, 2 χαμάμ, 2 ιμαρέτ (πτωχοκομεία), 5 μεντρεσέδες (ισλαμικά σχολεία), 7 μακτάμπ (σχολεία βασικής εκπαίδευσης), 17 χάνια (καραβάν σεράι) και 400 καταστήματα. Σύμφωνα με τον oθωμανολόγο Machiel Kiel, οι περιγραφές του Τσελεμπή και τα νούμερα θέλουν έλεγχο και κάποια από τα στοιχεία που έχω παρουσιάσει ο Τσελεμπή για την Κομοτηνή είναι σωστά αλλά για παράδειγμα τον αριθμό των σπιτιών (4.000) το θεωρεί ύποπτα υψηλό.[26] Η πόλη ήταν εμπορικό κέντρο και, μέσω του περάσματος της Νυμφαίας, (δια της οροσειράς της Ροδόπης) υπήρχε εμπορική σύνδεση με τη Φιλιππούπολη.[ζ][39][40] Από την Κομοτηνή προερχόταν ο λόγιος Αθανάσιος Βατοπεδινός ο εκ Κομοτηνής.[εκκρεμεί παραπομπή] Είτε από την Κομοτηνή είτε από τη Δράμα καταγόταν ο Νασούχ πασάς (τουρκ. Gümülcineli Damat Nasuh Paşa), Μέγας Βεζίρης (1614) και σύζυγος της Αϊσέ σουλτάν, κόρης του Σουλτάνου Αχμέτ του Α'. Κάποιες πηγές αναφέρουν ότι ο Νασούχ Πασάς είχε χριστιανική καταγωγή (είχε πατέρα Έλληνα κληρικό) και άλλες αναφέρουν ότι είχε αλβανική καταγωγή.[41]

Το 18ο αιώνα, επιδημία πανούκλας στην περιοχή ερήμωσε την πεδινή Θράκη και ολόκληρα χωριά εξαφανίστηκαν. Εφτά χιλιόμετρα βορειοδυτικά από την Κομοτηνή, κοντά στο χωριό Σύμβολα, διατηρείται σήμερα ένα μοναχικός μιναρές μέσα στα χωράφια. Εκεί βρισκόταν το χωριό με το όνομα Εσκί Γκιουμουλτζίνε (δηλαδή Παλαιά Κομοτηνή), το οποίο ερημώθηκε από την πανούκλα.[26]

19ος αιώνας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η γεωγραφική περιοχή του σαντζακίου Γκιουμουλτζίνας (19ος αιώνας)
Ιμαρέτ/Εκκλησιαστικό Μουσείο
Ο Ναός Κοιμήσεως της Παναγίας (1800) - πιθανόν στη θέση μεταβυζαντινής εκκλησίας του 1548[9]
Εβραϊκή Συναγωγή Κομοτηνής
Η Εβραϊκή συναγωγή Μπετ Ελ. Χρονολογείται στα μέσα 19ου αιώνα - κατεδαφίστηκε το 1994.[42]
Ο αρμένικος Ναός Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή
Ο αρμένικος Ναός Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή (Αρμενική γλώσσα: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς) (1834) στην αρμενική συνοικία της πόλης που ονομάζεται Αρμενιό.

Ο Άγγλος περιηγητής Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ αναφέρει ότι το 1801 η Κομοτηνή (αναφέρεται ως Gymmergine, Γκιουμερτζίνα) είχε χίλιες εστίες, εκ των οποίων οι τετρακόσιες ανήκαν σε Έλληνες, εξήντα σε Εβραίους, δεκαπέντε σε Αρμένιους και πεντακόσιες είκοσι πέντε σε Τούρκους.[43]

Κατά την Επανάσταση του 1821, σπουδαία ήταν η προσφορά των Κομοτηναίων με κυριότερους αγωνιστές, τον μετέπειτα μητροπολίτη Ιωαννίκιο, τον Αγγελή Κίρζαλη και το λοχαγό Σταύρο Κομπένο, μέλη της Φιλικής Εταιρείας.[44] Κατά την οθωμανική απογραφή του 1831 στην Κομοτηνή υπήρχαν 37.568 κάτοικοι από τους οποίους οι 30.517 ήταν μουσουλμάνοι, οι 1.712 τσιγγάνοι και οι υπόλοιποι 5.339 ήταν χριστιανοί, χωρίς να αναφέρονται στοιχεία για Εβραίους και Αρμένιους.[45] Στα μέσα του 18ου αιώνα εμφανίστηκαν στην πόλη Αρμένιοι κάτοικοι [d], ενώ στις 25 Νοεμβρίου του 1834 εγκαινιάστηκε ο αρμένικος ναός, αφιερωμένος στον Άγιο Γρηγόριο τον Φωτιστή (αρμενικά: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Σουρπ Κρικόρ Λουσαβορίτς), ο οποίος υπαγόταν διοικητικά στην αρχιεπισκοπή Αδριανούπολης. Ο ναός χτίστηκε σε οικόπεδο της αρμένικης κοινότητας και σήμερα σώζεται η κτητορική επιγραφή όπου αναγράφεται το έτος κατασκευής και το ποσό που χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του. Η εκκλησία παραδοσιακά τιμά και τον Άγιο Ιάκωβο.[ε]

Στα μέσα του 19ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στην πόλη πολλοί Εβραίοι μετανάστες από την Αδριανούπολη και τη Θεσσαλονίκη.[35][36] Ανάμεσα τους ήταν άνθρωποι που ασχολούντο με χονδρεμπόριο καπνών και σιτηρών, καθώς και με τραπεζικές εργασίες.[35] Η κοινότητα των Εβραίων βρισκόταν ανάμεσα στα τείχη του βυζαντινού Φρουρίου και η συνοικία ονομαζόταν Εβραγιά.[35] Η συνοικία περιελάμβανε και την εβραϊκή συναγωγή με το όνομα Μπεθ Ελ, η οποία χτίστηκε την ίδια περίοδο και λειτουργούσε μέχρι την έναρξη της Κατοχής.[35][42][46] Η εβραϊκή συνοικία αναπτύχθηκε μετά το 1896 και εκτός του φρουρίου, κατά μήκος της οδού Μακαβαίων (σημερινή Καραολή), όπου βρισκόταν και το εβραϊκό σχολείο και η εβραϊκή λέσχη. Η συναγωγή Μπεθ Ελ, που επεκτάθηκε σταδιακά μέχρι το 1914, χρησιμοποιήθηκε ως σταύλος κατά την Κατοχή και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Το 1993 κατέρρευσε η στέγη της και το 1994 κατεδαφίστηκε. Σήμερα σώζονται μόνο τα θεμέλια της συναγωγής[47].

Η ανάπτυξη στα τέλη του 19ου αιώνα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Κομοτηνή αποτέλεσε την έδρα του σαντζακίου της Γκιουμουλτζίνας που ιδρύθηκε το 1867.[γ][25] Τις επόμενες δεκαετίες αναπτύχθηκε οικονομικά λόγω της επεξεργασίας και του εμπορίου καπνού και οι Έλληνες, όντες ευνοημένοι από τα σύγχρονα μεταρρυθμιστικά μέτρα υπέρ της ανεξιθρησκείας, έθεσαν την οικονομική της δραστηριότητα υπό τον πλήρη έλεγχό τους. Εκείνη την περίοδο χτίστηκαν πολλά από τα αρχοντικά που κοσμούν σήμερα τους δρόμους της, όπως αυτά του Στάλιου, του Μαλλιόπουλου και του Πεΐδη (σήμερα στεγάζεται το Λαογραφικό Μουσείο). Μετά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877-1878, κύμα Τούρκων προσφύγων συνέρευσε στην Κομοτηνή. Την περίοδο εκείνη λόγω της έξαρσης του Βουλγαρικού εθνικισμού, η περιοχή δέχτηκε έντονες πιέσεις από τη βουλγαρική πλευρά.[10]

Το 1880 λειτουργούσαν στην πόλη Παρθεναγωγείο και Αστική Σχολή Αρρένων, το λεγόμενο «Σχολαρχείο».[48] Το 1885 ιδρύθηκε ο πολιτιστικός σύλλογος «Ομόνοια» ο οποίος ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα στην τοπική πνευματική ζωή, διοργανώνοντας θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες.[49] Εκείνη την περίοδο αναδείχθηκαν μεγάλοι ευεργέτες, όπως μεταξύ άλλων ο Νέστωρ Τσανακλής, που με δωρεά του ανεγέρθηκε η Τσανάκλειος Σχολή και ο Δημήτριος Σίντος.[50] Σημαντικές μορφές των γραμμάτων που γεννήθηκαν στην Κομοτηνή ήταν ο ιατρός, ερευνητής και καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Αλέξανδρος Συμεωνίδης[51] και η δασκάλα και ιατρός Βικτωρία Μαργαριτοπούλου, μία από τις πρώτες Ελληνίδες ιατρούς.[52]

Το 1894 ιδρύθηκε στην πόλη, από τη μουσουλμανική κοινότητα, το ιεροσπουδαστήριο (μεντρεσές) Κιρ Μαχαλέ (τουρκ. kirmahalle) στην περιοχή βορείως του κέντρου.[37] Το 1889, η εβραϊκή κοινότητα ίδρυσε αρρεναγωγείο και στη συνέχεια, το 1900, παρθεναγωγείο. Το 1900 αριθμούσε 1.200 μέλη και το 1910 ιδρύεται το μεικτό σχολείο Alliance Israélite Universelle μετά από ένωση του αρρεναγωγείου και παρθεναγωγείου. Στο σχολείο αυτό διδασκόταν η ελληνική, η γαλλική και η εβραϊκή γλώσσα. Επειδή το σχολείο φημιζόταν για την πειθαρχία και την εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας σε αυτό φοιτούσε επίσης και μικρός αριθμός Ελλήνων, Αρμενίων, και μουσουλμάνων μαθητών. Έκλεισε το 1940 και σήμερα στο χώρο αυτό στεγάζεται το 7ο Δημοτικό σχολείο Κομοτηνής.[35][46] Στο τέλος του 19ου αιώνα ήταν εγκατεστημένοι στην Κομοτηνή 210-265 Αρμένιοι, σύμφωνα με τον εμπορικό οδηγό Annuaire Orientale du Commerce.[53] Λίγο πριν το τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κοντά στο 1900, υπήρχαν 2.110 εστίες από τις οποίες η πλειοψηφία 1.450 εστιών ήταν μουσουλμανικές, με εκατό να ανήκουν σε μουσουλμάνους τσιγγάνους, 500 ήταν ορθόδοξες και παράλληλα υπήρχαν 100 Εβραϊκές και 60 Αρμένικες.[6] Οι χριστιανοί ορθόδοξοι έμεναν στη συνοικία Βαρόσι (τουρκ. varoş, προάστιο) και στη συνοικία Αγίου Γεωργίου και οι Εβραίοι στην περιοχή του Φρουρίου.[35][54]

Αρχές 20ού αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις αρχές του 20ού αιώνα εγκαταστάθηκαν στην πόλη μουσουλμάνοι πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία και τη Βοσνία,[25] και ο μουσουλμανικός πληθυσμός υπερτερούσε στην ευρύτερη περιοχή του σαντζακίου.[55][56] Εντούτοις, το 1913 στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας, οι Έλληνες χριστιανοί Ορθόδοξοι αποτελούσαν το 50% του συνόλου.[57] Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης που διώκονταν καθημερινά από την οθωμανική διοίκηση έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης από τη Βουλγαρία που προσπάθησε να προσεταιριστεί τους βουλγαρόφωνους κατοίκους. Επιειδή, οι βουλγαρικές προσπάθειες δεν είχαν σοβαρά αποτελέσματα, δραστηριοποιήθηκε η ουνιτική κίνηση, υποστηριζόμενη από την Αυστρία και τη Γαλλία, δίνοντας καταφύγιο σε χριστιανούς κατοίκους που υφίσταντο τον οθωμανικό ζυγό. Η ουνιτική κίνηση εξυπηρετούσε κυρίως τα βουλγαρικά συμφέροντα.[58] Μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων και την εχθρική στάση του νέου καθεστώτος απέναντι στον Ελληνισμό, Βούλγαροι κομιτατζήδες, που υποστήριξαν την επανάσταση, υπό την καθοδήγηση του Σαντάνσκι εισέρχονταν στην περιοχή και την πόλη της Κομοτηνής και διά της προπαγάνδας και της βίας προσπαθούσαν να προσελκύσουν τους Έλληνες προς τον Βουλγαρισμό, υποσχόμενοι ευνοϊκή μεταχείριση, και να τους μυήσουν έτσι στα σχέδια των νέων πολιτικών κυρίαρχων.[59]

Μετά την επικράτηση των Νεότουρκων το 1908 καταρτίστηκε και εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα αφομοίωσης και εκτουρκισμού των μουσουλμάνων κατοίκων, διωγμού των χριστιανών κατοίκων και εποικισμού με μουσουλμανικούς πληθυσμούς.[60]

Βραχύβια απελευθέρωση και γεγονότα 1913-1919

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κομοτηνή - Γκιουμουλτζίνα σε γραμματόσημο του 1913 - Διακρίνεται η σφραγίδα του σουλτάνου και η επισφράγισή της με το ελληνικό εθνόσημο.
14 Μαΐου 1920: Εικόνα από την απελευθέρωση της Κομοτηνής από τη Βουλγαρική κατοχή.
Ταχυδρομική κάρτα (1913-1918) με επιστολή του 1920 η οποία αναφέρεται στον στρατηγό Σαρπύ και Ζυμβρακάκη - το μέγαρο των Σαρπύ/Ζυμβρακάκη στην εικόνα αποτελεί τη σημερινή Ταξιαρχία. Πίσω διακρίνεται ο Πύργος του Ρολογιού Κομοτηνής.

Η μακρόχρονη περίοδος της Τουρκοκρατίας η οποία κράτησε 549 έτη, έληξε κατά τον Α' Βαλκανικό Πόλεμο, τον Οκτώβριο του 1912, οπότε η πόλη πέρασε στην κατοχή των Βουλγάρων. Οι Βούλγαροι σχεδόν αμέσως εξαπέλυσαν διωγμούς κατά Ελλήνων, Πομάκων και Τούρκων.[61] Οι διωγμοί αυτοί προκάλεσαν εθνολογική αλλοίωση στην πόλη.[62] Το 1912-13 πολλοί Εβραίοι μετανάστευσαν σε μεγάλες πόλεις, όπως στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπολη,[63] ενώ την ίδια περίοδο και έως το 1918 εγκαταστάθηκαν σε αυτή Αρμένιοι πρόσφυγες και ο πληθυσμός τους έφτασε τα 396 άτομα.[53]

Κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, στις 14 Ιουλίου του 1913, απελευθερώθηκε από την VIIΙ μεραρχία του ελληνικού στρατού, ωστόσο στις 10 Αυγούστου του ίδιου έτους παραχωρήθηκε εκ νέου στη Βουλγαρία με τη συνθήκη Βουκουρεστίου (1913). Στις 31 Αυγούστου του 1913 το κίνημα των Πομάκων, με τη συνδρομή των ντόπιων Τούρκων και την υποστήριξη των Ελλήνων, εγκαθίδρυσε τη βραχύβια Αυτόνομη Κυβέρνηση Δυτικής Θράκης με έδρα την πόλη. Ο πληθυσμός του κρατιδίου ήταν 500.000 εκ των οποίων το 50% (250.000) ήταν Έλληνες. Ως φρούραρχος της πόλης της Κομοτηνής, τοποθετήθηκε Έλληνας.[64] Το ανεξάρτητο αυτό κρατίδιο καταλύθηκε μετά από δύο μήνες στις 25 Οκτωβρίου του 1913 και η Κομοτηνή πέρασε πάλι υπό βουλγαρική κατοχή.[65] Με την είδηση του ερχομού των Βουλγάρων όλοι σχεδόν οι Έλληνες της πόλης αποχώρησαν προς διάφορες κατευθύνσεις. Παρέμειναν μόνο, οι πλουσιότεροι κάτοικοι για να προστατέψουν τις περιουσίες τους. Στις 8 Οκτωβρίου του 1913, όταν ο Έλληνας φρούραρχος παρέδωσε την πόλη στις βουλγαρικές δυνάμεις, οι κατακτητές κατέλαβαν τις εκκλησίες, τα σχολεία και το Μητροπολιτικό Μέγαρο. Στη συνέχεια προέβησαν σε απελάσεις των οικονομικά ισχυρότερων Κομοτηναίων, όπως ο Αθανάσιος Καστανάς, ο Κ. Μαλιόπουλος, ο Δ. Βέτσικας, ο Γεώργιος Ματσόπουλος, ο Θεοφάνης Ψάλτης, ο Κ. Θεοχαρίδης και άλλοι. Το Νοέμβριο του 1914 επισκέφτηκε μυστικά την Κομοτηνή ο μονάρχης της Βουλγαρίας, Φερδινάνδος ο Α΄, προκειμένου να δώσει το έναυσμα για νέους διωγμούς κατά των εναπομεινάντων Ελλήνων, καθιστώντας την Κομοτηνή, την πρώτη προτεραιότητα της βουλγαρικής πολιτικής αλλοίωσης της εθνολογικής κατάστασης.[64] Εκπονήθηκε μάλιστα, και ένα πρόγραμμα μαζικού εποικισμού Βουλγάρων στη Δυτική Θράκη, το οποίο εφαρμόστηκε έντονα στην Κομοτηνή.[66]

Μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον Αύγουστο του 1919 η πόλη καταλήφθηκε από γαλλικά στρατεύματα και ετέθη υπό το καθεστώς της Διασυμμαχικής Θράκης, με έδρα του ανεξάρτητου κρατιδίου την ίδια την πόλη και διοικητή τον Γάλλο στρατηγό Σαρπύ (γαλλ. Charles Antoine Charpy,1869-1941).[67]

Ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ελληνισμός της Κομοτηνής υπέστη ολοκληρωτική καταστροφή κατά τη Βουλγαρική κατοχή την περίοδο 1913 - 1920, όταν σχεδόν όλοι οι Έλληνες εγκατέλειψαν την πόλη (ενώ και πολλοί μουσουλμάνοι προσέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη). Την 14η Μαΐου 1920 ενώθηκε με την Ελλάδα κατόπιν διπλωματικής νίκης του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και του στενού συνεργάτη του, Χαρίσιου Βαμβακά.[68]

Μικρασιατική Καταστροφή και Ανταλλαγή Πληθυσμών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών της συνθήκης της Λωζάνης εγκαταστάθηκαν στην περιοχή πολλοί Έλληνες πρόσφυγες, οι οποίοι προέρχονταν από την Ανατολική Θράκη, την Ανατολική Ρωμυλία και τη Μικρά Ασία (Ιωνία-μικρασιατικά παράλια, Βιθυνία, Καππαδοκία, Πόντος και άλλες μικρασιατικές περιοχές).[69][6][30][31][32][33] Ο μουσουλμανικός πληθυσμός εξαιρέθηκε από την ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία στη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί πως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή βρήκαν καταφύγιο στην περιοχή της Θράκης και αρκετοί μουσουλμάνοι αντικεμαλιστές ως πολιτικοί πρόσφυγες,[70] καθώς και Αρμένιοι πρόσφυγες με αποτέλεσμα στην απογραφή του 1928 η αρμενική κοινότητα να αριθμεί σε όλο τον Δήμο Κομοτηνής 779 άτομα.[53] Στην ανατολική περιοχή της πόλης βρίσκεται η συνοικία όπου παραδοσιακά κατοικούσαν που φέρει την ονομασία Αρμενιό[στ]. Λίγο πριν υπογραφεί η συνθήκη της Λωζάνης ενὠ είχαν ήδη ξεκινήσει οι ανταλλαγές πληθυσμών που προέβλεπε, έγινε επίσημη ελληνική στατιστική στις 7 Ιουνίου 1923 (Φ.1923!ΚΤΕ,Τ'1 (57)) οπότε καταγράφηκαν 30.989 κάτοικοι από τους οποίους οι 15.810 ήταν Έλληνες (εκ των οποίων 6.115 Έλληνες παλαιοί κάτοικοι και 9.695 Έλληνες πρόσφυγες), οι 12.843 μουσουλμάνοι, οι 1.183 Αρμένιοι, οι 1.112 Εβραίοι και οι 41 Κιρκάσιοι.[30] Στην Κομοτηνή, μετά την απελευθέρωσή της τον Μάιο του 1920, λειτουργούσαν φιλανθρωπικοί σύλλογοι και πολιτιστική λέσχη από την ισραηλίτικη κοινότητα.[63]

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - Δ' Βουλγαρική Κατοχή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πάρκο Αγίας Παρασκευής: Μνημείο Ολοκαυτώματος Εβραίων Κομοτηνής

Η Κομοτηνή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου γνώρισε την τέταρτη κατά σειρά βουλγαρική κατοχή (μετά τις κατοχές: 1912, Ιουλίου 1913, Οκτωβρίου 1913). Η εβραϊκή κοινότητα εξοντώθηκε σε αυτή την περίοδο.[35][71][72] Στις 4 Μαρτίου 1943 οι Βούλγαροι σύμμαχοι των ναζιστών Γερμανών συνέλαβαν 863 Εβραίους. Αρχικά τους μετέφεραν σε μια εγκαταλελειμμένη καπναποθήκη, γνωστή και ως κτήριο Τσελμπόρωφ. Στις 5 Μαρτίου τους επιβίβασαν σε τρένο και τους μετέφεραν αρχικά στο Σιμιτλί και στη συνέχεια στην Άνω Τζουμαγιά (Μπλαγκόεβγκραντ). Περίπου 20 άτομα αφέθηκαν ελεύθερα από εκεί, καθώς είχαν τουρκική, ισπανική και ιταλική υπηκοότητα. Οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν, στις 19 Μαρτίου, με ποταμόπλοιο από τον Δούναβη στη Βιέννη, από εκεί με τρένο στο Κατοβίτσε της Πολωνίας και στη συνέχεια στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα, όπου εξοντώθηκαν. Επέζησαν του Ολοκαυτώματος μόνον οκτώ άτομα.[71][72] Το 1958 η ισραηλίτικη κοινότητα της Κομοτηνής διαλύθηκε λόγω έλλειψης μελών. Η εβραϊκή συναγωγή διατηρείτο μέχρι τον Απρίλιο του 1994, όταν πάρθηκε η απόφαση να κατεδαφιστεί, παρόλο που το 1983 είχε χαρακτηριστεί ως διατηρητέα.[42][73] Το 2004 ο Δήμος Κομοτηνής τοποθέτησε, στο Πάρκο Αγίας Παρασκευής, μνημείο αφιερωμένο στους Εβραίους-θύματα του Ολοκαυτώματος.[74][75][76][77]

Το Νοέμβριο του 1987 απαγορεύτηκε στην «Τουρκική Νεολαία Κομοτηνής» (που λειτουργούσε από το 1928) να χρησιμοποιεί τον όρο «τουρκική» με την αιτιολογία ότι αυτός αφορά πολίτες της Τουρκίας και ότι η χρήση του για Έλληνες πολίτες αντιτίθεται στη Συνθήκης της Λωζάνης, απειλώντας την κοινωνική ειρήνη[78][79] Το 1990 δημιουργήθηκε ένταση όταν μερίδα της μειονότητας που δεν είχε αποδεχτεί το πρόσωπο του νέου μουφτή Μέτσο Τζεμαλή, αντιπρότεινε τον Ιμπραήμ Σερήφ (ο Μέτσο Τζεμαλή είχε διοριστεί το 1984 μετά το θάνατο του Χουσεΐν Μουσταφά Εφεντί). Ο Ιμπραήμ Σερήφ δεν έγινε δεκτός από την ελληνική κυβέρνηση, αλλά συνέχισε να ασκεί τα πνευματικά του καθήκοντα ως ιδιώτης μουφτής, γεγονός που προκάλεσε την ποινική του δίωξη για αντιποίηση αρχής και το θέμα έφτασε μέχρι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.[80] Η Ελλάδα καταδικάστηκε, καθώς το δικαστήριο έκρινε ότι η εν λόγω κατηγορία δεν είχε στοιχειοθετηθεί επαρκώς και ότι οι καταδίκες σε χαμηλότερο βαθμό περιόριζαν τα ατομικά δικαιώματα θρησκευτικής έκφρασης, ενώ παράλληλα επιδίκασε στον ενάγοντα αποζημίωση για ηθική βλάβη. Το 1990 δημιουργήθηκε ένταση όταν ο τότε υποψήφιος βουλευτής Σαδίκ Αχμέτ έθεσε ζήτημα αναγνώρισης εθνικής μειονότητας δηλώνοντας εθνικά Τούρκος. Στις 26 Ιανουαρίου του 1990 ο Σαδίκ Αχμέτ οδηγήθηκε στη φυλακή και ακολούθως ξέσπασαν διαμαρτυρίες μουσουλμάνων με κλείσιμο των καταστημάτων. Στις 29 Ιανουαρίου συγκεντρώθηκαν 1.500 μουσουλμάνοι έξω από τζαμί φωνάζοντας «είμαστε Τούρκοι», γεγονός που προκάλεσε επεισόδια με μερίδα χριστιανών. Στα επεισόδια τραυματίστηκαν 50 άτομα, προκλήθηκαν υλικές ζημιές σε καταστήματα μουσουλμάνων και στα γραφεία δυο εφημερίδων της μειονότητας. Παρόμοια επεισόδια μικρής έντασης σημειώθηκαν τον Αύγουστο του ίδιου έτους, το Δεκέμβριο του 1997 και τον Ιούλιο του 1998.[78][81][82][83][84]

Η Κομοτηνή σήμερα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Κομοτηνή σήμερα είναι μια πόλη πολυπολιτισμική με έντονο τον χαρακτήρα της φοιτητούπολης.[85][86][87][88] Ο πληθυσμός είναι εξαιρετικά πολύγλωσσος για το μέγεθός της.[87][89] Αποτελείται από ντόπιους Έλληνες, Έλληνες απογόνους προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, Έλληνες Μειονοτικούς (Τουρκόφωνους, Πομάκους και Αθίγγανους, κυρίως Μουσουλμάνους στο θρήσκευμα) και απογόνους Αρμενίων προσφύγων. Οι Τσιγγάνοι μένουν στον Ήφαιστο,[90] έναν οικισμό 1 χιλιόμετρο βορειοδυτικά της Κομοτηνής, και στην περιοχή Αλάν Κουγιού (Αλάνκιοϊ) γνωστή και ως «Τενεκέ Μαχαλά», μέσα στην Κομοτηνή.[91] Τη δεκαετία του 1990[92] εγκαταστάθηκαν σε αυτή και παλιννοστούντες ομογενείς από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ[93] (κυρίως από Γεωργία, Αρμενία, Ρωσία, Ουκρανία και Καζακστάν).[94] Ο πληθυσμός της, κατά την απογραφή του 2021[95], είναι 54.165 κάτοικοι. Στο πανεπιστήμιο της φοιτούν περίπου 10.000[96] φοιτητές.

Γεωγραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η θέση της Κομοτηνής σε χάρτη της Δυτικής Θράκης

Η πόλη είναι επίπεδη, χτισμένη μέσα στον θρακικό κάμπο και στους πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης, σε υψόμετρο 31-55 μ., 30 περίπου χλμ. οδικώς από τη θάλασσα. Αποτελεί σπουδαίο εμπορικό, οικονομικό και συγκοινωνιακό κόμβο της Θράκης και βρίσκεται επί της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης - Αλεξανδρούπολης και της Εγνατίας Οδού (Α2). Η θέση της εντοπίζεται επί της ιζηματογενούς λεκάνης Ξάνθης-Κομοτηνής η οποία ανήκει στη γεωτεκτονική μάζα της Ροδόπης. Ως εκ τούτου η γεωλογική της σύσταση περιλαμβάνει κυρίως ἀργιλο, χάλικες και αμμοχάλικες.[97] Βρίσκεται επί εδάφους της Νεογενούς περιόδου, πολύ κοντά στο σεισμικό ρήγμα Καβάλας-Ξάνθης-Κομοτηνής.[98] Εντούτοις, δεν παρουσιάζει έντονη σεισμικότητα και ο τελευταίος μεγάλος σεισμός που έπληξε την ευρύτερη περιοχή της Κομοτηνής συνέβη το 1784, με μέγεθος 6,3 της κλίμακας Ρίχτερ.

Κλίμα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το κλίμα της, με βάση τη βιοκλιματική κατάταξη του Emberger που εφαρμόζεται στα μεσογειακά κλίματα, αποτιμάται ως μέτρια ψυχρό και υπόυγρο.[99] Ακολουθώντας εκείνη του Κέππεν το κλίμα εντάσσεται στην κατηγορία Csa, ήτοι κλίμα της ενδοχώρας της Μεσογείου με πολύ θερμά και ξηρά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες.[100]

Κλιματικά δεδομένα για την Κομοτηνή
Μήνας Ιαν Φεβ Μάρ Απρ Μάι Ιούν Ιούλ Αύγ Σεπ Οκτ Νοε Δεκ Έτος
Μέση Μέγιστη °C (°F) 8.8 10.4 12.8 17.5 22.9 27.7 30.2 30.4 26.4 21.0 16.0 11.2 19,61
Μέση Μηνιαία °C (°F) 4.8 6.2 8.6 13.1 18.4 23.0 25.5 25.0 20.6 15.2 10.8 7.0 14,85
Μέση Ελάχιστη °C (°F) 1.4 2.3 3.9 7.3 11.7 15.2 17.6 17.1 13.6 10.0 6.9 3.2 9,18
% υγρασίας 72.5 71.7 70.2 69.8 67.1 58.3 52.4 51.3 58.9 67.9 75.1 75.6 65,9
Μέσες μηνιαίες ώρες ηλιοφάνειας 119.6 123.7 138.1 184.9 250.3 280.3 309.3 290.8 249.4 172.0 122.8 115.6 2.356,8
Ποσοστό πιθανής ηλιοφάνειας 40 42 45 51 55 60 61 62 59 53 45 41 614
Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος[101][102] (1955 έως 1997)

Οικονομία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά την απογραφή του 2001, σε σύνολο 46.586 κατοίκων του δημοτικού διαμερίσματος Κομοτηνής, ο ενεργός οικονομικά πληθυσμός ανερχόταν σε 18.253 άτομα εκ των οποίων 16.276 βρίσκονταν υπό καθεστώς απασχόλησης, με την ανεργία να βρίσκεται στο 10.83%. Από αυτά, εξαιρουμένων εκείνων που δεν έδωσαν στοιχεία, 1.409 απασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα παραγωγής (9,21%), 3.888 στον δευτερογενή (25,41%) και η πλειοψηφία 10.006 στο τριτογενή τομέα (65,39%). Στην ίδια διοικητική διαίρεση οι κλάδοι με τη μεγαλύτερη συμμετοχή στην απασχόληση ήταν το εμπόριο, οι επισκευές και η μεταποίηση, με τη δημόσια διοίκηση να ακολουθεί κατά συχνότητα[103]. Η έμφαση στην παροχή υπηρεσιών που αποτυπώνεται παραπάνω είναι ασύμβατη με το υφιστάμενο αστικό μέγεθος αλλά μπορεί να αποδοθεί σε δύο κύριες αιτίες. Η πρώτη είναι η έδραση της Περιφέρειας και άλλων διοικητικών και κρατικών οντοτήτων, όπως διάφορες υπηρεσίες, στρατόπεδα,επιμελητήρια, η σχολή αστυνομίας και το πανεπιστήμιο. Η ύπαρξή τους συνεπάγεται αυτήν εξωτερικών οικονομιών οι οποίες με τη σειρά τους ενισχύουν τη ζήτηση για παροχή υπηρεσιών. Η δεύτερη αιτία εντοπίζεται στη μορφή της ενδοχώρας του νομού Ροδόπης, από τον οποίο απουσιάζουν άλλοι οικισμοί μεγαλύτεροι των 5.000 κατοίκων, ενώ ο συνολικός του πληθυσμός το 2001 προσέγγιζε τις 50.000 άτομα. Κατά συνέπεια στο συγκεκριμένο αστικό κέντρο εξυπηρετούνται ανάγκες για υπηρεσίες πληθυσμού σχεδόν διπλασίου σε σχέση με το μέγεθός του, κάτι που αντικατοπτρίζεται στο υψηλό ποσοστό απασχόλησης στον τριτογενή τομέα. Στο τελευταίο προστίθεται η κεντρική γεωγραφική του θέση στο νομό, καθώς και το γεγονός ότι πρόκειται για ακριτική περιοχή[103].

Το 1978 συστάθηκε η Βιομηχανική Περιοχή Κομοτηνής η οποία εκτείνεται σε επιφάνεια 4.332 στρεμμάτων, από τα οποία 2.847 αποτελούν βιομηχανικά και βιοτεχνικά γήπεδα, και περιλαμβάνει πλήρες οδικό δίκτυο, ύδρευση με ιδιαίτερο υδραγωγείο και δίκτυο αποχέτευσης[104]. Τη δεκαετία του 1980 μετατράπηκε σε μία από τις μεγαλύτερες αντίστοιχες περιοχές της Ελλάδας ως τόπος εργασίας σχεδόν 18.000 ατόμων[105],ωστόσο υπέπεσε σε βαθιά παρακμή, καθώς πολλοί επενδυτές, αν και έτυχαν μεγάλων επιδοτήσεων, δεν δημιούργησαν βιώσιμες επιχειρήσεις. Το 2012 ανακινήθηκε διαδικασία ελἐγχου για την απόδοση ευθυνών[106][107][108]. Την ίδια χρονιά, δεδομένης της Ελληνικής κρίσης χρέους 2010-2012, είχαν απομείνει σε αυτή μερικές δεκάδες εργοστασίων εν λειτουργία, αντανακλώντας τον τοπικό δείκτη ανεργίας, ο οποίος σύμφωνα με το Εργατικό Κέντρο Κομοτηνής ήταν της τάξης του 40%, με έτερες εκτιμήσεις να τον υπολογίζουν στο 24%[105].

Η Κομοτηνή φημίζεται για τις διάφορες ποικιλίες στραγαλιών (λεμπλιεμπλιά), τα ιδιαίτερα χαρμάνια ελληνικού καφέ και τα παραδοσιακά γλυκά της, όπως μαλεμπί και το σουτζούκ λουκούμ (είδος λουκουμιού). Το σουτζούκ λουκούμ, το οποίο σήμερα θεωρείται αντιπροσωπευτικό τοπικό έδεσμα, παρασκευάστηκε για πρώτη φορά από τον Νεντίμ Μεμέτ σε ένα λουκουμάδικο της πόλης.[109][110]

Αστικός χώρος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χάρτης των συνοικιών της πόλης
Το Παπίκιο Όρος όπως φαίνεται από τον σταθμό των τραίνων της Κομοτηνής.

Ο αρχικός αστικός πυρήνας ήταν το βυζαντινό φρούριο. Επί Τουρκοκρατίας αναπτύχθηκε προς ανατολάς, ακολουθώντας την παλιά ροή του ποταμού Μπουκλουτζά, καθώς και ήδη υπάρχουσες ευθείες (σημερινή οδός Εγνατία/Φιλιππουπόλεως). Η έλλειψη σχεδίου οδήγησε στο ορατό μέχρι σήμερα αποτέλεσμα της ανεπαρκούς ρυμοτομίας και της απουσίας υποδομών και σωστά σχεδιασμένων υπαιθρίων χώρων.

Η έλευση των μετακινηθέντων, βάσει της Συνθήκης της Λωζάνης, οδήγησε στην επέκταση της δόμησης νοτιοδυτικά, παράλληλα με την κοίτη του ποταμού Βοσβόζη και την οδό προς την Ξάνθη. Αντίστοιχη επέκταση υπήρξε και με νοτιοανατολική κατεύθυνση, παράλληλα με το δρόμο προς την Αλεξανδρούπολη. Πιο συγκεκριμένα η Κομοτηνή είχε 21.294 κατοίκους το 1920 και καταλάμβανε έκταση ίση με είκοσι εκτάρια, διατηρώντας πυκνότητα πληθυσμού ίση με 177 κατοίκους ανά εκτάριο. Το 1928 ο πληθυσμός είχε ανέβει στους 31.551 κατοίκους, αλλά η έκτασή της είχε φτάσει τα 180 εκτάρια, μειώνοντας την πληθυσμιακή πυκνότητα στους 100 κατοίκους ανά εκτάριο.[111]

Το Ρυμοτομικό Σχέδιο που κλήθηκε να εφαρμοστεί σε αυτή την εξάπλωση του αστικού χώρου ήταν το πρώτο που εγκρίθηκε μετά την απελευθέρωση, το 1932, και αποτελούσε αυστηρή εφαρμογή του Ιπποδαμείου συστήματος.[112] Ωστόσο, αυτό αφορούσε κυρίως τις νεόδμητες συνοικίες που κτίστηκαν για να υποδεχθούν τους τελούντες υπό ανταλλαγή πληθυσμούς, με αποτέλεσμα τα παλιά τμήματα του αστικού χώρου και ιδιαίτερα οι μουσουλμανικές συνοικίες να μείνουν ανέπαφα. Επιπλέον, συνάντησε σωρεία δυσκολιών και καθυστερήσεων στην εφαρμογή του, καθώς οι απαραίτητες απαλλοτριώσεις προσέκρουαν στις τοπικές αντιδράσεις της κοινότητας.

Παλιά πόλη της Κομοτηνής - σιδηρουργεία βορείως του Γενί Τζαμιού / Μουφτείας Κομοτηνής
Η οδός Παναγή Τσαλδάρη, στην περιοχή του σταθμού τραίνων.

Οι στενοί δρόμοι στις περιοχές που δεν ακολουθήθηκε το σχέδιο είναι πλήρως ανεπαρκείς από κυκλοφοριακής άποψης, ενώ οι μεγαλύτεροι, στους οποίους ελήφθη ως βάση, αδυνατούν να εξυπηρετήσουν την ταυτόχρονη χρήση τους απο διερχόμενα και σταθμευμένα οχήματα. Επιπροσθέτως, αν και μεγαλύτεροι των παραδοσιακών δρόμων, η ημιτέλεια που χαρακτήρισε την κατασκευή τους οδήγησε στη συσσώρευση της κίνησης σε ορισμένα σημεία εμπλοκής, τα οποία αναπόφευκτα θέτουν φραγμούς στην ομαλή κυκλοφορία των οχημάτων.

Η ήδη δύσκολη κατάσταση μετεβλήθη επί τα χείρω από την παράνομη κατασκευή οικισμών στα πέριξ του αστικού χώρου, από Πομάκους της ευρύτερης περιοχής. Έτσι, υπαίθριοι χώροι κοινωφελούς χρήσης σπανίζουν γενικότερα, ενώ απουσιάζουν πλήρως στις βόρειες, μουσουλμανικές συνοικίες.

Η χρήση γης ως κατοικία συνιστά την πιο συχνή μορφή εκμετάλλευσης του χώρου με το εμπόριο, με τη γραφειακή/διοικητική χρήση, τον τουρισμό/διασκέδαση, τη μεταποίηση και τους χώρους στάθμευσης να ακολουθούν κατά συχνότητα. Η συνοικία του Ιστορικού Εμπορικού Κέντρου συγκεντρώνει την πλειοψηφία των εμπορικών και διοικητικών υπηρεσιών, συνεπικουρούμενη όσον αφορά το εμπόριο από την τοπική μουσουλμανική αγορά κατά μήκος του άξονα Εγνατίας/Φιλιππουπόλεως, βορείως του κέντρου. Η συγκεκριμένη αστική οργάνωση καθιστά την πόλη ιδιαιτέρως κεντροβαρή. Η έγκριση ενός Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου από την κυβέρνηση αποτελούσε διαχρονικό αίτημα των κατοίκων, καθώς ο δήμος είχε παραμείνει για χρόνια ο μοναδικός αντιστοίχου μεγέθους που δεν τελούσε υπό κεντρικά σχεδιασμένου καθεστώτος δόμησης. Το Γ.Π.Σ Κομοτηνής εγκρίθηκε το Φεβρουάριο του 2012.[113]

Στο παρελθόν, ο ποταμός Μπουκλουτζάς (τουρκικά Boklu çay - Βρομισμένο ποτάμι), παραπόταμος του ποταμού Βοσβόζη που πηγάζει από το Παπίκιο και χύνεται στην Ισμαρίτιδα λίμνη, χώριζε την πόλη σε δύο μέρη, διασχίζοντάς την από βορειοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά. Τη δεκαετία του 1970, ύστερα από επανειλημμένες πλημμύρες, η κοίτη του ποταμού άλλαξε, οπότε περνά πλέον εκτός του αστικού χώρου και η παλιά κοίτη μετατράπηκε σε μια από τις κύριες οδικές αρτηρίες, την οδό Ορφέως.[114] Σήμερα στο Βοσβόζη ποταμό ρίχνονται τα επεξεργασμένα αστικά λύματα του βιολογικού καθαρισμού.[115]

Η καρδιά της πόλης θεωρείται η κεντρική πλατεία Ειρήνης που αποτελεί το σημείο συγκέντρωσης της νυχτερινής ζωής η οποία τονώνεται από τον μεγάλο πληθυσμό φοιτητών που ζουν και σπουδάζουν στην Κομοτηνή.[116] Τα τελευταία χρόνια η περιοχή βορειοδυτικά του κέντρου, το προάστιο Νέα Μοσυνούπολη (όμορο του οικισμού Ήφαιστος) έχει αναβαθμιστεί με την ανάπτυξη εμπορικών κέντρων και πολυκαταστημάτων. Εκτός του αστικού ιστού βρίσκονται αφενός η Πανεπιστημιούπολη στα δυτικά και η Βιομηχανική Περιοχή στα ανατολικά.

Συνοικίες και Προάστια της Κομοτηνής
Συνοικίες
Κέντρο Ιστορικό Εμπορικό Κέντρο
Πλατεία Ειρήνης και πέριξ
Αρμενιό
Δυτικά Νεα Μοσυνούπολη
Ρέμβη
Νοτιοδυτικά Καβακλιώτικα
Σταθμός
Εργατικά Σταθμού
Εργατικά ΔΕΗ
Νότια Ζυμβρακάκη
Νοτιοανατολικά Άγιος Στυλιανός
Ανατολικά Νεόκτιστα
Βόρεια Αγία Βαρβάρα
Στρατώνες
Προάστια
Βιομηχανική Ζώνη ΝΑ,9χλμ. Δεκάδες εργοστάσια και

σταθμός ηλεκτροπαραγωγής φυσικού αερίου

Πανεπιστημιούπολη ΒΔ,3χλμ
Ήφαιστος ΒΔ, όμορος της Νέας Μοσυνούπολης
Ροδίτης ΝΑ,5χλμ
Καρυδιά ΒΑ,4χλμ
Κόσμιο Ν,3χλμ
Θρυλόριο ΝΑ,8χλμ
Αμπελόκηποι ΝΑ,2χλμ
Κηκίδιο ΝΑ,2χλμ
Υφαντές Δ,2χλμ

Υποδομές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας έκανε την εμφάνιση της τη δεκαετία του 1930 με την παραγωγή της από αντίστοιχη δημοτική επιχείρηση η οποία λειτουργούσε στον χώρο του Ιμαρέτ.[117] Η επιχείρηση αυτή συνέχισε τη λειτουργία της μέχρι και τη δεκαετία του 1950,[118] οπότε αντικαταστάθηκε από τη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού η οποία και συνέδεσε την πόλη με το νεοπαγές εθνικό δίκτυο διανομής. Το 1999 ξεκίνησε η δημιουργία θερμοηλεκτρικού σταθμού συνδυασμένου κύκλου καύσης φυσικού αερίου στη Βιομηχανική Περιοχή, ο οποίος τέθηκε σε πλήρη λειτουργία τον Ιούλιο του 2002, με συνολική ισχύ 476 μεγαβάτ.[119]

Η ύδρευση και η αποχέτευση τελούν υπό τη δικαιοδοσία της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης-Αποχἐτευσης Κομοτηνής (ΔΕΥΑΚ) η οποία συστάθηκε το 1987. Ξεκίνησε να λειτουργεί το 1989, κάνοντας εφαρμογή επιφανειακής υδροληψίας, γεωτρήσεων, μηχανικής και χημικής επεξεργασίας για την κάλυψη των αναγκών σε πόσιμο νερό[120]. Από το 1994 τα αστικά λύματα υπόκεινται σε βιολογικό καθαρισμό σε εργοστάσιο της επιχείρησης, δύο χιλιόμετρα δυτικά του αστικού ιστού[121].

Η εποχή των τηλεπικοινωνιών είχε ως αφετηρία τις 10 Ιουλίου 1860, όταν το τότε αναπτυσσόμενο τηλεγραφικό δίκτυο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ολοκλήρωσε τη σύζευξη Καλλίπολης - Καβάλας, ενώ παράλληλα διορίστηκε ο πρώτος διευθυντής του τοπικού αστικού τηλεγραφείου[122]. Η λειτουργία αυτομάτου τηλεφωνικού δικτύου ακολούθησε αρκετές δεκαετίες αργότερα, με την Ανώνυμο Ελληνική Τηλεφωνική Εταιρεία και την εγκατάσταση από μέρους της τηλεφωνικού κέντρου βηματοπορικού δεκαδικού τύπου Siemens – Strowger, το 1940.[123] Το 2012 η τεχνολογική εξέλιξη ήταν στο επίπεδο των δικτύων νέας γενιάς VDSL, με οπτικές ίνες εγκατεστημένες ήδη από το 2010.[124]

Στον χώρο της υγείας, οι κάτοικοι εξυπηρετούνται από το Γενικό Νοσοκομείο Σισμανόγλειο το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1937 μετά από δωρεά κτιρίου εμβαδού 1379.52 τ.μ. στα νοτιοανατολικά του κέντρου από τον ευεργέτη Κωνσταντίνο Σισμανόγλου.[125]

Ποδηλατόδρομος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από τις οδούς Δημοκρίτου, Ορφέως, Γ. Κακουλίδη - Στ. Κυριακίδη Ν. Ζωίδη - Απ. Σούζου, Ηροδότου διέρχεται ο ποδηλατόδρομος της Κομοτηνής[126], έργο το οποίο συμπεριλήφθηκε στο Ολοκληρωμένο Σχέδιο Αστικής Ανάπλασης του Δήμου Κομοτηνής. Στο πλαίσιο κατασκευής του, ξεκίνησαν τους τελευταίους μήνες εργασίες αλλαγής των πεζοδρομίων με ειδικές προειδοποιητικές σημάνσεις και φωτισμούς για την ασφαλή κίνηση των ποδηλάτων, αλλά και των πεζών στους νέους οριοθετημένους διαδρόμους. Ο προϋπολογισμός του έργου είναι 2,7 εκ ευρώ και δικαιούχος του ο Δήμος Κομοτηνής, ενώ μετά από υπογραφή του περιφερειάρχη, εντάχθηκε στο «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Μακεδονίας - Θράκης 2007 -2013». Οι εργασίες ξεκίνησαν[127] το καλοκαίρι του 2012 και τελείωσαν σχεδόν δύο χρόνια μετά.

Αξιοθέατα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μουσεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Προτομή Σεπτίμιου Σεβήρου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής
Προτομή Σεπτίμιου Σεβήρου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής.
Ο Ναός Κοιμήσεως της Παναγίας.
Κτήριο Λαογραφικού Μουσείου (αρχιτεκτονική τύπου σαχνισιά)
Ιμαρέτ-εκκλησιαστικό μουσείο
Πάνω: Ιμαρέτ-εκκλησιαστικό μουσείο. Κάτω: Μουσείο Καραθεοδωρή
Μουσείο Καραθεοδωρή.
  • Αρχαιολογικό Μουσείο: Στο μουσείο υπάρχουν εκθέματα από την ευρύτερη περιοχή της Θράκης από τη Νεολιθική μέχρι τη Βυζαντινή περίοδο. Εγκαινιάστηκε το 1976 και είναι έργο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη. Από πλευράς αρχιτεκτονικής, το κτήριο του μουσείου, θεωρείται από τα πιο σύγχρονα της πόλης. Εντυπωσιακό έκθεμα αποτελεί η χρυσή προτομή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου (193-211 μ.Χ.). Τα εκθέματα εστιάζουν κυρίως στην παρουσία των Ελλήνων και στην ελληνική τέχνη στην περιοχή του βόρειου Αιγαίου και της Θράκης.[128]
  • Λαογραφικό Μουσείο: Λειτουργεί από το 1962 και στεγάζεται στο αρχοντικό Πεΐδη το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Πολλά από τα εκθέματα που στεγάζει όμως προέρχονται από την Ανατολική και Βόρεια Θράκη καθώς και από τις περιοχές της Μικράς Ασίας. Συμπεριλαμβάνουν παραδοσιακές φορεσιές, κεντήματα, αντικείμενα από χαλκό, ξύλο, πηλό και ασήμι, γεωργικά εργαλεία, εργαλεία παραδοσιακών επαγγελμάτων αλλά και είδη οικιακής χρήσης. Ανάμεσα στα εκθέματα βρίσκονται και τα προσωπικά αντικείμενα του Γρατινιώτη Αρχιεπίσκοπου Αθηνών Χρυσάνθου (1881-1949).[129]
  • Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Μαρωνείας και Κομοτηνής: Από το 1999 στεγάζεται στο Ιμαρέτ Κομοτηνής. Στο μουσείο υπάρχουν εκκλησιαστικά εκθέματα, τα οποία χρονολογούνται από το 16ο έως τον 20ό αιώνα, όπως εικόνες, ιερά σκεύη, άμφια, χειρόγραφα από ναούς της περιοχής αλλά και δωρεές προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Ροδόπης.[130] Το κτίριο θεωρείται από τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα οθωμανικής αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη [131][132][2] (αποτελείται από τρεις χώρους που διαμορφώνουν στην κάτοψη το σχήμα Τ - τύπου ζαβιγέ) και είναι κτισμένο με τη βυζαντινή τεχνική. Έχει συνδεθεί με τοπικές παραδόσεις των Κομοτηναίων για ύπαρξη βυζαντινού ναού της Αγίας Σοφίας στη συγκεκριμένη θέση, και σύμφωνα με αυτές, στο κτίσμα ενσωματώθηκαν τμήματα του ναού. [129] Στη νότια πλευρά του κτίσματος έχει ανακαλυφθεί εντοιχισμένο μαρμάρινο γυναικείο κεφάλι ρωμαϊκών χρόνων.
  • Βυζαντινό Μουσείο: Στο μουσείο, το οποίο ανήκει στο Ίδρυμα Παπανικολάου, ευεργέτη της πόλης, υπάρχουν εκθέματα βυζαντινών εκκλησιαστικών αντικειμένων, βιβλία, κοσμήματα, νομίσματα και σφραγίδες.[133] Συστάθηκε το 1988 και εγκαινιάστηκε το 1991. Βρίσκεται παραπλεύρως του νομαρχιακού μεγάρου και στο ίδιο κτήριο υπάρχει και αμφιθέατρο 420 θέσεων.[134]
  • Μουσείο «Καραθεοδωρή»: Μουσείο αφιερωμένο στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή (Βερολίνο 1873 – Μόναχο 1950) ο οποίος ήταν κορυφαίος σύγχρονος Έλληνας μαθηματικός που διακρίθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο και καταγόταν από τη Θράκη (Νέα Βύσσα Έβρου).[129]
  • Δημοτική Παπαδριέλλειος Πινακοθήκη: Στεγάζεται στο Αρχοντικό Στάλιου όπου εκτίθενται πίνακες Ελλήνων ζωγράφων προσφέροντας ένα μικρό πανόραμα των κινημάτων ελληνικής ζωγραφικής.[135]
  • Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρομά: Είναι ένα θεματικό μουσείο[νεκρός σύνδεσμος], μοναδικό στο είδος του στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Ο αρχικός κορμός της συλλογής βασιζόταν σε καλάθια που κατασκεύαζαν Ρομά, οι οποίοι προέρχονταν από τρία διαφορετικά τμήματα ης ευρύτερης περιοχής της Θράκης, το ελληνικό, το βουλγαρικό και το τουρκικό, καταδεικνύοντας την πολυπολιτισμική του βάση αλλά και αναδεικνύοντας δημιουργήματα λαϊκής έμπνευσης. Το μουσείο έχει τεχνολογικό και διαπολιτισμικό χαρακτήρα ενώ σήμερα η συλλογή έχει επεκταθεί και αποτελείται από χώρες όπως η Αίγυπτος, ο Λίβανος, η Συρία, η Αργεντινή και άλλες πολλές. Αριθμεί περίπου χίλια εκθέματα, πανέρια, καλάθια, βέργες, σκούπες, ψάθες κ.α. Από αυτά τα αντικείμενα εκτίθενται περί τα 500 καθημερινά. Το μουσείο βρίσκεται στον οικισμό Θρυλόριο σε απόσταση 9 χλμ από την πόλη της Κομοτηνής ενώ η πρόσβαση είναι εξαιρετικά εύκολη. Στο μουσείο παρέχονται δωρεάν εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές δημοτικού και γυμνασίου ενώ δεν υπάρχουν περιορισμοί στις ημέρες και ώρες για τους επισκέπτες, αφού το μουσείο δέχεται καθημερινά συμπεριλαμβανομένων των γιορτών. Η επίσκεψη γίνεται κατόπιν τηλεφωνικής συνεννόησης.
  • Θρακικό Μουσείο Παιδείας: Το Θρακικό Μουσείο Παιδείας της Εταιρείας Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής ιδρύθηκε το 1992 και λειτουργεί - στεγάζει βιβλιοθήκη και αντικείμενα του 17ου και 18ου αιώνα σχετικά με την εκπαίδευση και τα εκπαιδευτήρια.[135]
  • Θρακικό, Εθνολογικό, Ιστορικό και Πολιτιστικό Μουσείο Κομοτηνής και Θράκης: Μουσείο αφιερωμένο στην αστική Κομοτηναϊκή οικογένεια του 19ου αιώνα. Στεγάζεται στο νεοκλασικό Αρχοντικό Σκουτέρη το οποίο κτίστηκε τέλη 19ου αιώνα.[129]

Μνημεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Το Βυζαντινό Φρούριο. Τα σημερινά τείχη στην πόλη είναι ερείπια βυζαντινού κάστρου το οποίο ανεγέρθηκε στην τον 4ο αιώνα μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ (379-395 μ.Χ.).[11] Ήταν τετράπλευρο με τέσσερις εισόδους, 16 πύργους και είχε ύψος 9,6μ.[11][136]
  • Το Εσκί Τζαμί (τουρκ. Eski Cami, Παλαιό Τζαμί) το οποίο ανοικοδομήθηκε το 1608/9 ή το 1677/78 κατά μια άλλη πηγή.[137] Στο συγκρότημα μαζί με το Εσκί Τζαμί και το Ιμαρέτ Κομοτηνής υπήρχε και οθωμανικό χαμάμ το οποίο κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1960.[138] Στη θέση του χαμάμ κτίστηκε το κτήριο το οποίο στεγάζει τα ΚΑΠΗ του δήμου Κομοτηνής [139] (βρίσκεται νοτίως του ιεροσπουδαστήριου Κομοτηνής).
  • Το Γενί Τζαμί. Σημαντικό οθωμανικό μνημείο (τουρκ. Yeni Cami, Νέο Τζαμί), το οποίο έχει τετράγωνη αίθουσα προσευχής με μοναδικό θόλο, χάρη στη διακόσμησή του με πλακίδια Νικαίας.[140] Η κατασκευή του χρονολογείται στο διάστημα 1600-1618 και ιδρύθηκε από τον Εκμεκτσίογλου Αχμάντ Πασά, υπουργό των Οικονομικών των Σουλτάνων Αχμάντ Α΄ και Οσμάν Β΄.[141] Σήμερα δίπλα στο Γενί Τζαμί βρίσκεται η Μουφτεία Κομοτηνής.
  • Το παλιό δικαστικό μέγαρο, οθωμανικής περιόδου, σχεδιασμένο από Ολλανδό αρχιτέκτονα περί το 1870. Το μέγαρο κτίστηκε ως Διοικητήριο της Οθωμανικής διοίκησης επί σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ και Αβδούλ Χαμίτ Β’.[142]
  • Η Ελληνική Αστική Σχολή Νέστωρος Τσανακλή ανοικοδομήθηκε ως εκπαιδευτήριο την περίοδο 1906-1907 με δαπάνες του αποδήμου στην Αίγυπτο Κομοτηναίου Νέστορα Τσανακλή.[143] Το κτήριο εγκαινιάστηκε ως Αστική σχολή Αρρένων το 1908. Το διάστημα 1922-1954 στεγαζόταν στο κτίριο η Γενική Διοίκησης Θράκης και το διάστημα 1954-1972 η Νομαρχία Ροδόπης. Αργότερα στεγάστηκε η Πρυτανεία του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης. Το κτίριο τα επόμενα χρόνια ήταν υπό ανακαίνιση[144][145].Μετά την ολοκλήρωση της ανακαίνισης που πραγματοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια, σήμερα στο χώρο στεγάζεται η δημοτική βιβλιοθήκη της Κομοτηνής.[[Τσανάκλειος.jpg/320px/thumb/gight/Κομοτηνή]].
  • Ο Πύργος του Ρολογιού: Δίπλα στο Γενί Τζαμί βρίσκεται ο Πύργος του Ωρολογίου ο οποίος αποτελεί δείγμα του οθωμανικού εκσυγχρονισμού. Συνιστά αφιέρωμα του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ και χρονολογείται από το 1884. Η σημερινή μορφή του Πύργου είναι διαφορετική από την αρχική κατασκευή λόγω αρχιτεκτονικών επεμβάσεων που έγιναν τη δεκαετία του 1950.[11]
  • Το κτίριο του Μορφωτικού Ομίλου Κομοτηνής (αρχοντικό Πεΐδου). Στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο και είναι χαρακτηριστικό δείγμα της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής της Θράκης.[146]
  • Η ιστορική Καπναποθήκη της οδού Παρνασσού 8, που σήμερα στεγάζει το Τεχνικό Επιμελητήριο Θράκης.[146]
  • Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος για τους Εβραίους της Κομοτηνής στο πάρκο της Αγίας Παρασκευής.
  • Το Ηρώο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γνωστό και ως Σπαθί,[147] από το ξίφος που απεικονίζεται στην ύψους 15 μέτρων μαρμάρινη στήλη του, σημείο αναφοράς της πόλης. Τα εγκαίνιά του έγιναν στις 25 Μαρτίου 1970.[148]
  • Το παλιό Ηρώο της πόλης, το οποίο βρίσκεται στο μικρό άλσος απέναντι από το Αρχαιολογικό Μουσείο και είναι έργο του θρακιώτη γλύπτη Πέτρου Μοσχίδη. Είναι φτιαγμένο από ατόφιο μάρμαρο στα 1930 και, σε δυο μεγάλες μαρμάρινες πλάκες που προστέθηκαν αργότερα, είναι χαραγμένα τα ονόματα των 63 θυσιασθέντων Κομοτηναίων κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-4. Στο μνημείο - για άγνωστο λόγο - δεν αναγράφονται τα ονόματα των Αρμενίων και των Εβραίων πεσόντων της Κομοτηνής.
  • Ο Ιερός Ναός Αγίας Βαρβάρας στα βορειοανατολικά της πόλης[149].
  • Η Αρμενική Ορθόδοξος Εκκλησία της Κομοτηνής που αποτελεί το επίκεντρο της αρμενικής συνοικίας της πόλης.
  • Το νεοκλασικό αρχοντικό της Λέσχης Κομοτηναίων στην οδό Βενιζέλου, που αποτελεί μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς.[150]

Παιδεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γυμνάσιο Θηλέων Κομοτηνής (1955-65)
ΔΠΘ: Η παλιά Πρυτανεία (Τσανάκλειος Σχολή)
Τμήματα Δημοκριτείου Πανεπιστημίου με έδρα την Κομοτηνή
Νομικής
ΤΕΦΑΑ
Ιστορίας και Εθνολογίας
Ελληνικής Φιλολογίας
Κοινωνικής Διοίκησης
Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης
Διοίκησης Επιχειρήσεων
Πολιτικής
Γλωσσών, Φιλολογίας και Πολιτισμού των Χωρών του Ευξείνου Πόντου.

Στους προηγούμενους αιώνες στην Κομοτηνή λειτούργησαν αρκετά ελληνικά σχολεία (όλων των βαθμίδων)[6] και μουσουλμανικά εκπαιδευτήρια. Σε αυτά συγκαταλέγονται το Ημιγυμνάσιο (ή Ελληνικό[151] σχολείο), καθώς και η Τσανάκλειος Σχολή[152] η οποία και στέγαζε το εξατάξιο σχολείο. Στην περίοδο της οθωμανικής περιόδου για τη μέση εκπαίδευση των αρρένων μουσουλμάνων λειτουργούσαν τοπικά ιεροσπουδαστήρια (τουρκ. medrese, σχολείο/ιεροσπουδαστήριο), όπου διδασκόταν η ανάγνωση του Κορανίου. Κατά τον 17ο αιώνα στην Κομοτηνή υπήρχαν πέντε σχολές "Νταρ ουλ Χαντίς" όπου παρείχαν ισλαμική παιδεία και διδασκόταν το ισλαμικό δίκαιο (Σαρία). Παράλληλα υπήρχαν επτά δημοτικά σχολεία «Μεκτέμπ» αλλά και τεκέδες (χώροι συνάθροισης δερβίσιδων). [39] Τον 19ο αιώνα στην πόλη υπήρχε και το ιεροσπουδαστήριο Γενιτζέ Μαχαλέ, ο Τεκέ μεντρεσές και το ιεροσπουδαστήριο του Γενί τζαμιού. Το 1949, εξαιτίας έλλειψης μαθητών και εκπαιδευτικών αλλαγών, είχαν κλείσει στο σύνολό τους, ωστόσο ξεκίνησε η λειτουργία του νέου Ιεροσπουδαστηρίου Χαϊριγέ [37].

Η τοπική δημόσια εκπαίδευση, με στοιχεία του 2024, αναλύεται στον πρώτο βαθμό σε δεκαπέντε νηπιαγωγεία, με το ένα από αυτά να λειτουργεί ως πειραματικό, δεκαεπτά δημοτικά σχολεία, με τέσσερα από αυτά μειονοτικά και ένα πειραματικό. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση λειτουργούν πέντε δημόσια γυμνάσια, με το ένα από αυτά πειραματικό, ένα εσπερινό γυμνάσιο, ένα μουσικό γυμνάσιο-λύκειο, ένα μειονοτικό γυμνάσιο-λύκειο (Τζελάλ Μπαγιάρ) και το ιεροσπουδαστήριο Χαϊριγέ[37][153]. Επίσης, λειτουργούν τρία ενιαία λύκεια, με ένα από αυτά πειραματικό, ένα εσπερινό γενικό λύκειο, δύο επαγγελματικά λύκεια και ένα εσπερινό επαγγελματικό λύκειο[154][155]. Όσον αφορά στην Ειδική Αγωγή, λειτουργεί το Ειδικό Δημοτικό, το Ενιαίο Ειδικό Επαγγελματικό Γυμνάσιο-Λύκειο (με έδρα στη Μελέτη) και το Ειδικό Εκπαιδευτικό Επαγγελματικό Εργαστήριο Κομοτηνής (με έδρα στους Υφαντές). Από το 1997 τρέχει το πρόγραμμα «Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων»[156], με στόχο την εκπαίδευση και τη βελτίωση της ένταξης των μουσουλμανοπαίδων στην ελληνική κοινωνία.[157][158][159]

Στα δημόσια εκπαιδευτικά ιδρύματα συμπεριλαμβάνεται και η Σχολή Αστυνομίας, η οποία βρίσκεται στο 7ο χλμ. Εθνικής Οδού Κομοτηνής-Ξάνθης και εδρεύει σε σύγχρονες εγκαταστάσεις. Η σχολή μετατράπηκε σε κέντρο κράτησης μεταναστών τον Αύγουστο του 2012. Το Νοέμβριο του 2012 υπέστη σοβαρές καταστροφές από εξέγερση των μεταναστών [160]. Από το 2015 η Σχολή Αστυνομίας επαναλειτουργεί ως Τμήμα Δοκίμων Αστυφυλάκων.

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης έχει έδρα την πόλη της Κομοτηνής, όπου και η Πρυτανεία. Το Πανεπιστήμιο ανέδειξε την πόλη σε πανεπιστημιακή έδρα. Το 2012 φιλοξενούσε τη διοίκηση του τριτοβαθμίου ιδρύματος, καθώς και εννέα εκ των τμημάτων του με δύναμη 10.000 φοιτητών. Η λειτουργία του Πανεπιστημίου επενέργησε θετικά στην αστική περιοχή της Κομοτηνής και βοήθησε την ανάπτυξη και εξάπλωσή της. Στην Κομοτηνή έχουν έδρα 4 σχολές, η Νομική Σχολή, η Σχολή Φυσικής Επιστήμης και Αθλητισμού, η Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών και η Σχολή Κοινωνικών, Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών.

Μέσα μαζικής ενημέρωσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο κύριος και μοναδικός τηλεοπτικός σταθμός που είχε έδρα την Κομοτηνή ήταν το TV Ροδόπη (πρώην R Channel), ο οποίος λειτούργησε για πρώτη φορά το 1991 και σταμάτησε να εκπέμπει το 2024[161]. Ο σταθμός αποτέλεσε τον πρώτο αντίστοιχο ιδιωτικών συμφερόντων ο οποίος κάλυψε την ευρύτερη περιοχή της Θράκης και για ένα διάστημα αποτέλεσε και τον μοναδικό, καθώς οι ιδιωτικοί σταθμοί πανελλαδικής εμβέλειας αρχικά δεν συμπεριελάμβαναν την εν λόγω περιοχή[162]. Το TV Ροδόπη από το 2014 (ως R Channel τότε) είχε εμβέλεια σε όλη την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (το 2018 υιοθέτησε ξανά το παλιό του όνομα). Οι σταθμοί ΔΕΛΤΑ και ΕΡΤ3, με έδρα την Αλεξανδρούπολη και τη Θεσσαλονίκη αντίστοιχα, διατηρούν επιτόπου παραρτήματα στην Κομοτηνή. Επίσης εκπέμπουν στην Κομοτηνή και οι περιφερειακοί σταθμοί των γύρω νομών και πόλεων (Σέρρες, Δράμα, Καβάλα, Ορεστιάδα, Αλεξανδρούπολη και Ξάνθη).

Ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός ανήκε στην ΕΡΑ Κομοτηνής και εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 1954.[163] Έχει εμβέλεια που καλύπτει ευρύτερα τη Βόρεια Ελλάδα (FM 98.1) και το πρόγραμμά της εστιάζει στην ειδησεογραφία τοπικού ενδιαφέροντος, με τη συνοδή συμπερίληψη εκπομπών ποικίλης θεματολογίας. Στα ραδιοφωνικά κύματα εκπέμπει ένα σύνολο σταθμών, με κάποιους να έχουν την έδρα τους επιτόπου και ετέρους να αναμεταδίδουν το πρόγραμμά τους τοπικά, προερχόμενοι είτε από άλλα επαρχιακά αστικά κέντρα είτε την Αθήνα. Από αυτούς εκπέμπουν ο Ράδιο Χρόνος (FM 87.5), ο My Fm (FM 89.5), ο Isik FM (FM 91.8), ο Δίαυλος Ροδόπης (FM 92.4), ο Hit FM (FM 92.9), τo Ράδιο Παρατηρητής (FM 94.0) και ο Ροδόπη (FM 95.5). Άλλοι σταθμοί που εκπέμπουν τοπικά είναι ο Ράδιο Κομοτηνή (FM 103.1) και ο Ράδιο City (FM 107.6).

Στο χώρο του τύπου, το 2012 απαντούν τοπικές εκδόσεις στην ελληνική και τουρκική γλώσσα, καθώς και στην πομακική διάλεκτο. Επιπλέον εκδίδονται εφημερίδες σε περισσότερες από μία γλώσσες, αλλά και εφημερίδες οι οποίες προέρχονται από το μειονοτικό χώρο γραμμένες στα ελληνικά. Οι καθημερινές, γραμμένες στην ελληνική εφημερίδες είναι η δίγλωσση εφημερίδα Παρατηρητής της Θράκης[164] και ο Χρόνος. Εβδομαδιαίες εκδόσεις αποτελούν η Ελεύθερη Άποψη της Ροδόπης, η Θρακική Αγορά, το Περισκόπιο, τα Νέα της Θράκης και η Φωνή της Ροδόπης. Αυτές συμπληρώνονται από τη δεκαπενθήμερη έκδοση της εφημερίδας Αντιφωνητής.

Οι εφημερίδες γραμμένες στην τουρκική γλώσσα συναπαρτίζονται από τις εβδομαδιαίες εκδόσεις Μπιλτέν (τουρκ. Bülten), Γκιντέμ (τουρκ. Gündem) και Τζουμχουριέτ (τουρκ. Cumhuriyet). Ανά δεκαπενθήμερο κυκλοφορεί και η εφημερίδα Τράκιανιν Σεσί (τουρκ. Trakya'nin sesi).[165]

Η πομακική ηλεκτρονική εφημερίδα Ζαγάλισα περιλαμβάνει άρθρα γραμμένα σε πομακικά και ελληνικά.

Συγκοινωνίες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο σταθμός του ΟΣΕ της Κομοτηνής

Αποτέλεσμα της μεσογείου θέσης του αστικού ιστού είναι η χρήση ως επινείου του οικισμού Άγιος Χαράλαμπος στη θέση της αρχαίας Μαρώνειας. Εξυπηρετείται από δύο αεροδρόμια, με πλησιέστερο τον αερολιμένα Αλεξανδρούπολης Δημόκριτος σε απόσταση 65 χιλιομέτρων και τον αερολιμένα Μέγας Αλέξανδρος στη Χρυσούπολη Καβάλας, ο οποίος απέχει 80 χιλιόμετρα.

Ο αυτοκινητόδρομος της Εγνατίας Οδού (A2) διέρχεται νοτίως του αστικού ιστού, στον οποίο μπορεί κανείς να εισέλθει από δύο κόμβους, τη Δυτική και την Ανατολική είσοδο Κομοτηνής. Η ολοκλήρωση του κάθετου άξονα της Εγνατίας Οδού (A23) με τη Νυμφαία και τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα ολοκληρώθηκε το Φθινόπωρο 2013.[166]

Οι κάτοικοι εξυπηρετούνται από αστική συγκοινωνία ιδιωτικών ΚΤΕΛ με πέντε γραμμές[167]. Τα αστικά λεωφορεία ΚΤΕΛ συνδέουν επίσης την Κομοτηνή με τους γύρω οικισμούς, τις παράλιες περιοχές και τα υπεραστικά με άλλα περιφερειακά και μητροπολιτικά κέντρα. Ο σταθμός τους βρίσκεται στα νότια του κέντρου, κοντά στη Νομική Σχολή. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ενδοαστικές μεταφορές σχετίζονται με τη χωροταξική οργάνωση, καθώς οι γραμμές διατρέχουν κατά κύριο λόγο τους βασικούς οδικούς άξονες και δεν διεισδύουν στο εσωτερικό περιοχών αμιγούς κατοικίας. Επιπλέον δεν υφίσταται κάποιος χώρος ο οποίος να λειτουργεί ως αμαξοστάσιο ή αφετηρία τμήματος ή του συνόλου των γραμμών[103].

Η σύνδεση με το οθωμανικό σιδηροδρομικό δίκτυο έγινε το 1896 όταν ολοκληρώθηκε η γραμμή μεταξύ Θεσσαλονίκης, Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και Κωνσταντινούπολης[168][169]. Ο σιδηροδρομικός σταθμός βρίσκεται στα νοτιοδυτικά όρια του αστικού ιστού. Το 2012 η ΤΡΑΙΝΟΣΕ διέθετε δύο δρομολόγια την ημέρα προς Θεσσαλονίκη και Αλεξανδρούπολη, τα οποία διατηρήθηκαν μέχρι το 2022[169]. Μετά το δυστύχημα των Τεμπών δεν κυκλοφορούν πλέον τρένα.

Άθληση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Συμπεριλαμβάνονται το ΔΑΚ (Δημοτικό Αθλητικό Κέντρο Κομοτηνής - έδρα του Πανθρακικού), Πανθρακικό Στάδιο (προπονητικό), Υπαίθριο Αθλητικό Δημοτικό Κέντρο (ΒΑ του κέντρου), το Δημοτικό Κλειστό Γυμναστήριο και Κολυμβητήριο και το σύμπλεγμα αθλητικών εγκαταστάσεων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου (Κλειστό Γυμναστήριο και κολυμβητήριο). Η ορεινή περιοχή στα βόρεια της πόλης προσφέρεται για mountain-biking, trekking και εκτός δρόμου οδήγηση.

Οι Ομάδες που δραστηριοποιούνται στην πόλη είναι:

Γνωστοί Κομοτηναίοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

α.^ Συγκεκριμένα, ο Πιέρ Μπλελόν αναφέρει «Βρήκαμε μια μικρή πόλη Commercine ("Κομμερσίνα" - εννοεί Γκιουμουλτζίνα - Κομοτηνή), που είναι μισή μέρα δρόμο μακριά από την Μπουρού (Βιστωνίδα), όπου είχε ό,τι είδος κρέας θέλαμε να αγοράσουμε. Έχει ερείπια ενός μικρού κάστρου, και μέσα είναι η εκκλησία των Ελλήνων χριστιανών. Γιατί στον οικισμό κατοικούν Έλληνες και λίγοι Τούρκοι».[186][187]

β.^ Συγκεκριμένα, ο Ολλανδός Ακαδημαϊκός και καθηγητής Ιστορίας της Οθωμανικής Τέχνης, Μάτσιελ Κιλ (Machiel Kiel), χαρακτηρίζει την αναφορά του Πιέρ Μπελόν «περίεργη και ότι σίγουρα δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική κατάσταση»[7].

γ.^ Διοικητική Περιφέρεια που περιελάμβανε τις περιοχές των σημερινών νομών Ξάνθης και Ροδόπης στην Ελλάδα, τις περιοχές Σμόλυαν και Κιρτζαλίου στη Βουλγαρία και τμήματα των περιοχών Έβρου και Χασκόβου.

δ.^ Στην Κομοτηνή, ωστόσο, υπάρχουν τάφοι Αρμένιων που χρονολογούνται από το τέλος 17ου αιώνα κατά την άποψη μελετητών[188]

ε.^ Σύμφωνα με την Αρμένικη παράδοση, στην Κομοτηνή σημειώθηκαν κρούσματα πανώλης, οπότε έγινε τάμα στον άγιο Ιάκωβο με αποτέλεσμα την υποχώρηση της επιδημίας. Τότε η κοινότητα διατήρησε ετήσιο μαντάγ (αρμένικο κουρμπάνι/τάμα) στο σωτήριο άγιο αλλά όταν αργότερα η υπόσχεσή τους λησμονήθηκε, νέα επιδημία σάρωσε την Κομοτηνή. Οι πιστοί τότε επικαλέστηκαν εκ νέου τη βοήθεια του αγίου και σήμερα κάθε δεύτερη Κυριακή του Δεκέμβρη για τη σωτηρία της πόλης τιμάται στην εκκλησία ο άγιος Ιάκωβος.[189]

στ.^ Το Αρμενιό είναι η περιοχή δυτικά του σημερινού Δημαρχείου Κομοτηνής και ανατολικά του Ξενοδοχείου «Ξενία». Η σημερινή οδός Δημήτρη Μπλέτσα (όπου βρίσκεται το Δημαρχείο Κομοτηνής και η Αρμένικη εκκλησία) μέχρι τις αρχές του αιώνα ονομαζόταν «Αρμένικη Οδός», η οποία στη συνέχεια μετονομάστηκε σε «Κωνσταντινουπόλεως» και αργότερα σε «Βασιλέως Γεωργίου». Η συνοικία Αρμενιό αναπτύχθηκε αρκετά μετά το 1992 και σε αυτή ζούσαν, εκτός από Αρμένιους, και Ελληνορθόδοξοι Χριστιανοί (στη συνοικία όμως δεν υπήρχαν Εβραίοι και Μουσουλμάνοι).[190]

ζ.^ Η εμπορική σύνδεση σταμάτησε τον 20ο αιώνα[191] την περίοδο της σοσιαλιστικής Βουλγαρίας. Το φθινόπωρο 2013 άνοιξε νέος κάθετος οδικός άξονας ο οποίος συνδέει την Κομοτηνή με το Κάρτζαλι της Βουλγαρίας [166].

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Ελληνική Στατιστική Αρχή (2024) Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών έτους 2021 που αφορούν στον Μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας έως και το επίπεδο του οικισμού 28 Μαρτίου 2024 (pdf)
  2. ↑ 2,0 2,1 Γεώργιος Λιακόπουλος (2002). The Ottoman conquest of Thrace: Aspects of historical geography. Άγκυρα: Μεταπτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Bilkent. σελίδες 75. 
  3. ↑ «Κουμουτζηνά (βυζαντινή εποχή) σημ. Κομοτηνή». Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  4. ↑ Nicephori Gregorae, Byzantinae Historia, Graece et Latine, Τόμος 2, Μόναχο 1830, σελ. 705
  5. ↑ Στίλπων Κυριακίδης, Περὶ τὴν ἱστορίαν τῆς Θράκης. Ὁ Ἑλληνισμὸς τῶν συγχρόνων Θρακῶν - Αἱ πόλεις Ξάνθη καὶ Κομοτηνή, Θεσσαλονίκη 1960, σελ. 53.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 «Κομοτηνή». Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουλίου 2012. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Kiel 2004, σελ. 329-331
  8. ↑ Άτλας της Ελλάδας, Η πόλη ενός ζωγράφου, Χαρτεκδοτική Ελλάδας, Αθήνα 1992, τόμος 3, σελ. 89
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Αικατερίνη Μπάλλα (28 Νοεμβρίου 2007). «Κομοτηνή». Οδηγός Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Ανακτήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2012. [νεκρός σύνδεσμος]
  10. ↑ 10,0 10,1 «ιστότοπος Θράκη Οn Line, Ιστορία της Κομοτηνής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2006. Ανακτήθηκε στις 24 Οκτωβρίου 2012. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Μελκίδη Χρύσα. «Κομοτηνή». Οδηγός Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 18 Απριλίου 2012. 
  12. ↑ Κυριακίδης Στίλπων (1954). «Ομιλία "Η Ιστορία της Κομοτηνής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 24 Οκτωβρίου 2012. CS1 maint: Unfit url (link) Ο μελετητής σημειώνει για τη χρονολόγηση του οχυρού:Το τείχος έφερεν εις τον παρακείμενον προς την πύλην, δεξιά τω εισερχομένω, τετράγωνον πύργον επιγραφήν δι’ εντετειχισμένων κεράμων, την οποίαν οι μεν παλαιότεροι επιτόπιοι λόγιοι ανεγίνωσκον «Θεοδοσίου του Α'», εγώ δε μετά του αειμνήστου Σοφοκλέους Κομνηνού, φοιτητής ων ακόμη, ανέγνωσα «Θεοδοσίου κτίσμα» ή «Θεοδοσίου το κτίσμα». Σήμερον μετά του πύργου εξέλιπε και η επιγραφή, ώστε δεν είναι δυνατόν η παλαιά ανάγνωσις να εξελέγχθη. Πάντως η ανάγνωσις «Θεοδοσίου» πρέπει να θεωρήται απολύτως ασφαλής Τις ούτος, ο Θεοδόσιος, του οποίου το όνομα συνεδέθη προς την οικοδομήν του τείχους, δεν είναι γνωστόν. Εάν όμως ληφθή υπ’ όψιν ο τρόπος της οικοδομής, με τας εκ κεράμων κατά κανονικά διαστήματα ζώνας, είναι αναμφισβήτητον ότι το κτίσμα ανήκει εις τους περί τον Θεοδόσιον τον Α' χρόνους, δηλαδή εις τα τέλη του Δ' μ.Χ. αιώνος.
  13. ↑ «Θέση 71: Κομοτηνή». Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου. Υπουργείο Πολιτισμού, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Σεπτεμβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 22 Νοεμβρίου 2012. 
  14. ↑ Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Δυτικής Θράκης κατά τη ρωμαϊκή αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 102
  15. ↑ Τσούρδης, Δημήτριος (2020). «Itinerarium Antonini Augusti και Itinerarium Burdigalense:Οι οικισμοί στην αιγιακή Θράκη κατά την αυτοκρατορική εποχή (27 π.Χ-330 μ.Χ)». www.researchgate.net. 
  16. ↑ Ιωάννης Λ. Σιγούρος (1997). Νομός Ροδόπης: Ιστορία - Αρχαιολογία - Γεωγραφία - Ανθρωπογεωγραφία - Πολιτισμός. Κομοτηνή: Εταιρία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής. σελίδες 74–77. ISBN 960-85512-6-9. 
  17. ↑ «Στίλπων Κυριακίδης, ΙΜΧΑ, Ιστορία της Κομοτηνής, 1959». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2007. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Machiel Kiel (1971). «Observations on the History of Northern Greece during the Turkish Rule: Historical and Architectural Description of the Turkish Monuments of Komotini and Serres, their Place in the Development of Ottoman Turkish Architecture, and their Present Condition». Balkan Studies Thessaloniki 12: 417. 
  19. ↑ 19,0 19,1 «Μοσυνόπολις (βυζαντινή εποχή) έως τον 9ο αι. Μαξιμιανούπολις». Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  20. ↑ Μελκίδη Χρύσα (25 Οκτωβρίου 2006). «Κομοτηνή». Δικτυακή Πύλη για την ανάδειξη της ιστορικής και της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2011. [νεκρός σύνδεσμος]
  21. ↑ «Ιστορία Κομοτηνής - Ονομασία, Δρ. Μαρίνα Π. Ζωγράφου, Αρχαία - Σύγχρονη Κομοτηνή - Ροδόπη» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 20 Ιανουαρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2017. 
  22. ↑ Τσουρδής, Δημήτρης (2021). «Η αιγαιακή Θράκη μέσα από τα μάτια του Evliya Celebi: Συγκλίσεις και αποκλίσεις ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα». academia.edu. σελ. 11. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  23. ↑ 23,0 23,1 «Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού | Ιμαρέτ». odysseus.culture.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Μαρτίου 2018. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2018. 
  24. ↑ Μακροπούλου, Δέσποινα (2010). Το αρχαιολογικό έργο στην Μακεδονία και Θράκη: Το έργο της 15ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα έτη 2006 και 2007. Υπουργείο Τουρισμού και Πολιτισμού - Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Εκδόσεις Ζήτη. σελίδες 487–488. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 «ΚΟΜΟΤΗΝΗ». Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός. Ανακτήθηκε στις 6 Οκτωβρίου 2022. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Kiel 2004, σελ. 330
  27. ↑ Huseyinoglu, Ali (2012). «The Development of Minority Education at the South-easternmost Corner of the EU: The Case of Muslim Turks in Western Thrace, Greece» (PDF). University of Sussex. σελίδες 121–122. Ανακτήθηκε στις 7 Μαΐου 2013. 
  28. ↑ Τσούρδης, Δημήτριος (2020). «Η πληθυσμιακή εικόνα του καζά της Γκιουμουλτζίνας (Gumuljina Kazesi) μέσα από την "Περιγραφή Ιστορική και Γεωγραφική υπ'εκκλησιαστικήν έποψιν της θεοσώστου επαρχίας Μαρώνειας" (1871) : Συγκλίσεις και αποκλίσεις με τις οθωμανικές απογραφές και μελέτες της περιόδου». https://www.academia.edu/.  Εξωτερικός σύνδεσμος στο |website= (βοήθεια)
  29. ↑ Ζαφείρης, Κωνσταντίνος. «Η Θράκη κατά την απογραφή του 1928: μέγεθος και δομή του πληθυσμού» (PDF). amaked-thrak.pde.sch.gr. Κομοτηνή: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. σελ. 13. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Πέτρος Α. Γεωργαντζής (1998). Προξενικά Αρχεία Θράκης. Ξάνθη: Δήμος Ξανθης. σελίδες Παράρτημα: Γενική Διοίκησις Θράκης – Πίναξ – Εμφαίων τας πόλεις και τα χωρία της Δυτικής Θράκης μετ' ενδείξεως του πληθυσμού αυτών ως και των εγκατασταθέντων εν αυτοίς πρόσφυγες – Γενικός Διοικητής Θράκης – 7 Ιουνίου 1923. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Huseyinoglu, Ali (2012). «The Development of Minority Education at the South - easternmost Corner of the EU: The Case of Muslim Turks in Western Thrace, Greece» (PDF). University of Sussex. σελ. 123. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2013. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Chousein Ali (August 2005). «Continuities of changes in the minority policy of Greece: The case of Western Thrace». Master in the Department of International Relations / Social Sciences of Middle East Technical University: 51. https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12606351/index.pdf. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Kiel 2004, σελ. 331
  34. ↑ Kate Fleet (2009). History of Turkey Vol 1, Byzantium to Turkey 1071-1453. Cambridge University Press. σελίδες 146. ISBN 978-0-521-62093-2. 
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 35,7 Θωμάς Σταμούλης (2011-10-05). «Ακολουθώντας τα χνάρια των Εβραίων της Κομοτηνής». Εφημερίδα Παρατηρητής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702041827/http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=147939&categoryid=11. Ανακτήθηκε στις 2011-11-11. 
  36. ↑ 36,0 36,1 «Η Εβραϊκή Κοινότητα της Κομοτηνής». Επίσημη ιστοσελίδα Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβούλιου. Ανακτήθηκε στις 17 Μαΐου 2011. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Συμεών Α. Σολταρίδης (1997). Η ιστορία των Μουφτειών της Δυτικής Θράκης. "Νέα Σύνορα" - Α. Α. Λιβάνη. σελίδες 142–150. ISBN 960-236-739-3. 
  38. ↑ Kiel, Machiel (1971). «Observations on the History of Northern Greece during the Turkish Rule: Historical and Architectural Description of the Turkish Monuments of Komotini and Serres, their Place in the Development of Ottoman Turkish Architecture, and their Present Condition». Balkan Studies Thessaloniki 12: 418. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Kiel, Machiel (1971). «Observations on the History of Northern Greece during the Turkish Rule: Historical and Architectural Description of the Turkish Monuments of Komotini and Serres, their Place in the Development of Ottoman Turkish Architecture, and their Present Condition». Balkan Studies Thessaloniki 12: 419. 
  40. ↑ Ιωάννης Λ. Σιγούρος (1997). Νομός Ροδόπης: Ιστορία - Αρχαιολογία - Γεωγραφία - Ανθρωπογεωγραφία - Πολιτισμός. Κομοτηνή: Εταιρία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής. σελ. 95. ISBN 960-85512-6-9. 
  41. ↑ Babinger, Franzl (1960-2007). «Nasuh Paşa». Στο: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs, επιμ. The Encyclopedia of Islam. 7 (2nd έκδοση). Leiden: E. J. Brill, σσ. 1033. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_5847. ISBN 9789004161214. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/nasuh-pasha-SIM_5847. Ανακτήθηκε στις 2018-01-30. 
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή (3 Απριλίου 2002). «Σημειώματα Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή». Εφημερίδα ο Χρόνος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2012. 
  43. ↑ Ιωάννης Λ. Σιγούρος (1997). Νομός Ροδόπης: Ιστορία - Αρχαιολογία - Γεωγραφία - Ανθρωπογεωγραφία - Πολιτισμός. Κομοτηνή: Εταιρία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής. σελ. 96. ISBN 960-85512-6-9. 
  44. ↑ «Άρθρο Γεώργιου Νεστωράκη, Άγνωστοι επιφανείς Κομοτηναίοι Φιλικοί,εφημερίδα Χρόνος, Κομοτηνή, 9-9-2005». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 2010. 
  45. ↑ Kemal H. Karpat (1985). Ottoman population, 1830-1914 : demographic and social characteristics. University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin. σελίδες 109. ISBN 9780299091606. 
  46. ↑ 46,0 46,1 «Η ιστορία της εκπαίδευσης των Εβραίων στην Κομοτηνή». Εφημερίδα Ελεύθερο Βήμα. 2011-10-05. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-09-25. https://web.archive.org/web/20210925132052/http://www.eleftherovima.gr/cgi-bin/news/viewnews.cgi?newsid1317826638,82782,. Ανακτήθηκε στις 2011-11-11. 
  47. ↑ Messinas, Elias (2022). The Synagogues of Greece: A Study of Synagogues in Macedonia and Thrace: With Architectural Drawings of all Synagogues of Greece. Seattle(ISBN 979-8-8069-0288-8), 121-131.
  48. ↑ Μαρκίδου Μαρία. «Η παιδεία στην Κομοτηνή και στην Περιφέρεια πριν από το 1920». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουνίου 2008. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  49. ↑ «Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Η Ιστορία της Κομοτηνής μέσα από φωτογραφίες». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2003. Ανακτήθηκε στις 29 Ιουνίου 2003. 
  50. ↑ Η πολιτισμική και πνευματική προσφορά της τοπικής Εκκλησίας στην Κομοτηνή και το Νομό Ροδόπης από το 1860 έως σήμερα, Ιωάννης Ελ. Σιδηράς[νεκρός σύνδεσμος]
  51. ↑ 51,0 51,1 «Βιογραφικό Αλέξανδρου Συμεωνίδη». Ιστοσελίδα Ελληνικής Εταιρίας Έρευνης του Καρκίνου. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Δεκεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2012. 
  52. ↑ 52,0 52,1 «Αδελφότητα Κομοτηναίων Θεσσαλονίκης "Η Ροδόπη", Κομοτηνή». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Νοεμβρίου 2002. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2002. 
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Κωνσταντίνος Ζατζόπουλος (2009). Οι Αρμένιοι της Κομοτηνής. Κομοτηνή: Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής. σελίδες 46–48. ISBN 978-960-86488-4-5. 
  54. ↑ Ριτζαλέος Βασίλης (2006). Οι εβραϊκές κοινότητες στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (PDF). Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. σελ. 28. 
  55. ↑ Dimitris Pentzopoulos (7 Οκτωβρίου 2002). The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact on Greece. C. Hurst & CO. σελίδες 31-32. ISBN 978-1850656746. 
  56. ↑ Kate Fleet (2009). History of Turkey Vol 1, Byzantium to Turkey 1071-1453. Cambridge University Press. σελίδες 143. ISBN 978-0-521-62093-2. 
  57. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελ. 282. ISBN 960-8353-45-9. 
  58. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 234–235. ISBN 960-8353-45-9. 
  59. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελ. 263. ISBN 960-8353-45-9. 
  60. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 277–8. ISBN 960-8353-45-9. 
  61. ↑ Σιδηράς, Ιωάννης (2011-05-14). «Από την Α' Βουλγαρική κατοχή μέχρι την ενσωμάτωση της Θράκης στον Ελληνικό Εθνικό κορμό». εφημερίδα Παρατηρητής της Θράκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-05-11. https://web.archive.org/web/20120511122337/http://www.paratiritis-news.gr/admin/entheta/1305546866.pdf. Ανακτήθηκε στις 2012-10-29. 
  62. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 279–280. ISBN 960-8353-45-9. 
  63. ↑ 63,0 63,1 Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή (2002-04-03). «Οι Εβραίοι της Κομοτηνής». Εφημερίδα ο Χρόνος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-04-02. https://web.archive.org/web/20120402220223/http://www.xronos.gr/detail.php?d_month=03&d_year=2011&ID=28984. Ανακτήθηκε στις 2011-11-08. 
  64. ↑ 64,0 64,1 Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 282, 283. ISBN 960-8353-45-9. 
  65. ↑ Λένα Διβάνη (2000). Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830 - 1947). Αθήνα: Καστανιώτης. σελίδες 584–587. ISBN 978-960-03-2902-5. 
  66. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 286–288. ISBN 960-8353-45-9. 
  67. ↑ Halpern Paul G. (2011). The Mediterranean Fleet, 1919-1929. Ashgate Publishing, Ltd. σελ. 319. ISBN 978-1-4094-2756-8. 
  68. ↑ Ιωάννης Σιδηράς (2016-05-16). «Η Συμβολή του «Ελευθερωτού της Θράκης» Χαρισίου Βαμβακά στην Ανασυγκρότηση του Νομού Ροδόπης (1919-1920)». Εφημερίδα Παρατηρητής της Θράκης. http://paratiritis-news.gr/details.php?id=180462. Ανακτήθηκε στις 2016-05-17. 
  69. ↑ Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος (2004). Ιστορία της Μείζονος Θράκης, από την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντώνιου Σταμούλη. σελίδες 281–288. ISBN 960-8353-45-9. 
  70. ↑ Ευστράτιος Ζεγκίνης (1998). «Θρησκευτική ελευθερία και θρησκευτικότητα των μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης». Άρδην Ρήξη. http://www.ardin.gr/?q=node/904. 
  71. ↑ 71,0 71,1 Bar-Zohar, Michael, The trains went out empty, Hed-Artzi, Or-Yhuda, Israel, 1999, σελ. 85, 86, 90, 130-131
  72. ↑ 72,0 72,1 Σύμφωνα με τον Ιστοχώρο Jewish virtual Library συνολικά επέστρεψαν, χωρίς κανένα περιουσιακό στοιχείο, μόνον δεκαοκτώ άτομα
  73. ↑ Θρασύβουλος Ορ. Παπαστράτης (2010-02-23). «Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (ΙΙ)». ΟΔΟΣ - Εβδομαδιαία εφημερίδα της Καστοριάς. http://www.odos-kastoria.gr/2010/02/blog-post_16.html. Ανακτήθηκε στις 2011-11-02. 
  74. ↑ <Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων - Μνημεία και Μνήμες (1η έκδοση). Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος. Ιανουάριος 2007. σελίδες 51–56. ISBN 978-960-86029-4-6. 
  75. ↑ Βαφειάδη, Τζένη Κατσαρή. «Το ζήτημα της ιστορίας των εβραίων της Κομοτηνής ξανά στην επικαιρότητα». 15 Μαρτίου 2010. Παρατηρητής Θράκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  76. ↑ «Σημειώματα Θρασύβουλου Ορ. Παπαστρατή». Χρόνος. 3 Απριλίου 2002. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-18. https://web.archive.org/web/20130518055941/http://www.xronos.gr/detail.php?ID=28984. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  77. ↑ Ριτζαλέου, Βασίλης (9 Απριλίου 2010). «Η ιστορία του Σαμπετάι και της Νταίζη από την Κομοτηνή». Παρατηρητής της Θράκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-07-21. https://web.archive.org/web/20110721083118/http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=134599&categoryid=11. Ανακτήθηκε στις 14 Μαϊού 2014. 
  78. ↑ 78,0 78,1 Renée Hirschon (2003). Studies in forced migration, Vol. 12, Crossing the Aegean: an appraisal of the 1923 compulsory population exchange between Greece and Turkey. Berghahn Books. σελίδες 105. ISBN 978-1571815620. 
  79. ↑ Richard Potz, Wolfgang Wieshaider / Konstantinos Tsitselikis (2004). Islam and the European Union. Peeters. σελίδες 87. ISBN 90-429-1445-9. 
  80. ↑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων-Δεύτερο Τμήμα. ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΕΡΙΦ κατά της ΕΛΛΑΔΑΣ - Απόφαση. Ανακτήθηκε από την [%22001-58518%22} ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Δικαστήριου Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (Αγγλικά)], 14/03/2000. Μετάφραση στα Ελληνικά από το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους SERIF Ibrahim (14-12-1999) (pdf)[νεκρός σύνδεσμος]
  81. ↑ «Chronology for Muslims in Greece». UNHCR - The UN Refugeee Agency. 2004. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 13 Οκτωβρίου 2012. CS1 maint: Unfit url (link)
  82. ↑ Destroying ethnic identity: the Turks of Greece
  83. ↑ Christina Bratt Paulston, Donald Peckham (1998). Linguistic Minorities in Central and Eastern Europe. Multilingual Matters. σελίδες 70. ISBN 978-1853594168. 
  84. ↑ Fehim KELAHMET (2006). BATI TRAKYA TÜRK AZINLIĞI YÜKSEK KURULU YÜRÜTME KOMİTESİ DANIŞMA KURULU (1984 – 2005) BELGELERİ (PDF). Συμβουλευτική Επιτροπή Τουρκικής Μειονότητας Δυτικής Θράκης. σελίδες 164–169. [νεκρός σύνδεσμος]
  85. ↑ Φόρουμ Ανταλλαγής Απόψεων «Πολυπολιτισμική Κοινωνία & Τοπική Αυτοδιοίκηση, Κομοτηνή 22 Οκτωβρίου 2005. Εισήγηση του πρώην Δημάρχου Κομοτηνής Αναστάσιου Βαβατσικλή Πολυπολιτισμική Κοινωνία και Τοπική Αυτοδιοίκηση Αρχειοθετήθηκε 2006-07-10 στο Wayback Machine.. (pdf)
  86. ↑ Πρακτικά συνέδριου Εταιρείας Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής Παρασκευή 8 Απριλίου 2005: Εισήγηση του Αντιπρόεδρου ΤΕΕ Θράκης Κωνσταντίνου Κατσιμίγα Η πολεοδομική εξέλιξη της Κομοτηνής.[νεκρός σύνδεσμος] σελ. 219 αναφέρεται στην Κομοτηνή ως τυπική πολυπολιτισμική πόλη. (pdf)
  87. ↑ 87,0 87,1 24-Ιαν-2010 Άρθρο της Ελένης Αργυρίου στην εφημερίδας Ο Ριζοσπάστης: Καθ'οδόν: Στην Κομοτηνή.
  88. ↑ «Ιστοσελίδα Δήμου Κομοτηνής: Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Πολιτιστικές Ανάπτυξης "Ορφέας" Κομοτηνής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Ιουλίου 2010. Ανακτήθηκε στις 17 Αυγούστου 2010. 
  89. ↑ Ανώτατος Διοικητής Φρουράς Κομοτηνής (Φεβρουάριος 2010). «Οδηγός για την Κομοτηνή Φεβ 2010» (PDF). Ιστοσελίδα Ελληνικού Στρατού. σελ. 12. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 23 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2012. 
  90. ↑ «Ήφαιστος (Καλκάντζα)». Greek Helsinki. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2012. CS1 maint: Unfit url (link)
  91. ↑ Σταμάτης Σακελίων (2011-01-22). «Αλάν Κουγιού- τενεκέ μαχαλάς: Η φαβέλα της Κομοτηνής». Εφημερίδα Αυγή. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702040623/http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=594328. Ανακτήθηκε στις 2012-10-14. 
  92. ↑ Ερώτηση Γ. Πετελωτή προς τον υπουργό Εσωτερικών (25 Απριλίου 2008). ««Παραμέληση της ευπαθούς πληθυσμιακής ομάδας των παλιννοστούντων ομογενών από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ»». Ιστοσελίδα ΠΑΣΟΚ. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2012. 
  93. ↑ Kemal H. Karpat (2003). Studies on Turkish Politics and Society: Selected Articles and Essays. Brill. σελίδες 536. ISBN 9789004133228. 
  94. ↑ ««Γαστρονομικός Παράδεισος Η Κομοτηνή»». Εφημερίδα Ελεύθερο Βήμα. 2010-03-17. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-09-25. https://web.archive.org/web/20210925112656/http://www.eleftherovima.gr/cgi-bin/news/viewnews.cgi?newsid1268812048,22253,. Ανακτήθηκε στις 2012-01-11. 
  95. ↑ «Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών έτους 2021 που αφορούν στο μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας». ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2023. 
  96. ↑ «ΔΠΘ Κομοτηνή». Ιστοσελίδα Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Νοεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 8 Νοεμβρίου 2011. 
  97. ↑ Μιχαήλ Λ. Γιαννιτσόπουλος (2012). «Χωρική ανάλυση υφιστάμενων εδαφολογικών δεδομένων για τη δημιουργία χάρτη ποιότητας εδαφών, με η χρήση των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών, σε γεωργικά εδάφη του Νομού Ροδόπης» (PDF). Μεταπτυχιακή διατριβή. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. σελ. 55. Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2012. 
  98. ↑ Rondoyanni, Georgiou, Galanakis, Kourouzidis, EVIDENCES OF ACTIVE FAULTING IN THRACE REGION)NORTHEASTERN GREECE).Bulletin of the Geological Society of Greece vol. XXXVI, 2004 Αρχειοθετήθηκε 2021-09-22 στο Wayback Machine. : σ. 1672
  99. ↑ Μάχαιρας, Μπαλαφούτης,ΣΥΜΒΟλΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ (ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΜΕθΟΔΟΥ ΤΟΥ EMBERGER), Πανελλήνια Γεωγραφικά Συνέδρια, Συλλογή Πρακτικών 1, 1987: 349-357. σ.352-353
  100. ↑ Τροποποίηση Περιφερειακού Σχεδιασμού Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΠΕΣΔΑ), Ομάδα Σύνταξης Μελέτης, Φορέας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (Φο.Δι.Σ.Α.) της Περιφέρειας Αν. Μακεδονίας - Θράκης, 2008: σ. 36
  101. ↑ Τ.Ο.Τ.Ε.Ε. ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ, Ομάδα Εργασίας, ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ. α'έκδοση, 2010
  102. ↑ Matzarakis, A. P., Katsoulis, V. D., Sunshine duration hours over the Greek region, Theoretical and Applied Climatology, τόμος 83, τεύχος 1, Springer Wien, 2006 : σ. 110 Αρχειοθετήθηκε 2013-05-17 στο Wayback Machine.
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΝΟΜΟΥ ΡΟΔΟΠHΣ (Ροδόπη: Η Γη της Οικολογίας)» (PDF). ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΡΟΔΟΠΗΣ, ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ. 2006. σελίδες 171–174,194,198. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 22 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2012. 
  104. ↑ «Δήμος Κομοτηνής - Οικονομικά στοιχεία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Νοεμβρίου 2012. 
  105. ↑ 105,0 105,1 Babington Deepa, Maltezou Renee (2012-03-04). «Greek town withers as boom turns to bust». Reuters. https://www.reuters.com/article/oukwd-uk-greece-town-idAFTRE8230TF20120304. Ανακτήθηκε στις 2012-11-14. 
  106. ↑ «Εφημερίδα Μακεδονία, 14 Οκτωβρίου 2012, ΒΙ.ΠΕ. Στο μικροσκόπιο οι επιχορηγήσεις, Κώστας Καντούρης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2012. 
  107. ↑ Κώστας Κουκουμάκας (2012-08-31). «Βιομηχανική Περιοχή Κομοτηνής, Το Ελντοράντο που έγινε Σαχάρα». Τα νέα OnLine. https://www.tanea.gr/2012/08/31/greece/to-elntoranto-poy-egine-saxara/. Ανακτήθηκε στις 2012-11-14. 
  108. ↑ εφημερίδα Καθημερινή, ΔHKTHΣ, «Νεκροταφείο» βιομηχανιών η Θράκη, 13 μαρτίου 2011[νεκρός σύνδεσμος]
  109. ↑ «Η τέχνη του σουτζούκ λουκούμ». Εφημερίδα Το Έθνος. 2011-05-17. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-18. https://web.archive.org/web/20130518045913/http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22733&subid=2&pubid=44278950. Ανακτήθηκε στις 2012-01-11. 
  110. ↑ «Παραδοσιακά προϊόντα - Ν.Ροδόπης». Ιστοσελίδα ΕΟΤ: www.visitgreece.gr. Ανακτήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2012. [νεκρός σύνδεσμος]
  111. ↑ Yerolympos, A., Temporary Solutions and Long-term Dysfunctions: Town Planning in Greece between the Wars and the Refugee Problem, Submitted to conference held at QEH, 1998 : σ. 7
  112. ↑ Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «ΚΟΜΟΤΗΝΗ: ΒΙΩΣΙΜΗ ΠΟΛΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ 2001–2006» της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας URBAN II για τις παρεμβάσεις του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης στην αστική περιοχή της Κομοτηνής : σσ.16[νεκρός σύνδεσμος]
  113. ↑ ΦΕΚ 52/ΑΑΠ/23.2.2012
  114. ↑ Κωνσταντίνος Κατσιμίγας. «Πολεοδομική και ιστορική εξέλιξη της Κομοτηνής». Προσωπική ιστοσελίδα. Ανακτήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2012. 
  115. ↑ Hans Kupfersberger (15 Σεπτεμβρίου 2010). «Groundwater and Dependent Ecosystems: New Scientific and Technical Basis for Assessing Climate Change and Land-use Impacts on Groundwater Systems» (PDF). Project acronym: GENESIS / Deliverable. σελ. 21. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2012. 
  116. ↑ «Γυρίσματα "Φοιτητές Κομοτηνής"». Γυρίσματα - Εκπομπή του τηλεοπτικού καναλιού Σκάϊ. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2012. 
  117. ↑ «ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟ ΜΕΓΑΡΟ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ». Δικηγορικός Σύλλογος Ροδόπης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2012. 
  118. ↑ «ΦΕΚ 63/Β/20-4-1950». Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2012.  Χαρακτηρίζομεν ως ιστορικόν διατηρητέον μνημείον το εν Κομοτηνή επί της οδού Ελευθ. Βενιζέλου κείμενον παλαιόν κτίριον όπου στεγάζεται σήμερον το ηλεκτρικόν εργοστάσιον του Δήμου και τα ψυγεία του Τζεβελάκη και Πατρικαλάκη, διότι ανήκει εις την Βυζαντινήν περίοδον και παρουσιάζει καλλιτεχνικόν ενδιαφέρον."
  119. ↑ Ευρωπαϊκή Επιτροπή. «Περιφερειακή πολιτική». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2012. 
  120. ↑ «Δ.Ε.Υ.Α.Κ.». Δήμος Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2012. 
  121. ↑ «Βιολογικός Καθαρισμός». Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης-Αποχἐτευσης Κομοτηνής (ΔΕΥΑΚ). Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2012. 
  122. ↑ Bahri Ata (1997). «THE TRANSFER OF TELEGRAPH TECHNOLOGY TO THE OTTOMAN EMPIRE IN THE XIXTH CENTURY» (PDF). Thesis submitted to the Institute of Social Sciences. Boğaziçi University. σελ. 79. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2012. [νεκρός σύνδεσμος]
  123. ↑ Καραμάνης Κωνσταντίνος (2008). «Διαδικασίες αποκρατικοποίησης και ιδιοκτησιακής και διοικητικής αναδιοργάνωσης στον τομέα των τηλεπικοινωνιών στην Ελλάδα. Επιπτώσεις στη δομή αγοράς, στην τιμολόγηση και στην απασχόληση των επιχειρήσεων» (PDF). ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. σελ. 142. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2012. 
  124. ↑ «Ανοίγει ο δρόμος για το γρήγορο Ιντερνέτ στην Κομοτηνή». Ελεύθερο Βήμα, καθημερινή πολιτική εφημερίδα Κομοτηνής. 2012-09-12. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-09-25. https://web.archive.org/web/20210925121121/http://www.eleftherovima.gr/cgi-bin/news/viewnews.cgi?newsid1347455796,64026,. Ανακτήθηκε στις 2012-11-18. 
  125. ↑ «Γενικό Νοσοκομείο Κομοτηνής "Σισμανόγλειο"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Νοεμβρίου 2012. 
  126. ↑ «Διχάζει ο νέος ποδηλατόδρομος στην Κομοτηνή - ypodomes.com». www.ypodomes.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουλίου 2023. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2019. 
  127. ↑ ΜΒike (12 Μαρτίου 2015). «Στους ποδηλατόδρομους της Κομοτηνής». mbike.gr. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2019. 
  128. ↑ Διαμαντής Τριαντάφυλλος. «Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής». Ιστοσελίδα "Οδυσσεύς" του Υπουργείου Πολιτισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Οκτωβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2011. 
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 129,3 «Μουσεία». Ιστοσελίδα Δήμου Κομοτηνής. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  130. ↑ «Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Μαρωνείας και Κομοτηνής». Οδυσσεύς - Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Ιανουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 2012. 
  131. ↑ Kiel, Machiel (1990). Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans. Variorum. ISBN 086078276X. : Το βιβλίο περιέχει σε ξεχωριστά κεφάλαια τα δημοσιευμένα άρθρα του Κιλ: Kiel, Machiel (1983). The Oldest Monuments of Ottoman-Turkish Architecture in the Balkans: The Imaret and the Mosque of Ghazi Evrenos Bey in Gümülcine (Komotini) and the Evrenos Bey Khan in the Village of Ilıca/Loutra in Greek Thrace (1370-1390). Istanbul: Sanat Tarihi Yıllıġı, Kunsthhistorische Forschungen 12, σελ. 117-138.  και «Observations on the History of Northern Greece during the Turkish Rule: Historical and Architectural Description of the Turkish Monuments of Komotini and Serres, their Place in the Development of Ottoman Turkish Architecture, and their Present Condition». Balkan Studies Thessaloniki 12: 416. 1971.  το οποίο αναφέρει Komotini was made into a great trading and craftsman centre, and the oldest Turkish monument preserved in Europe, the Ghazi Evrenos Imaret, is still to be seen there.
  132. ↑ Ahmed Ameen Fatouh (2010). Οι βυζαντινές επιδράσεις στην πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική της Ελλάδος. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ): Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης. σελ. 29. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2019. 
  133. ↑ «Βυζαντινό Μουσείο Κομοτηνής-Ίδρυμα Ν.Παπανικολάου». in.gr. Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2011. 
  134. ↑ «Τουρισμός - Μουσεία». Ιστοσελίδα Δήμου Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Αυγούστου 2019. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  135. ↑ 135,0 135,1 «Μουσεία | ΔΗΜΟΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Αυγούστου 2019. Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2019. 
  136. ↑ Ήρθε η ώρα να αποκαλυφθεί το Βυζαντινό Τείχος Κομοτηνής, 13 Μαρτίου, 2015 εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ[νεκρός σύνδεσμος]
  137. ↑ Γεώργιος Τσιγάρας (27 Νοεμβρίου 2006). «Παλαιό Τέμενος (Εσκί Τζαμί)». Οδηγός Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουλίου 2012. 
  138. ↑ Kate Fleet (2009). History of Turkey Vol 1, Byzantium to Turkey 1071-1453. Cambridge University Press. σελίδες 159[νεκρός σύνδεσμος]. ISBN 978-0-521-62093-2. 
  139. ↑ «Mosques in Western Thrace». Western Thrace Minority University Graduates Association. Organization for Security and Co-operation in Europe. 10 Ιουλίου 2009. σελ. 7. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2012. 
  140. ↑ Petersen Andrew (2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routledge. σελ. 102. ISBN 978-0-415-21332-5. 
  141. ↑ Γεώργιος Τσιγάρας (22 Νοεμβρίου 2006). «Νέο Τέμενος (Γενὶ Τζαμί)». Οδηγός Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουλίου 2012. 
  142. ↑ Κ. Κατσιμίγας. «Το παλιό Δικαστικό Μέγαρο Κομοτηνής». Δικηγορικός Σύλλογος Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2014. 
  143. ↑ «Παλιά Πρυτανεία». mythotopia.eu. Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου. Ανακτήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2023. 
  144. ↑ «Τοπική Αρχιτεκτονική». Ιστοσελίδα Δήμου Κομοτηνής. 
  145. ↑ Βαφειάδη, Νατάσσα (22 Μαρτίου 2014). «Υπογράφεται η σύμβαση για την ανακαίνιση της Τσανακλείου». Παρατηρητής. http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=165731&categoryid=3. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. [νεκρός σύνδεσμος]
  146. ↑ 146,0 146,1 «Δήμος Κομοτηνής - Τοπική Αρχιτεκτονική». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Απριλίου 2017. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2018. 
  147. ↑ «Σπαθί». mythotopia.eu. Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου. Ανακτήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2023. 
  148. ↑ Μελαχροινή Μαρτίδου (2007-07-11). «Ηρώο Κομοτηνής - σπαθί». Εφημερίδα ο Χρόνος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-18. https://web.archive.org/web/20130518051326/http://www.xronos.gr/detail.php?ID=35826. Ανακτήθηκε στις 2012-10-23. 
  149. ↑ «Ι. Ν. Αγίας Βαρβάρας Κομοτηνής». Ιερά Μητρόπολη Μαρώνειας & Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Απριλίου 2014. Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2019. 
  150. ↑ «Λέσχη Κομοτηναίων». mythotopia.eu. Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου. Ανακτήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2023. 
  151. ↑ Μελίρρυτος Μ. (1871). «Περιγραφή ιστορική και γεωγραφική υπ' εκκλησιαστικήν έποψιν της θεοσώστου επαρχίας Μαρωνείας». Εκ του Τυπογραφείου και Λιθογραφείου Ε. Καϊολ. σελίδες 40–41. Ανακτήθηκε στις 22 Νοεμβρίου 2012. 
  152. ↑ Κεραμιτζής Αθανάσιος (2011-11-15). «Το ιστορικό και ιδιοκτησιακό καθεστώς της Τσανακλείου Σχολής». Εφημερίδα Φωνή της Ροδόπης. https://fonirodopis.gr/press/36129/%cf%84%ce%bf-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%b9%ce%ba%cf%8c-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b9%ce%b4%ce%b9%ce%bf%ce%ba%cf%84%ce%b7%cf%83%ce%b9%ce%b1%ce%ba%cf%8c-%ce%ba%ce%b1%ce%b8%ce%b5%cf%83%cf%84%cf%8e/. Ανακτήθηκε στις 2012-11-22. 
  153. ↑ Τσαχιδέ Χασεκή - Σύμβουλος Καθηγητής: Παναγιώτης Παχής (2008). Εκπαίδευση και Ισλάμ: Η διδασκαλία των θρησκευτικών στα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη Θράκη. Μεταπτυχιακή Εργασία Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης. σελίδες 74–76. 
  154. ↑ Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Ροδόπης
  155. ↑ [Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης, Χάρτης Σχολείων]
  156. ↑ «Εκπαίδευση των παιδιών της Μουσουλμανικής Μειονότητας Θράκης». Επίσημη Ιστοσελίδα Προγράμματος. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2012. 
  157. ↑ «Αποτελέσματα της μακρόχρονης εκπαιδευτικής παρέμβασης». Επίσημη Ιστοσελίδα Προγράμματος "Εκπαίδευση των παιδιών της Μουσουλμανικής Μειονότητας Θράκης". Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2012. 
  158. ↑ Θωμάς Σταμούλης (2011-11-15). «Σε νέα αφετηρία το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων». Εφημερίδα Παρατηρητής Θράκης. http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=148893&categoryid=6. Ανακτήθηκε στις 2012-10-15. [νεκρός σύνδεσμος]
  159. ↑ «Και το καλοκαίρι... πρόγραμμα εκπαίδευσης μουσουλμανοπαίδων». Εφημερίδα ο Χρόνος. 2011-10-06. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-18. https://web.archive.org/web/20130518064107/http://www.xronos.gr/detail.php?ID=72892. Ανακτήθηκε στις 2012-10-15. 
  160. ↑ Δήμητρα Συμεωνίδου, Όλγα Τσιούλφα (2012-11-24). «Εξέγερση μεταναστών στη Σχολή Αστυνομίας Κομοτηνής - Μια σχολή κατεστραμμένη και οι φόβοι μιας κοινωνίας που επιβεβαιώθηκαν». Εφημερίδα Ο χρόνος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304130527/http://xronos.gr/detail.php?ID=86103. Ανακτήθηκε στις 2013-05-10. 
  161. ↑ «Facebook». www.facebook.com. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2024. 
  162. ↑ «Ιστοσελιδα του σταθμού R-channel». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 18 Νοεμβρίου 2012. 
  163. ↑ «Ιστορικό ΕΡΑ Β. Κομοτηνής». Επίσημη ιστοσελίδα ΕΡΤ. Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση. 7 Νοεμβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2012. 
  164. ↑ «Παρατηρητής Της Θράκης - OnLine». paratiritis-news.gr. Ανακτήθηκε στις 1 Ιουλίου 2018. 
  165. ↑ «Κατάλογος εφημερίδων εν λειτουργία του νομού Ροδόπης». ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ. Ανακτήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2012. 
  166. ↑ 166,0 166,1 Τζίμας, Σταύρος (17 Νοεμβρίου 2013). «Στη Νυμφαία άνοιξε άλλος ένας δρόμος προς τον Νότο». Καθημερινή. http://www.kathimerini.gr/503943/article/epikairothta/ellada/sth-nymfaia-anoi3e-allos-enas-dromos-pros-ton-noto. Ανακτήθηκε στις 14 Μαΐου 2014. 
  167. ↑ «Ιστοσελίδα αστικών ΚΤΕΛ». Αστικά ΚΤΕΛ Κομοτηνής. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2012. 
  168. ↑ Ανδρουλιδάκης Kώστας (1995-10-15). «Η ιστoρία των Σιδηρoδρόμων». 7 Ημέρες (Η Καθημερινή), σελ. 7-8. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-08-12. https://web.archive.org/web/20110812035859/http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1995/10/15101995.pdf. Ανακτήθηκε στις 2012-11-21. 
  169. ↑ 169,0 169,1 Μυρτσίδης, Διαμαντής. Η Ιστορία του Σιδηρόδρομου στον Έβρο. Νέα Βύσσα: Ιδιωτική έκδοση. σελ. 270. ISBN 978-618-00-3174-4. 
  170. ↑ «Κάτοπτρον, κατάλογος λογίων». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 5 Απριλίου 2010. 
  171. ↑ Ουρανής, Κώστας. «Νέστωρ Τσανακλής: Ένας πρόγονος και ένας πρωτοπόρος». Λεύκωμα Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Φεβρουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2010. 
  172. ↑ «Στίπλων Κυριακίδης (1942 – 1964)». Ιστοσελίδα Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 2 Ιουλίου 2012. 
  173. ↑ [1]
  174. ↑ «Mygreek fm, Κατέβας Γιάννης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Δεκεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 2010. 
  175. ↑ «Άρωμα Βινυλίου, Τάσος Κριτσιώλης, Τα Μεταγλωτισμένα, Γιάννης Κατέβας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 2010. 
  176. ↑ Θράκης, Παρατηρητής της (20 Ιουνίου 2019). «Οι βουλευτικές εκλογές του 1946 και τα «κουδούνια»». Παρατηρητής της Θράκης. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2021. 
  177. ↑ «Επίσημη Ιστοσελίδα Φεζί Αλή: Βιογραφία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2010. 
  178. ↑ «Άννα Γριμάνη, Ένας Κομοτηναίος στη Σίλικον Βάλευ", Κομοτηνή 7 Απριλίου 2010, εφημερίδα Χρόνος, αναδημοσίευση άρθρου Καθημερινής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 17 Απριλίου 2010. 
  179. ↑ «Επίσημη Ιστοσελίδα Μισέλ Φάις: Βιογραφία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2010. 
  180. ↑ Θράκης, Παρατηρητής της (2 Μαΐου 2013). «Γιώργος Πεταλωτής, πρ. υφ. Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Όλες οι πολιτικές δυνάμεις θα έπρεπε να συζητούν την πρόταση για την επόμενη μέρα της κρίσης». Παρατηρητής της Θράκης. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2021. 
  181. ↑ «Άρθρο στην εφημερίδα Χρόνος, Ο συντοπίτης μας ηθοποιός αυτοπροσδιορίζεται, Σίλας Σεραφείμ "Η Κομοτηνή: Ο εξάντας μου στη ζωή", Μαρία Φανφάνη, Κομοτηνή, 27 Μαρτίου 2007». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Μαρτίου 2010. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2010. 
  182. ↑ 182,0 182,1 .GSP. «Τα 90 Χρόνια της Ενσωμάτωσης της Θράκης στην Ελλάδα και η Συμβολή των Αρμενίων». Αρμενικά | Τριμηνιαίο Περιοδικό. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2017. 
  183. ↑ Ελληνική Παραολυμπιακή Επιτροπή, Αλέξανδρος Ταξιλδάρης
  184. ↑ «Άκης Δαγκαζιάν ορίστηκε επίτιμος πρόξενος της Δημοκρατίας της Αρμενίας στη Θεσσαλονίκη». ΔΗΜΟΣΙΑ ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΡΜΕΝΙΑΣ. Ανακτήθηκε στις 8 Ιουλίου 2023. 
  185. ↑ «The New Executive Board Of The Consular Corps In Greece». https://www.facebook.com/ConsularCorpsGreece (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Ιουλίου 2023.  Εξωτερικός σύνδεσμος στο |website= (βοήθεια)
  186. ↑ Ιωάννης Λ. Σιγούρος (1997). Νομός Ροδόπης: Ιστορία - Αρχαιολογία - Γεωγραφία - Ανθρωπογεωγραφία - Πολιτισμός. Κομοτηνή: Εταιρία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής. σελ. 94. ISBN 960-85512-6-9. 
  187. ↑ Pierre Belon (1553). Les observations de plusieurs si gularites et choses memorables, trouvees en Grece, Asia, Iudee, Egypte, Arabie et autres pays estranges. Paris. σελίδες 137–140. 
  188. ↑ Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος (2009). Οι Αρμένιοι της Κομοτηνής. Κομοτηνή: Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής. σελ. 149. ISBN 978-960-86488-4-5. 
  189. ↑ Κωνσταντίνος Ζατζόπουλος (2009). Οι Αρμένιοι της Κομοτηνής. Κομοτηνή: Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής. σελίδες 227–8. ISBN 978-960-86488-4-5. 
  190. ↑ Κωνσταντίνος Ζατζόπουλος (2009). Οι Αρμένιοι της Κομοτηνής. Κομοτηνή: Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής. σελίδες 117–121. ISBN 978-960-86488-4-5. 
  191. ↑ Dimana Trankova· Anthony Georgieff· Hristo Matanov (2011). A Guide to Ottoman Bulgaria. Dimitar Blagoev Printing House. σελίδες 125–7. ISBN 978-954-92306-5-9. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Νοεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 7 Μαΐου 2013. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ψηφιακό αρχείο ΕΟΑ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Συντεταγμένες: 41°07′02″N 25°24′04″E / 41.1172°N 25.4011°E / 41.1172; 25.4011

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Κομοτηνή&oldid=10836756"