Κοζάνη

Κοζάνη
Κοζάνη 40°18′2″N 21°47′20″E
Χώρα	Ελλάδα
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Κοζάνης
Έκταση	366 km²
Υψόμετρο	720 μέτρα
Πληθυσμός	42.140 (2021)
Ταχ. κωδ.	501 xx (xx=31 or 32)
Τηλ. κωδ.	24610
Ιστότοπος	Επίσημος ιστότοπος
Σχετικά πολυμέσα

Η Κοζάνη είναι πόλη της Μακεδονίας, έδρα του ομώνυμου Δήμου και πρωτεύουσα της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης. Παράλληλα, συνιστά τη μεγαλύτερη σε έκταση και πληθυσμό πόλη της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, της οποίας αποτελεί το διοικητικό και οικονομικό κέντρο. Η πόλη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 720 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, σε ένα τοπογραφικά προνομιακό σημείο ανάμεσα στις οροσειρές του Βερμίου, του Βούρινου και των Πιερίων, και σε απόσταση περίπου 15 χιλιομέτρων βορειοδυτικά της λίμνης Πολυφύτου. Η γεωγραφική της θέση την καθιστά κομβική, καθώς απέχει 120 χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη και 470 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2021, ο πληθυσμός της πόλης ανέρχεται σε 43.316 κατοίκους, ενώ ο ευρύτερος Δήμος Κοζάνης αριθμεί 67.224 κατοίκους.

Ιστορία

Αρχαία εποχή

Κεραμικά σκεύη της Νεκρόπολης της Κοζάνης (4ος-2ος αιώνας π.Χ.)

Αρχαιολογικά ευρήματα που χρονολογούνται από την προϊστορική εποχή έως και τη Βυζαντινή περίοδο έχουν έρθει στο φως σε διάφορα σημεία της πόλης της Κοζάνης, τεκμηριώνοντας τη διαχρονική ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή. Στην ανατολική περιφέρεια της πόλης, έχει ανασκαφεί νεκρόπολη η οποία ανάγεται στην εποχή του Σιδήρου, προσφέροντας πολύτιμα στοιχεία για τις ταφικές πρακτικές και τον υλικό πολιτισμό της περιόδου. Τα αρχαιολογικά δεδομένα υποδηλώνουν την ύπαρξη μιας εκ των αρχαιοτέρων πόλεων της αρχαίας Ελιμιώτιδας (ή Ελίμειας), με την ακρόπολή της να εντοπίζεται στον λόφο του Αγίου Ελευθερίου, σημαντικό τοπογραφικό σημείο με στρατηγική σημασία για την εποχή.

Βυζαντινή περίοδος

Στη νοτιοδυτική περιοχή της σύγχρονης πόλης, στον λόφο γνωστό ως Σιόποτο, εντοπίζονται κατάλοιπα βυζαντινού οικισμού που έφερε την ονομασία «Καλύβια» και φέρεται να ήταν ενεργός μεταξύ του 11ου και του 13ου αιώνα. Ίχνη του οικισμού αυτού διατηρούνται έως σήμερα, αποτελώντας τεκμήρια της συνεχιζόμενης ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή κατά τη μεσαιωνική περίοδο.

Τουρκοκρατία

Η αίθουσα υποδοχής ενός Κοζανίτικου αρχοντικού του 18ου αιώνα, Μουσείο Μπενάκη.

Το φιρμάνι του Αχμέτ Γ΄ για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νικολάου, 1721

Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, το έτος 1392, ομάδες εποίκων από την Πρεμετή, το Βυθικούκι και την Κόζδιανη της Ηπείρου, εκτοπισμένοι λόγω διώξεων από Τουρκαλβανούς, εγκαταστάθηκαν αρχικά σε περιοχή βόρεια της Σέλιτσας, σημερινή Παλιοκόζδιανη, και, στη συνέχεια, μετακινούμενοι ανατολικά, συναντήθηκαν με τον ήδη υφιστάμενο χριστιανικό οικισμό στα Καλύβια. Οι παλαιοί κάτοικοι δεν τους απέκλεισαν, ωστόσο τους υπέδειξαν να εγκατασταθούν ανατολικότερα. Οι νέοι έποικοι ονόμασαν τη νέα περιοχή «Τζαμουριά», διατηρώντας την ονομασία της προηγούμενης πατρίδας τους· η περιοχή αυτή σήμερα είναι γνωστή ως «Τζάμπρα». Ο βραχώδης λόφος που δεσπόζει πάνω από την Τζάμπρα ονομάστηκε «Σκρίκα» ή «Σκίρκα» (τοπικά: Σκ’ρκα), όρος που αποδίδεται στη σημασία «βραχώδες ύψωμα». Αναφορικά με την ονομασία της πόλης, έχουν διατυπωθεί ποικίλες θεωρίες· η επικρατέστερη εκδοχή υποστηρίζει ότι οι Ηπειρώτες άποικοι ονόμασαν τον νέο τους οικισμό «Κόζδιανη», τοπωνύμιο που με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε σε «Κόζιανη» και, αργότερα, με την επιρροή των λογίων, μετασχηματίστηκε στη σημερινή μορφή «Κοζάνη».

Η ενοποίηση των παλαιών και νέων οικιστικών πυρήνων οδήγησε στη συγκρότηση μιας ενιαίας κοινότητας, η οποία προχώρησε στην ανέγερση ναού, καθώς και στην κατασκευή υδρευτικών έργων και κρηνών. Η πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη μνεία του οικισμού εντοπίζεται σε οθωμανικό φιρμάνι του έτους 1528, όπου αναφέρεται ως οικισμός με 91 κατοικίες, 23 άγαμους άνδρες και 15 χήρες.

Η Κοζάνη, σε αντίθεση με άλλες πόλεις της Μακεδονίας, δεν γνώρισε ποτέ άμεση κατάκτηση ή στρατιωτική κυριαρχία από τους Οθωμανούς, γεγονός που αποδίδεται στο ιδιαίτερο διοικητικό καθεστώς της. Έως και τον 19ο αιώνα τελούσε υπό το καθεστώς του «Μαλικανέ», δηλαδή βρισκόταν υπό την άμεση προστασία και διοίκηση της Σουλτανομήτορος, γεγονός που συνεπαγόταν σημαντικά προνόμια για τους κατοίκους της. Καθοριστική υπήρξε η παρέμβαση του Χαρίσιου Τράντα, υιού του τοπικού προεστού Ιωάννη Τράντα, ο οποίος, κατά τον 17ο αιώνα, πέτυχε την έκδοση σουλτανικού φιρμανίου, μέσω του οποίου παραχωρούνταν σημαντικά θρησκευτικά, εμπορικά και διοικητικά προνόμια στην πόλη. Μεταξύ αυτών περιλαμβανόταν η απαλλαγή από ορισμένες φορολογικές υποχρεώσεις, καθώς και η απαγόρευση εγκατάστασης μουσουλμάνων ως μόνιμων κατοίκων εντός του αστικού ιστού, ένα μέτρο εξαιρετικά σπάνιο για την εποχή. Σύμφωνα με οθωμανικό φορολογικό ντεφτέρ του 1528, ο χριστιανικός πληθυσμός της Κοζάνης ανερχόταν σε 154 οικογένειες. Αργότερα, το έτος 1649, περίπου 120 οικογένειες από τον γειτονικό οικισμό Κτένι, υπό την ηγεσία του προεστού τους Ιωάννη Τράντα, μετοίκησαν στην περιοχή που ήταν γνωστή ως «Κρεβατάκια», συμβάλλοντας καθοριστικά στην περαιτέρω ανάπτυξη του οικισμού.

Κατά την ίδια περίοδο, η τοπική οικονομία άρχισε να γνωρίζει άνθηση, ιδίως στους τομείς της βιοτεχνίας, τη οικοτεχνίας και της κτηνοτροφίας. Παράλληλα, η Κοζάνη ανέπτυξε αξιόλογες εμπορικές και πολιτιστικές διασυνδέσεις με αστικά κέντρα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Βιέννη, η Βουδαπέστη, η Βενετία, το Βελιγράδι και το Ιάσιο. Η εμπορική δραστηριότητα ενισχύθηκε περαιτέρω με τη συγκρότηση εμπορικών κοινοτήτων και αδελφοτήτων (κομπανιών), οι οποίες αποτέλεσαν δομές αλληλεγγύης και συνεκτικής κοινωνικής οργάνωσης των Κοζανιτών εμπόρων και τεχνιτών. Ο Χαρίσης Τράντας, ο οποίος θεωρείται ο πρώτος προύχοντας της Κοζάνης, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της πόλης κατά τον 17ο αιώνα. Πέραν της κοινωνικής και πολιτικής του επιρροής, συνέβαλε σημαντικά και στον εξωραϊσμό της πόλης, ανεγείροντας επιβλητικά οικήματα και κοσμώντας την με πλατάνια και δημόσιες κρήνες. Το 1664 προέβη στη θεμελίωση του ναού του Αγίου Νικολάου, ο οποίος αργότερα, το 1721, ανακαινίστηκε, και μέχρι σήμερα αποτελεί τον μητροπολιτικό ναό και πολιούχο της Κοζάνης.

Ο Κοζανίτης Γεώργιος Λασσάνης, αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 στην Μολδοβλαχία και μετέπειτα διακεκριμένος θεατρικός συγγραφέας

Το 1668 σηματοδοτείται από την ίδρυση της πρώτης βιβλιοθήκης και της σχολής της πόλης, ενώ το 1675 ιδρύεται και επίσημα η περίφημη «Σχολή της Κοζάνης», η οποία αργότερα είναι γνωστή και ως «Στοά». Πρόκειται για ένα πνευματικό ίδρυμα που εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο παιδείας, με χαρακτηριστικά προσομοιάζονται προς εκείνα ενός πρώιμου πανεπιστημίου. Κορυφαίος εκπρόσωπος της πνευματικής του ακμής υπήρξε ο Ευγένιος Βούλγαρης, διακεκριμένος φιλόσοφος και λόγιος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η «Στοά» λειτούργησε ως θερμοκήπιο πνευματικής ανάπτυξης και προετοίμασε γενιές επιφανών Ελλήνων λογίων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Χαρίσιος Μεγδάνης, ο Γεώργιος Σακελλάριος, ο Μιχαήλ Πεδικάρης, ο Γεώργιος Λασσάνης και άλλοι. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα, σύμφωνα με μαρτυρίες ξένων περιηγητών, ο πληθυσμός της πόλης παρέμενε αμιγώς ελληνικός, παρουσιάζοντας μάλιστα αυξητικές τάσεις. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ξεχωρίζουν, πέραν του ναού του Αγίου Νικολάου, το δημαρχιακό μέγαρο καθώς και τα ιστορικά αρχοντικά των Γεωργίου Λασσάνη (το οποίο δεσπόζει στην ομώνυμη πλατεία) και Γεωργίου Βούρκα, αντιπροσωπευτικά δείγματα της αστικής αρχιτεκτονικής της εποχής.

Χάρτης της περιοχής της Κοζάνης, όταν ήταν ακόμη υπό οθωμανική κυριαρχία. Μιχαήλ Θ. Χρυσοχόος, σε λιθογραφία του Γ. Κόλμαν, 1881

Ωστόσο, η δυναμική αυτή πορεία ανακόπηκε προσωρινά το 1803, όταν η πόλη υπέστη λεηλασία από τα στρατεύματα του Ασλάν Μπέη. Παρά τις δυσκολίες, η Κοζάνη ανέκτησε γρήγορα τη ζωτικότητά της, ενώ πολλοί εκ των κατοίκων της συμμετείχαν ενεργά στην Επανάσταση του 1821. Εξέχουσα μορφή υπήρξε ο Ιωάννης Τσόντζας, γνωστός για τη συμβολή του στην άμυνα των Ψαρών κατά τη διάρκεια της καταστροφής τους. Μεταξύ των άλλων αγωνιστών της Κοζάνης συγκαταλέγονται οι Μιχαήλ Ιωάννου, Εμμανουήλ Χατζηκωνσταντίνου, Κωνσταντίνος Ναουμίδης, Ιωάννης Τιάλιος, Γεώργιος Μάρανδος και Ιωάννης (Νάνος) Μπαρούτας.

Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, οι κάτοικοι της Κοζάνης συνέβαλαν ενεργά στον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα για την Μακεδονία. Ανάμεσα στους επιφανέστερους Μακεδονομάχους της περιοχής συγκαταλέγεται ο οπλαρχηγός Κωνσταντίνος Σιδέρης, γνωστός με το προσωνύμιο «Καπετάν Τσίτσος», καθώς και οι διακεκριμένοι προύχοντες Παναγιώτης Λιούφης, Κωνσταντίνος Καπιτσόγλου, Αθανάσιος Μάνος και Νικόλαος Μουμούζιας.

Νεότεροι χρόνοι

Γαλλική φωτογραφία δρόμου της Κοζάνης, 15 Σεπτεμβρίου 1916

Η απελευθέρωση της Κοζάνης από τον οθωμανικό ζυγό επήλθε στις 11 Οκτωβρίου 1912, όταν ο ελληνικός στρατός εισήλθε θριαμβευτικά στην πόλη, έπειτα από την αποφασιστική νίκη στη μάχη του Σαρανταπόρου, κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο. Σημαντική ήταν και η πληθυσμιακή μεταβολή που σημειώθηκε το 1923, στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λωζάνης και της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας· τότε εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη μεγάλος αριθμός προσφύγων, κυρίως στις νοτιοανατολικές συνοικίες της πόλης, διαμορφώνοντας νέα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα.

Άποψη της Κοζάνης το 1953

Κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής (1941–1944), η Κοζάνη γνώρισε έντονα τα δεινά του πολέμου. Στις 27 Οκτωβρίου 1944, κατά τις τελευταίες ημέρες της Κατοχής, μηχανοκίνητες δυνάμεις της βρετανικής Force 133 εξαπέλυσαν επίθεση εναντίον της γερμανικής φρουράς της πόλης. Αν και οι γερμανικές δυνάμεις κατόρθωσαν να αποκρούσουν την επίθεση, αποχώρησαν οριστικά την επομένη, υποχωρώντας προς την Πτολεμαΐδα.

Η μεταπολεμική ανάπτυξη της πόλης υπήρξε άμεσα συνδεδεμένη με την εκμετάλλευση των πλούσιων λιγνιτικών κοιτασμάτων της περιοχής, μέσω της δραστηριότητας της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ). Η εξέλιξη αυτή συνέβαλε καθοριστικά στη βιομηχανική, οικονομική και πληθυσμιακή άνθηση της Κοζάνης καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Στις 13 Μαΐου 1995, η περιοχή επλήγη από σεισμική δόνηση μεγέθους 6,6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, η οποία, παρά την ισχύ της, προκάλεσε αποκλειστικά υλικές ζημιές, χωρίς ανθρώπινες απώλειες.

Το Δημοτικό Στάδιο της Κοζάνης

Στις αρχές του 21ου αιώνα, η Κοζάνη διατηρεί τον ρόλο της ως εμπορικό, συγκοινωνιακό και διοικητικό κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας. Στην πόλη εδρεύουν τμήματα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, η Ιερά Μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης, καθώς και η 9η Ταξιαρχία Υποστήριξης του Ελληνικού Στρατού. Αναπόσπαστο στοιχείο της σύγχρονης πολιτισμικής ταυτότητας της πόλης αποτελεί η παραδοσιακή εορτή της Αποκριάς. Κατά τη διάρκειά της, η Κοζάνη ζωντανεύει μέσα από το ιδιαίτερο έθιμο των «Φανών», υπαίθριων εστιών φωτιάς γύρω από τις οποίες συγκεντρώνονται οι κάτοικοι και οι επισκέπτες, συμμετέχοντας σε μουσικοχορευτικές και σατιρικές εκδηλώσεις που διατηρούν έντονα λαϊκά και προφορικά στοιχεία.

Αξιοθέατα

Η Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης είναι η δεύτερη μεγαλύτερη στην Ελλάδα μετά από αυτή της Αθήνας, και διαθέτει 153.000 τόμους, περισσότερα από 380 χειρόγραφα, 315 κώδικες και πολλές σπάνιες εκδόσεις, μεταξύ των οποίων και ένα από τα 17 σωζόμενα πρωτότυπα της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου. Για το λόγο αυτό η Κοζάνη είχε ενταχθεί στο Εθνικό Πολιτιστικό Δίκτυο Πόλεων με αντικείμενο προώθησης το Βιβλίο και την Ανάγνωση. Έτσι συστήθηκε το Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης και καθιερώθηκε η Κοζάνη ως πόλη του Βιβλίου. Το Ινστιτούτο έπαψε να υφίσταται μετά την εφαρμογή του νόμου Καλλικράτη.

Το Ιστορικό-Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοζάνης βρίσκεται στο κέντρο της πόλης και στεγάζεται σε κτήριο μακεδονικής αρχιτεκτονικής.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κοζάνης στεγάζεται σε νεοκλασικό κτίριο, γνωστό ως Παναγιωτίδειο Αρχοντικό, δωρεά του Δήμου Κοζάνης στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Το Μουσείο Σύγχρονης Τοπικής Ιστορίας.

Τα Αρχοντικά Γρηγόριου Βούρκα και Γ. Λασσάνη είναι από τα λίγα εναπομείναντα στην πόλη. Το αρχοντικό Γρ. Βούρκα είναι κτίσμα του 18ου αι., το οποίο παρουσιάζει ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής κυρίως άποψης και έχει χαρακτηρισθεί ως ιστορικό μνημείο. Στο αρχοντικό του Γ. Λασσάνη λειτουργεί η Δημοτική Χαρτοθήκη όπου μεταξύ των άλλων εκτίθεται και ένα από τα ελάχιστα πρωτότυπα της χάρτας του Ρήγα Φερραίου. Εντυπωσιακή είναι η αίθουσα υποδοχής από αρχοντικό της Κοζάνης του 18ου αιώνα, που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα Ο διάκοσμος του αρχοντικού διασώθηκε από την Αλεξάνδρα Χωρέμη, αδερφή του Αντώνη Μπενάκη, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, και προσφέρθηκε στο Μουσείο από τους κληρονόμους της.

Ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Νικολάου (17ος αι.) με τις σημαντικές αγιογραφίες, το ξυλόγλυπτο τέμπλο και το καμπαναριό - σύμβολο της Κοζάνης. Το Καμπαναριό, δίπλα στο Δημαρχείο, (και "Μαμάτσιος" με άδεια ανέγερσης του 1728) στον 7ο όροφό του έχει ρολόι τεσσάρων όψεων, δωρεά του ευεργέτη Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, που πρωτοχτύπησε για να υποδεχτεί το νέο έτος 1940.

Το Μνημείο Μικρασιατικού Ελληνισμού, το οποίο βρίσκεται στην Πλατεία Μικράς Ασίας (στη συμβολή των οδών Μ. Σιακαβάρα και Υψηλάντη) και απεικονίζει τη Μικρασιάτισσα μάνα με τα παιδιά της.

Το πάρκο Κουρί και το πάρκο του Αγίου Δημητρίου, όπου βρίσκονται το πνευματικό κέντρο με την Αίθουσα Τέχνης και το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο της πόλης. Ο Δημοτικός Κήπος Κοζάνης που δημιουργήθηκε στη θέση του παλαιού στρατοπέδου Ψυχογιού κερδίζει τις εντυπώσεις προσφέροντας οξυγόνο στην πόλη.

Η πλατεία Νίκης είναι η κεντρική πλατεία της Κοζάνης. Γύρω της στέκονται πολλά νεοκλασικά κτήρια της Κοζάνης, όπως το ξενοδοχείο Ερμιόνιον (1931-1932), το δημαρχείο και η Εθνική τράπεζα της Ελλάδας. Νότια βρίσκεται η εκκλησία του Αγ. Νικολάου, πολιούχου της πόλης. Ανάμεσα στην εκκλησία και το δημαρχείο υψώνεται το καμπαναριό του Αγ. Νικολάου, το οποίο χτίστηκε το 1855. Σήμερα είναι το σύμβολο της πόλης, γνωστό επίσης με το όνομα του Κοζανίτη ομογενή "Μαμάτσιο" ο οποίος δώρησε το ρολόι.
Τον Αύγουστο του 2014 ξεκίνησε ριζική ανάπλαση της πλατείας και των γύρω πεζοδρόμων, μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που προηγήθηκε. Η πλατεία, με τη νέα μορφή της, παραδόθηκε προς χρήση τον Φεβρουάριο του 2016.

Άλλα αξιόλογα διατηρητέα κτήρια της πόλης είναι, το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας, το "Δρίζειο" κληροδότημα, το "Βαλταδώρειο" γυμνάσιο, το ξενοδοχείο "Ερμιόνιον", έργο του Μαξιμιλιανού Ρούμπενς) κ.ά.

Αποκριά και άλλες εκδηλώσεις

Φανός - Κοζανίτικη Αποκριά.

Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις στην Κοζάνη ξεκινούν με χορούς και τραγούδια την "Τσικνοπέμπτη", 12 μέρες πριν από τη Μεγάλη Αποκριά. Αυτό το δωδεκαήμερο κάθε βράδυ ανάβει κι ένας φανός σε κάποια γειτονιά της πόλης με τους ντόπιους να προσφέρουν στους επισκέπτες άφθονο κρασί και τα παραδοσιακά κιχιά, χορεύοντας όλοι μαζί γύρω από τη φωτιά. Τη Μεγάλη Αποκριά γίνεται παρέλαση αρμάτων που συνήθως σατιριζουν θέματα που απασχολούν την τοπική κοινωνία η εθνικά θέματα, χρησιμοποιώντας την τοπική διάλεκτο και χορεύοντας σε παραδοσιακούς ρυθμούς. Οι άνθρωποι που συμμετέχουν στην παρέλαση είτε ειναι ντυμένοι σύμφωνα με το θέμα του άρματος η ντυμένοι με τις παραδοσιακές φορεσιές.

Το βράδυ της Αποκριάς, μετά την απογευματινή παρέλαση αρμάτων, ανάβουν σε κάθε γειτονιά οι "φανοί". Γύρω από τη φωτιά συνεχίζεται ολονύχτιο γλέντι με Κοζανίτικα σκωπτικά και παραδοσιακά τραγούδια της Αποκριάς. Μαζί με τους μεζέδες και τα παραδοσιακά Κοζανίτικα «κιχιά» προσφέρεται και άφθονο κρασί «κοκκινέλι», τοπικής παραγωγής. Τα τραγούδια της Αποκρίας τραγουδιούνται, κατά βάση, στο κοζανίτικο ιδίωμα και μόνο κατά τη διάρκεια της Αποκριάς. Πολλά από αυτά κινούνται γύρω από κοινούς θεματικούς άξονες με εκείνους των Δημοτικών τραγουδιών. Η πρώτη προσπάθεια συγκέντρωσης όλων των τραγουδιών πραγματοποιήθηκε το 2010 από τον Θεόδωρο Λάκκα, πρωτοτραγουδιστή των φανών και συγγραφέα σύντομων σατιρικών ιστοριών, σε έναν τόμο με τίτλο Ιβγάτι αγόρια μ' στου χουρό.

Εκτός από την αποκριά, άλλες εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στην πόλη είναι τα Λασσάνεια (προς τιμή του αγωνιστή της Επανάστασης του 1821 Γ. Λασσάνη), στο τέλος του καλοκαιριού. Αποτελούνται από θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, αθλητικούς αγώνες κ.ά. Η ετήσια εμποροπανήγυρη Νιάημερος γίνεται την πρώτη Τρίτη του Οκτώβρη στην ομώνυμη περιοχή της πόλης.

Η Φιλαρμονική του Δήμου, η Πανδώρα, είναι η παλιότερη στην Ελλάδα και συμμετέχει σε όλες τις εκδηλώσεις και εορτές της πόλης.

Οικονομία

Χάρτης του κέντρου της πόλης της Κοζάνης.

Η πόλη και η περιοχή της δυτικής Μακεδονίας γενικότερα, είναι γνωστή για τη συνεισφορά της στην ηλεκτρική ενέργεια της χώρας, και ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού δουλεύει στα ατμοηλεκτρικά εργοστάσια της Δ.Ε.Η., που παράγουν ηλεκτρισμό με πρώτη ύλη το λιγνίτη. Άλλα προϊόντα της περιοχής είναι τα μάρμαρα, ο κρόκος, φρούτα, κρασιά και διάφορα εξειδικευμένα βιοτεχνικά είδη. Η περιοχή της Κοζάνης είναι η μοναδική κροκοκαλλιεργούμενη περιοχή της χώρας μας σε μερικά χωριά της οποίας (Κρόκος, Καρυδίτσα, Αγία Παρασκευή, Ανω Κώμη, Κάτω Κώμη, Λευκοπηγή, Πετρανά κ.λπ.) γίνεται από πάρα πολλά χρόνια συστηματική καλλιέργεια του φυτού. Πολλές Τράπεζες έχουν υποκαταστήματα στην πόλη, ενώ σημαντικός για την τοπική οικονομία είναι και ο ρόλος της Συνεταιριστικής Τράπεζας Νομού Κοζάνης. Κάθε Σεπτέμβριο στην περιοχή Κοίλα, Κοζάνης, στο Εκθεσιακό Κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας, γίνεται η εμπορική έκθεση, όπου συμμετέχουν με τοπικά προϊόντα έμποροι από την Ελλάδα αλλά και από άλλα κράτη των Βαλκανίων.

ΔΕΗ

Στην ευρύτερη περιοχή της δυτικής Μακεδονίας, και ειδικότερα στη λεκάνη Πτολεμαΐδος και Κοζάνης υπάρχει ένα από τα μεγαλύτερο κοίτασμα λιγνίτη των Βαλκανίων αν όχι της Ευρώπης. Η πρώτη έρευνα για κοιτάσματα λιγνίτη το 1937. Η βιομηχανία του λιγνίτη ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1956 όταν η ΛΙΠΤΟΛ ΑΕ υπέγραψε σύμβαση με τη γερμανική KHD AG με στόχο τη δημιουργία λιγνιτικού σταθμού ισχύος 10MW. Τον Αύγουστο του 1950 είχε προηγηθεί η ίδρυση της Δημόσιας Επιχειρήσεως Ηλεκτρισμού, μέσω της οποίας οι δραστηριότητες παραγωγής, μεταφοράς και διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας συγκεντρώθηκαν σε έναν δημόσιο φορέα. Σήμερα στη δυτική Μακεδονία εξορύσσονται ετησίως 50 εκατομμύρια τόνοι λιγνίτη, οι οποίοι τροφοδοτούν τις 12 ατμοηλεκτρικές μονάδες της περιοχής, συνολικής εγκατεστημένης ισχύος 3,775 MW.

Αθλητικές ενώσεις

• Εθνικός Κοζάνης
• Φ.Σ. Κοζάνης
• Λασσάνης Κοζάνης
• Α.Σ. Πήγασος Κοζάνης
• Α.Ε. Κοζάνης
• Γ.Σ. Κοζάνης

Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

Τα τοπικά μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι αρκετά, όσον αφορά κυρίως την έντυπη μορφή του. Οι εφημερίδες που είναι σε λειτουργία είναι "Ο Χρόνος Κοζάνης" ( https://xronos-kozanis.gr/ ), ο "Πρωινός Λόγος),η "Πρωινή" και το "Θάρρος". Αρκετές εφημερίδες υπήρχαν και έκλεισαν όπως η εφημερίδα ΚΟΖΑΝΗ (ekozani.gr), οι "Kosmos News", "Αθλητική Φλόγα", "Γραμμή Κοζάνης", "Εγώ και Εμείς", "Ελεύθερη Γνώμη", "ΠΕ.ΣΥ.Π. (τα Νέα)", "Προβολή Κοζάνης", "Ταχυδρόμος News", "Φωνή της Ένωσης","EveKozani Magazine", "Omikron Magazine", "Secret Magazine". Επίσης στην πόλη έχεις έδρα το free press περιοδικό "Together"(http://togethermag.gr/). Ωστόσο, πέρα από την κλασική ύπαρξη εφημερίδων έχει ισχυροποιηθεί και η τοπική ενημέρωση σε ηλεκτρονική μορφή.

Από την πόλη της Κοζάνης λειτουργούν επίσης τρεις περιφερειακής εμβέλειας τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί, το West Channel, το Top Channel και το Flash TV.

Συγκοινωνία

Η Κοζάνη συνδέεται αεροπορικώς με την Αθήνα. Το αεροδρόμιο "Φίλιππος" βρίσκεται 4 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της πόλης. Λειτουργεί από τη δεκαετία του 1950.

Στην Κοζάνη συναντάται ο τελευταίος σταθμός της σιδηροδρομικής γραμμής Αμυνταίου - Κοζάνης. Μέχρι το 2010, πραγματοποιούνταν τρία δρομολόγια ημερησίως προς τη Θεσσαλονίκη, μέσω Πτολεμαΐδας, Έδεσσας και Βέροιας, ενώ έκτοτε έχει ανασταλεί η λειτουργία της συγκεκριμένης σιδηροδρομικής γραμμής.

Από τον νέο και υπερσύγχρονο σταθμό των ΚΤΕΛ ξεκινούν λεωφορεία για τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα, η Λάρισα, τα Ιωάννινα, ο Βόλος, καθώς και για τις περισσότερες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας. Βόρεια της πόλης διέρχεται ο αυτοκινητόδρομος Εγνατία Οδός, ο οποίος ξεκινάει από την Ηγουμενίτσα και καταλήγει στα ελληνοτουρκικά σύνορα και σχεδόν ολοκληρωμένος Α27 που ξεκινάει από την Κοζάνη και καταλήγει στην Πτολεμαΐδα και Νίκη. Η συγκοινωνία μέσα στην πόλη πραγματοποιείται μέσω δημοτικών minibus, ενώ μεταξύ του κέντρου και των Δημοτικών Διαμερισμάτων μέσω του αστικού ΚΤΕΛ, ωστόσο, το κυκλοφοριακό είναι ένα από τα βασικότερα ζητήματα που αντιμετωπίζει η πόλη.

Ιστορική εξέλιξη πληθυσμού πόλης

Έτος	πληθυσμός πόλης	Μεταβολή	Πληθυσμός Δήμου	Μεταβολή	-Πυκνότητα
1904	12.350	-	-	-	-
1971	23.240	-	-	-	-
1981	31.120	+7.880 / +33,9%	-	-	-
1991	31.553	+433 / +1,39%	43.395	-	119/km²
2001	46.956	+7.038 / +22,3%	68.680	+6.417/+14,8%	136/km²
2011	41.066	-5.890	71.388	-	-
2021	43.316	+2.250	67.224	-	-

Κλίμα

Το κλίμα της περιοχής είναι υγρό υποτροπικό με ηπειρωτικά χαρακτηριστικά, με ψυχρούς και ξηρούς χειμώνες και θερμά καλοκαίρια.

Μήνας	Ιαν	Φεβ	Μαρ	Απρ	Μαι	Ιον	Ιολ	Αυγ	Σεπ	Οκτ	Νοε	Δεκ	Έτος
Μέση Υψηλή Θερμοκρασία °C	6	8	11	17	20	25	29	27	25	18	13	6	17
Υψηλότερη καταγεγραμμένη θερμοκρασία °C	18	20	21	27	30	36	40	35	31	27	25	16	37
Μέση Χαμηλή Θερμοκρασία °C	-1	0	1	6	10	13	16	16	13	8	4	0	7
Χαμηλότερη καταγεγραμμένη θερμοκρασία °C	-24	-8	-11	-5	2	7	11	7	7	-2	-5	-12	-16
Source: Weatherbase

Παιδεία

Τον 17ο αιώνα ιδρύθηκε στην Κοζάνη σχολείο στο οποίο πρώτος δάσκαλος ήταν ο Γεώργιος- Γρηγόριος Κονταρής, ο οποίος δίδασκε θεολογία και αριστοτελική φιλοσοφία. Στη συνέχεια δίδαξαν οι Ν. Ορφανός, Νεόφυτος Χριστόπουλος, Γεώργιος Παρακείμενος, ο ιερέας Σωτήριος και ο μαθητής του Μεθόδιο Ανθρακίτη Σεβαστός Λεοντιάδης, που έδωσαν βάρος στη διδασκαλία της γλώσσας, στη ρητορική και στη φιλοσοφία βάσει των αριστοτελικών σχολίων του Θεόφιλου Κορυδαλλέα.

Το 1745 ιδρύθηκε στην Κοζάνη η «Στοά». Στην εν λόγω σχολή δίδαξε θετικές επιστήμες ο Ευγένιος Βούλγαρης, η διδασκαλία όμως των θετικών επιστημών δε συνεχίστηκε καθώς οι διάδοχοι του, ο Νικόλαος Βάρκοσης, ο ιερέας Κωνσταντίνος, ο ιερομόναχος από τα Άγραφα Κύριλλος και ο Ι. Πέζαρος δεν είχαν γνώσεις θετικών επιστημών. Για τη λειτουργία της «Στοάς» έδιναν χρήματα ντόπιοι αλλά και απόδημοι Κοζανίτες της Ουγγαρίας. Η «Στοά» πιθανώς σταμάτησε τη λειτουργία της το 1774.

Το 1756, ίσως επειδή ορισμένοι από τους αποδήμους Κοζανίτες που χρηματοδοτούσαν τη «Στοά» άρχισαν να αμφισβητούν ότι γινόταν σωστή διαχείριση των χρημάτων που έστελναν στην πατρίδα, δημιουργήθηκε και μια δεύτερη σχολή, η «Σχολή της Κομπανίας» (1756-1769) όπου δίδαξε αριστοτελικά σχόλια του Θεόφιλου Κορυδαλλέα ο Σιασανόπουλος από τα Ιωάννινα, μαθητής του Μπαλάνου Βαλασόπουλου. Άλλοι δάσκαλοι ήταν ο Γ. Παρακείμενος, ο Ι. Παπαλούιας και ο ιεροδιάκονος Καλλίνικος. Η εν λόγω σχολή έκλεισε το 1769 ίσως επειδή σταμάτησε η χρηματοδότησή της.

Το 1776 ιδρύθηκε από τη Μητρόπολη και τους προκρίτους της Κοζάνης το «Ελληνικόν Μουσείον» (1776-1797/9) που χρηματοδοτούνταν κυρίως από τους τόκους κεφαλαίου 4.292 δουκάτων, του Κοζανίτη Δημητρίου Μανόλη Παγούνη, που ήταν κατατεθειμένο στην επίσημη τράπεζα της Βενετίας, Zecca (γι’ αυτό και λεγόταν και «Σχολείο του Παγούνη») και από τους τόκους κεφαλαίου 800 γροσίων που ήταν κατατεθειμένο στη Θεσσαλονίκη. Στο «Ελληνικόν Μουσείον» δίδαξαν μεταξύ άλλων οι Αμφιλόχιος Παρασκευάς, Γ. Λούιας, Ι. Αιτωλός, Δ. Παπαγιαννούσης, Κ. Στάμκος, Γ. Πάικος και ο ιερέας Χριστόδουλος. Το 1797/9, μετά την κατάληψη της Βενετίας από τους Γάλλους, διακόπηκε η αποστολή χρημάτων και έτσι σταμάτησε η λειτουργία του εν λόγω σχολείου.

Την περίοδο 1804-1810 δίδαξε στην Κοζάνη ο Στέφανος Σταμκίδης με χρηματοδότηση των αδελφών Τακιατζή.

Το Τ.Ε.Ι. Δυτικής Μακεδονίας ήταν ένα από τα μεγαλύτερα της χώρας και ιδρύθηκε το 1976. Στην Κοζάνη βρισκόταν η έδρα της Σχολής Διοίκησης και Οικονομίας, της Σχολής Τεχνολογικών Εφαρμογών και της Σχολής Υγείας. Συγχωνεύθηκε το 2019 με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.

Εκπαίδευση

Το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο στο κέντρο της Κοζάνης.

Η πόλη έχει 16 Δημοτικά Σχολεία (άλλα 15 υπάρχουν στα διάφορα Δ.Δ.), 8 γυμνάσια (άλλα 3 υπάρχουν στα Δ.Δ.), 8 Λύκεια (3 ΕΠΑ.Λ. και 5 ΓΕ.Λ.), σχολές ΟΑΕΔ, ΙΕΚ κ.τ.λ. και ένα δημοτικό Ωδείο.

Επίσης στην πόλη βρίσκεται και η βάση του Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας και της Πολυτεχνικής του Σχολής, το οποίο ιδρύθηκε το 2002. Σήμερα στην Κοζάνη σπουδάζουν περίπου 15.000 φοιτητές από την Έλλάδα και από άλλες περιοχές.

Δημοτική Χαρτοθήκη Κοζάνης

Η Δημοτική Χαρτοθήκη Κοζάνης στεγάζεται στο αρχοντικό του Γ. Λασσάνη στην ομώνυμη πλατεία της πόλης.

Αποτελεί σημαντικό τμήμα του πολιτισμού της Κοζάνης και δημιουργήθηκε με τη συνεργασία του δήμου Κοζάνης και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Τα εγκαίνια της Δημοτικής Χαρτοθήκης έγιναν μαζί με τα εγκαίνια του αρχοντικού στις 11 Οκτωβρίου 2008 (96η επέτειος από την Απελευθέρωση της Κοζάνης). Στα εκθέματά της περιλαμβάνονται: αντίγραφο της πρωτότυπης Χάρτας του Ρήγα Φεραίου, αντίγραφο του χάρτη ή άτλαντα της υδρογείου του Άνθιμου Γαζή, ομοιότυπο του χάρτη (Πίνακα) της Ελλάδας του ίδιου και άλλα έργα της εποχής του Νεοελληνικού και Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού

Περίθαλψη

Το Μαμάτσειο Γενικό Νομαρχειακό Νοσοκομείο Κοζάνης λειτουργεί από το 1953, φέρει το όνομα του Κοζανίτη δωρητή του, Κωνσταντίνο Μαμάτσιο και εξυπηρετεί τις ανάγκες όλης της περιοχής. Στην πόλη επίσης υπάρχουν μια ιδιωτική γενική κλινική και 2 Ψυχιατρικά θεραπευτήρια.

Πρόσωπα

• Γεώργιος Παρακείμενος, φιλόσοφος και εκπαιδευτικός.
• Μιχαήλ Περδικάρης (Κοζάνη 1766 - Μοναστήρι 1828) ιατρός και λόγιος.
• Χαρίσιος Μεγδάνης (1768-1823), ιατρός και λόγιος.
• Γεώργιος Ρουσιάδης (1783-1852), λόγιος, Φιλικός, συμμετείχε στην επανάσταση του 1821.
• Γεώργιος Σακελλάριος, φιλόσοφος και εκπαιδευτικός.
• Μανόλης Τριανταφυλλίδης, γλωσσολόγος
• Γεώργιος Καραγιάννης, πρόγονος του Χέρμπερτ φον Κάραγιαν
• Γεώργιος Λασσάνης, λόγιος και πολιτικός
• Ιωάννης Τσόντζας, οπλαρχηγός του 1821
• Κωνσταντίνος Σιδέρης, Μακεδονομάχος οπλαρχηγός
• Ηλίας Ατματζίδης, τερματοφύλακας.
• Μιχάλης Παπακωνσταντίνου (1919-2010), πολιτικός και συγγραφέας.
• Γιάννης Αμανατίδης, ποδοσφαιριστής.
• Χαράλαμπος Πουτιός, Υποστράτηγος και συγγραφέας.
• Ιεροκλής Στολτίδης, ποδοσφαιριστής.
• Κώστας Αγέρης, τραγουδιστής.
• Άννα Διαμαντοπούλου, πολιτικός.
• Πάσχος Μανδραβέλης, δημοσιογράφος.
• Άσιμος Νικόλας, τραγουδιστής
• Θοδωρής Χατζόπουλος, ράπερ και παραγωγός.

Αδελφοποιημένες πόλεις

• Μπρίστολ, Κοννέκτικατ, Η.Π.Α.
• Ιάσιο, Ρουμανία
• Ταργκόβιστε, Βουλγαρία
• Μοσφιλωτή, Κύπρος

Δείτε επίσης

• Κατάλογος δημάρχων Κοζάνης
• Γέφυρα λίμνης Πολυφύτου
• Πλατεία Νίκης

Βιβλιογραφία

• Βασίλειος Β. Πασχαλίδης: Ο Ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Κ. Σακελλάριος, Ο Κοζανίτης, Αθήνα 1993
• Πασχαλίδης Β. Βασ., "Το αρχοντικό των Σακελλαρίων στην Κοζάνη, 1670-1977", Η Κοζάνη και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός. Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου (Σεπτέμβριος 1993). Κοζάνη 1997, σ. 431-458.
• Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Μια Βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία. Ιστορία της Κοζάνης 1400-1912, Εκδ. Εστία, Αθήνα 1992.
• Καλινδέρης Μιχαήλ, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης επί Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1958.
• Καλινδέρης Μιχαήλ, Τα λυτά έγγραφα της δημοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης 1676-1808, Θεσσαλονίκη 1951.
• Δημήτρης Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας (Το τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας), Θεσσαλονίκη 1989 (Έκδοση της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών), σ. 144. ISBN 960-7265-01-7.

Live Camera

https://www.meteolive.gr/p/kozani.html

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ιστοσελίδα του δήμου Κοζάνης