Αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα

Ως αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα αναφέρονται οι διάφορες τοπικές παραλλαγές του ελληνικού αλφάβητου στις περιοχές όπου βρισκόταν σε χρήση η ελληνική γλώσσα, ιδίως κατά την αρχαϊκή και πρώιμη κλασική περίοδο, πριν την εμφάνιση της τελικής εκδοχής των 24 γραμμάτων περί το 400 π.Χ. η οποία επικράτησε ως ενιαία μορφή έκτοτε. Όλες οι μορφές του αλφαβήτου πηγάζουν από τα αρχικά 22 σύμβολα του φοινικικού αλφάβητου, με την εξαίρεση του γράμματος Σαμέχ το οποίο εξελίχθηκε στο γράμμα ξι (Ξ) και χρησιμοποιήθηκε από μερικά μόνο από τα ελληνικά αλφάβητα, και με την εξαίρεση του γράμματος ύψιλον (Υ) για το φωνήεν ου (ΔΦΑ:/u, ū/),^[1]^[2] ενώ τα ήτα (Η), χι (Χ), φι (Φ), ψι (Ψ), ωμέγα (Ω) αποτελούν παραλλαγές των άλλων γραμμάτων και εξελίχθηκαν σε διαφορετικά γράμματα αργότερα.

Τα τοπικά αλφάβητα, λεγόμενα και επιχωρικά, έχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους σε ότι αφορά τα γράμματα των συμφώνων χι (Χ), φι (Φ) και ψι (Ψ), στη χρήση των μακρόχρονων φωνηέντων ωμέγα (Ω) και ήτα (Η), στην απουσία ή την παρουσία του ήτα (Η) με την αρχική του μορφή, καθώς και στη χρήση διαφορετικών γραμμάτων όπως τα δίγαμμα (Ϝ ως /w/), κόππα (Ϙ ως /k/), σαν (Ϻ ως /s/) και σαμπί (Ͳ ως /ss/).

Το σύστημα το οποίο επικράτησε ως η τελική μορφή του ελληνικού αλφάβητου ανταποκρίνεται περισσότερο στην έκδοση του ιωνικού αλφαβήτου στα βορειοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, το οποίο υιοθετήθηκε από την Αθήνα το 403 π.Χ. και από εκεί έως τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο.

Ομαδοποιήσεις παραλλαγών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γεωγραφική κατανομή των ομάδων ελληνικών αλφαβήτων

Η συνήθης ομαδοποίηση των διαφόρων τοπικών αλφαβήτων διακρίνεται σε 4 κύριους τύπους. Οι συμβατικές ονομασίες των ομάδων αυτών είναι Πράσινη, Ερυθρά, Ανοικτή κυανή, και Σκοτεινή κυανή, με την ομαδοποίηση αυτή να έχει τεθεί σε εφαρμογή από τον 19ο αιώνα βάσει της μελέτης Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets (ιστορική μελέτη των ελληνικών αλφάβητων) του Άντολφ Κίρχοφ (Adolf Kirchhoff) το 1867.^[3]

Η πράσινη ομάδα αλφαβήτων (ή και νότια) είναι η αρχαιότερη και αυτή που βρίσκεται πιο κοντά στα φοινικικά σύμβολα.
Η ερυθρά (ή δυτική) είναι αυτή η οποία αποτέλεσε τη βάση του λατινικού αλφαβήτου και μεταδόθηκε στη Δύση
Η κυανή ομάδα, είναι αυτή από την οποία εξελίχθηκε αργότερα το καθιερωμένο ελληνικό αλφάβητο

Φοινικικά σύμβολα
Νότια	πράσινη									—							—								*	—	—	—	—	—
Δυτική	ερυθρά
Ανατολική	ανοικτή κυανή																									—
Ανατολική	σκοτεινή κυανή
Κλασικά ιωνικά							—		—											—	—
Μορφή που επικράτησε		Α	Β	Γ	Δ	Ε	—	Ζ	—	Η	Θ	Ι	Κ	Λ	Μ	Ν	Ξ	Ο	Π	—	—	Ρ	Σ	Τ	Υ	—	Φ	Χ	Ψ	Ω
^{Πιθανή προφορά στην αττική διάλεκτο} ^{(προφορά της κλασικής αρχαίας ελληνικής γλώσσας)}		α	μπ	γκ	ντ	ε	/w/	ζ	/h/	/ē/	θ	ι	κ	λ	μ	ν	ξ	ο	π	σ	/k/	ρ	σ	τ	ου	ξι	φ	χ	ψ	ω

Πράσινη ομάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πράσινη ομάδα (νότια ομάδα) βρίσκεται πολύ κοντά στους χαρακτήρες του φοινικικού αλφάβητου και δεν χρησιμοποιεί επιπλέον γράμματα, με την εξαίρεση του ύψιλον (Υ) το οποίο ωστόσο προκύπτει από το φοινικικό βάου () πέρα από τη χρήση του βάου ως δίγαμμα (Ϝ). Επίσης δεν χρησιμοποιεί το ξι (Ξ) για την προφορά του οποίου απλώς χρησιμοποιεί τον συνδυασμό ΚΣ, ενώ στη θέση του ψι (Ψ) το οποίο δεν υπάρχει ως γράμμα χρησιμοποιεί απλώς ΠΣ. Το σύστημα αυτό της νότιας ομάδας έχει βρεθεί στην Κρήτη και στα νησιά του νοτίου Αιγαίου, κυρίως στη Θήρα, τη Μήλο, και την Ανάφη.^[4]

Ερυθρά ομάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην ερυθρά ομάδα (δυτική) λείπει επίσης το Ξ, αλλά αντί αυτού εισάγεται ένα νέο σύμβολο, το Χ (το οποίο δεν προφέρεται ως χι στην περίπτωση αυτή αλλά ξι - /ks/, και ως χι άρχισε να χρησιμοποιείται μόνο σε αργότερα στάδια). Επιπλέον εισάγονται και τα γράμματα του φι (Φ) και ψι (Ψ). Ιδιαίτερα το Φ, είναι το μόνο γράμμα των επιπλέον χαρακτήρων το οποίο είναι κοινό σε όλα τα μη νότια αλφάβητα. Τα αλφάβητα της ερυθράς ομάδας ήταν σε χρήση στις περισσότερες περιοχές του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου (Θεσσαλία, Βοιωτία, και την πλειοψηφία της Πελοποννήσου), στα νησιά της Εύβοιας και της Κεφαλονιάς, καθώς και στις αποικίες των πόλεων-κρατών από τις πόλεις αυτές. Ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας, το λατινικό αλφάβητο βασίστηκε στην εκδοχή του αλφάβητου της Κύμης, το οποίο ανήκε στην ερυθρά ομάδα.^[4]

Αντιστοιχία αρχικού λατινικού αλφάβητου με το ελληνικό (Κύμης)
Ελληνικό ^(Κύμης)	𐌀	𐌁	𐌂	𐌃	𐌄	𐌅	𐌆	𐌇	𐌈	𐌉	𐌊	𐌋	𐌌	𐌍	𐌎	𐌏	𐌐	𐌑	𐌒	𐌓	𐌔	𐌕	𐌖	𐌗	𐌘	𐌙	𐌜	𐌚
Λατινικό	A	B	C	D	E	F	Z	H		I	K	L	M	N		O	P		Q	R	S	T	V	X		Y

Κυανές ομάδες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην ανοικτή κυανή ομάδα εξακολουθεί να λείπει το ξι (Ξ), ενώ υπάρχουν τα γράμματα του φι (Φ) και χι (Χ), τα οποία συναντώνται και στο σύγχρονο αλφάβητο, ωστόσο εξακολουθούν να μην υπάρχουν τα γράμματα για ψι (Ψ) και ξι (Ξ), στη θέση των οποίων χρησιμοποιείται το ΦΣ και ΧΣ αντίστοιχα. Ο τύπος αυτός συναντάται στην Αθήνα (πριν το 403 π.Χ.) και σε διάφορα νησιά του Αιγαίου.^[4]

Στη σκούρα κυανή ομάδα, υπάρχουν όλα τα γράμματα του σύγχρονου ελληνικού αλφάβητου, με τα Φ, Χ, Ψ, Ξ και Ω. Τα αλφάβητα της ομάδας αυτής χρησιμοποιούνταν στο κοινό των Ιώνων και την Κνίδο στη Μικρά Ασία, καθώς και στην Κόρινθο και το Άργος στη βορειοανατολική Πελοπόννησο.^[4]

Χρήση του ήτα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το γράμμα ήτα (Η) είχε 2 διαφορετικές λειτουργίες, οι οποίες κληρονομήθηκαν από το φοινικικό Χετ (). Στις περισσότερες ελληνικές διαλέκτους χρησιμοποιούνταν αρχικά ως χι (Χ, /h/), ως παρόμοιο με το φοινικικό /ħ/. Ωστόσο η χρήση αυτή αντικαταστάθηκε σταδιακά μέσω της διαδικασίας της ψίλωσης, και άρχισε να χρησιμοποιείται για την απόδοση του ήχου ε ([/ɛː/]).^[5] Οι πρώτες ομάδες διαλέκτων όπου συνέβει αυτό, ήταν η ανατολική ιωνική διάλεκτος, η αιολική διάλεκτος σε χρήση στη Λέσβο, καθώς και η δωρική διάλεκτος σε Κρήτη και Ηλεία.^[6]

Οι διαφορές της προφοράς του γράμματα διέφεραν από διάλεκτο σε διάλεκτο, και βρισκόταν εντός του φάσματος από το Η έως το Ε, όπως το [/eː/] το οποίο αργότερα έγινε ο δίφθογγος ει ([/ei/]). Στην Κρήτη το Η χρησιμοποιούνταν μόνο ως Ε ([/ɛː/]), ενώ στα νησιά του Αιγαίου και κυρίως σε Ρόδο, Μήλο, Θήρα και Πάρο και με τις δύο χρήσεις χωρίς να γίνεται διάκριση. Στην Κνίδο, προστέθηκε ένα νέο γράμμα ώστε να γίνεται διαχωρισμός μεταξύ των 2 χρήσεων, το Η χρησιμοποιούνταν ως /h/, και το ως [/ɛː/]. Παρομοίως στις νότιες ιταλικές αποικίες, ειδικά στον Τάραντα μετά το 400 π.Χ., το Η χρησιμοποιούνταν ως [/ɛː/], και το ως /h/. Τι αργότερα μετατράπηκε από τους αλεξανδρινούς γραμματικούς στο σημείο στίξης της δασείας.^[5]

Στη Νάξο το σύστημα ήταν ελαφρά διαφορετικό, καθώς η χρήση του γράμματος εξαρτώνταν ανάλογα με τους συνδυασμούς γραμμάτων και πιθανώς προσέγγιζε περισσότερο τον ήχο /æ/.^[7]

Στη βορειοδυτική Πελοπόννησο υπήρχαν διάφορες χρήσεις κυρίως στην Κόρινθο, όπου το Ε χρησιμοποιούνταν ως το κλειστό [/eː/] αντί για το [/ɛː/], ενώ χρησιμοποιούνταν το ξεχωριστό σύμβολο του (ή στη Σικυώνα) και για τους 2 ήχους. Επιπλέον στην Τίρυνθα, χρησιμοποιούνταν τα ξεχωριστά γράμματα του κορινθιακού αλφάβητου ( έναντι E) αλλά με τον τρόπο της κλασικής αρχαιότητας του Η έναντι του Ε.^[8]

Περιοχή	/h/	[/ɛː/]		/e/	[/eː/]
Ιωνία, Αιολίδα, Κρήτη	–	Η		E	E
Ρόδος, Μήλος, Θήρα, Πάρος	Η	Η		Ε	Ε
Κνίδος	Η			Ε	Ε
Νάξος	Η	Η ([æː])	Ε	Ε	Ε
Τίρυνθα	Η			Ε	Ε
Κόρινθος, Μέγαρα, Σικυώνα	Η				Ε
άλλες	Η	Ε		Ε	Ε

Αρχαϊκά γράμματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δίγαμμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το δίγαμμα (Ϝ) χρησιμοποιούνταν για τον ήχο /w/ (κατά προσέγγιση ου) και μόνα στα τοπικά αλφάβητα όπου ο ήχος ήταν σε χρήση στην προφορική ομιλία. Κατά την αρχική περίοδο γινόταν χρήση του στο μεγαλύτερο τμήμα του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου (με εξαίρεση την Αττική) καθώς και στα νησιά της Εύβοιας, Κρήτης και Νάξου, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές ο ήχος αυτός έλλειπε από τη γλώσσα.

Επίσης η μορφή του γράμματος διέφερε ανάλογα με την τοποθεσία και τον χρόνο. Η πιο κοινή πρώιμη μορφή είναι , ενώ με τον χρόνο άρχισε να μοιάζει με το έψιλον (το οποίο εν τω μεταξύ είχε αλλάξει από σε Ε), και κατόπιν το δίγαμμα κατέληξε ως F ή . Στην πρώιμη μορφή του στην Κρήτη είχε διαφορετικές μορφές ως και .^[9]

Σαν[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κάποια άλλα τοπικά αλφάβητα χρησιμοποιούσαν το σαν (Ϻ) αντί για το σίγμα (Σ) για την απόδοση του ήχου σ (/s/). Είναι αβέβαιο το κατά πόσο τα 2 αυτά γράμματα χρησιμοποιούνταν για διαφορετικές αποδόσεις του /s/ ανάλογα με τη διάλεκτο, ενώ έχει γίνει η υπόθεση πως πιθανώς το σαν αρχικά χρησιμοποιούνταν για την απόδοση του ήχου ζ ([z]), ενώ οι δωρικές διάλεκτοι που χρησιμοποιούσαν το σαν το χρησιμοποιούσαν ως /s/.^[10] Άλλη υπόθεση που έχει γίνει είναι πως το σαν χρησιμοποιούνταν ως τσ ([ts]).^[11] Σε κάθε περίπτωση, η κάθε διάλεκτος φαίνεται πως χρησιμοποιούσε είτε το σαν είτε το σίγμα, αλλά όχι και τα 2 μαζί. Παρότι στα πρώτα αλφαβητάρια παρουσιάζονται και τα 2 γράμματα να είναι παρόντα στις αντίστοιχες τους θέσεις, από τον 6ο αιώνα και έπειτα εμφανίζεται μόνο είτε το ένα είτε το άλλο. Το σαν χρησιμοποιούνταν στο Άργος έως τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ.,^[12] στη Σικυώνα έως περίπου το 500 π.Χ.,^[13] στην Κόρινθο έως το πρώτο μισό του του 5ου αιώνα π.Χ.,^[12] και στην Κρήτη για λίγο καιρό περισσότερο.

Κόππα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το γράμμα κόππα (Ϙ) χρησιμοποιούνταν για το αλλόφωνο του /k/ πριν τα [o, u], και ήταν κοινό στα περισσότερα επιχωρικά αλφάβητα. Η χρήση ξεκίνησε να εξαφανίζεται από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ενώ σε κάποιες δωρικές περιοχές όπως η Κόρινθος, Άργος, Κρήτη, και Ρόδο, η χρήση του συνεχίστηκε έως τον 5ο αιώνα π.χ.^[14].

Νέα γράμματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κάποια νέα γράμματα που προέκυψαν στα τοπικά αλφάβητα ήταν τα παρακάτω.

Ωμέγα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το γράμμα ωμέγα δημιουργήθηκε στις πόλεις της Ιωνίας κάποια στιγμή πριν το 600 π.Χ. για την απόδοση του ήχου [ɔː] (μακρύ ο). Δημιουργήθηκε με μετατροπή του όμικρον, και αρχικά είχε διάφορους προσανατολισμούς όπως , , , .

Στη δωρική πόλη της Κνίδου, καθώς και στα νησιά της Πάρου, Θάσου και Μήλου, συνέβη το αντίθετο, όπου το μακρύ ο συμβολίζονταν με έναν κλειστό κύκλο (Ο), ενώ το βραχύ ο με έναν διασπασμένο κύκλο όπως το ωμέγα.^[15]

Σαμπί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε κάποιες ιωνικές πόλεις χρησιμοποιούνταν το σαμπί (), το οποίο σε ότι αφορά την αλφαβητική σειρά βρισκόταν πίσω από το ωμέγα. Ο ήχος του χρησιμοποιούνταν για τον συριστικό ήχο ΣΣ ή ΤΤ (π.χ. τέͳαρες αντί για το ιωνικό τέσσαρες και το αττικό τέτταρες). Αργότερα το σύμβολο αυτό σταμάτησε να χρησιμοποιείται στο αλφάβητο, αλλά απέκτησε τη μορφή ϡ και χρησιμοποιούνταν πλέον ως αριθμός (900) στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης. Με την αριθμητική του χρήση χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή της Ιωνίας σε Μίλητο,^[16] Έφεσο, Αλικαρνασσό, Ερυθρές, και Τέω, ενώ σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε στη Σάμο, τη Μασσαλία,^[17] και στον Κύζικο (περιοχή της Μυσίας).

Στη Μεσημβρία του Εύξεινου Πόντου χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο στα νομίσματα όπου η ονομασία της πόλης αναγράφονταν ως ΜΕͲΑ,^[18] κάτι που υποδηλώνει πως η χρήση του στην περιοχή ήταν πιθανώς παρόμοια με το [/ts/] με /s/.^[19]

Αρκαδικό σαν[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε γραφή που ανακαλύφθηκε στην αρκαδοκυπριακή διάλεκτο της Μαντίνειας, χρησιμοποιήθηκε ένα γράμμα το οποίο έμοιαζε πολύ με το σαν (И, ), και πιθανώς αποτελούσε παράγωγο του για την απόδοση του [ts] ετυμολογικά προερχόμενο από το πρωτοελληνικό */kʷ/.^[20]

Παμφυλιακό δίγαμμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στα παμφυλιακά ελληνικά, το δίγαμμα (Ϝ) βρισκόταν δίπλα από ένα άλλο γράμμα παρόμοιο με το σαν (). Έχει γίνει η υπόθεση πως στη διάλεκτο αυτή ο ήχος /w/ ίσως άλλαξε σε [/v/] σε κάποια περιβάλλοντα και το F χρησιμοποιούνταν ως /v/ ενώ το И για τη διατήρηση του παλιού ήχου του /w/.^[21]

Βοιωτικό ανυψωμένο E[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια άλλη ειδική περίπτωση γράμματος είναι του Έψιλον στις Θεσπιές της Βοιωτίας, όπου χρησιμοποιούνταν το για την απόδοση του βραχέως ε (/e/). Η χρήση αυτή φαίνεται πως συνέβη για μικρό χρονικό διάστημα στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., και χρησιμοποιούνταν με τον τρόπο αυτό όταν ο ήχος του κανονικού Έψιλον βρισκόταν πριν από άλλο φωνήεν. Πιθανώς αποτελούσε μια ενδιάμεση μορφή μεταξύ του Ε και του Ι, ως /i/. Συναντάται μόνο σε μια περίπτωση επιγραφής, σε νεκρική στήλη του 424 π.Χ.^[22]^[23].

Ως αριθμοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα γράμματα του αλφαβήτου χρησίμευαν και ως αριθμοί κατά το ελληνικό σύστημα αρίθμησης. Σε ότι αφορά τους μεγάλους αριθμούς χρησιμοποιούνταν διάφορες μορφές του σαμπί για την αναπαράσταση τους.

Γράμμα	Τιμή	Γράμμα	Τιμή	Γράμμα		Τιμή	Γράμμα		Τιμή
^άλφα	1	^ιώτα	10	^ρο		100	^σαμπί	και	1000
^βήτα	2	^κάππα	20	^σίγμα		200			2000
^γάμμα	3	^λάμδα	30	^ταυ		300			3000
^δέλτα	4	^μι	40	^ύψιλον		400			4000
^έψιλον	5	^νι	50	^φι		500			5000
^{δίγαμμα}	6	^ξι	60	^χι		600			6000
^ζήτα	7	^{όμικρον}	70	^ψι		700			7000
^ήτα	8	^πι	80	^ωμέγα		800			8000
^θήτα	9	^κόππα	90	^σαμπί	και και	900			9000

Σχήματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

ΠΕΡΙΚLΕS +SΑΝ8IPPO (ΠΕΡΙΚΛΕΣ ΞΑΝΘΙΠΠΟ, Περικλής Ξανθίππου) σε αθηναϊκό όστρακο. Χαρακτηριστική η μορφή του λάμδα ως L, η χρήση του ΧΣ αντί για ξι, και του P ως πι.

Κορινθιακός ερυθρόμορφος κρατήρας με την αναγραφή του ονόματος ΗΙΠΠΟΛΥΤΟΣ (Ιππόλυτος) σε κορινθιακή γραφή.

Ανάμεσα στα κοινά γράμματα των τοπικών αλφαβήτων, παρουσιάζονται αρκετές διαφοροποιήσεις ως προς την εμφάνιση τους. Χαρακτηριστικά, όλα τα γράμματα μπορούσαν να αναπαρασταθούν και με ανεστραμένη/καθρεπτίζουσα μορφή όταν η γραφή γίνονταν από τα δεξιά στα αριστερά, χαρακτηριστικό κυρίως της πρώιμης περιόδου.^[24]

Το άλφα (Α) είχε διάφορες μικροδιαφοροποιήσεις ανάλογα με την τοποθεσία και κλίση της οριζόντιας γραμμής.^[25]
Το βήτα (Β) είχε τις περισσότερες περιπτώσεις σημαντικής διαφοροποίησης. Η πιο συχνή μορφή του ήταν , ενώ υπήρχαν περιπτώσεις αναπαράστασης του όπως (Γόρτυνα), και (Θήρα), (Άργος), (Μήλος), (Κόρινθος), (Μέγαρα και Βυζάντιο), (Κυκλάδες).^[25]
Τα γράμματα γάμμα (Γ) και λάμδα (Λ) είχαν επίσης πολλές διαφορετικές μορφές, και ανάλογα με την περίπτωση είναι εύκολο να μπερδευτεί το ένα με το άλλο. Οι μορφές του γάμμα ως C ήταν κοινές κυρίως στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και στις δυτικές αποικίες στη Μεσόγειο, και από την περίπτωση αυτή προέκυψε το λατινικό γράμμα C. Η μορφή του λάμδα (Λ) ως L ήταν κοινή στην Εύβοια, Αττική, και τη Βοιωτία. Στις αχαϊκές αποικίες το γάμμα συμβολίζονταν ως Ι.^[26]
Το δέλτα (Δ) μερικές φορές είχε διαφορετική κλίση ή και στρογγυλεμένη μορφή (, ) από την οποία προέκυψε το λατινικό D.^[27]
Η αρχική μορφή του έψιλον (Ε) ήταν και εξελίχθηκε στη σημερινή μορφή του κατά την αρχαϊκή περίοδο.
Παρόμοια εξέλιξη παρατηρήθηκε και με το δίγαμμα (Ϝ), το οποίο από αναπαριστώνταν έπειτα ως ή Ϝ.
Η μορφή του ζήτα (Ζ) αρχικά απεικονίζονταν ως σε όλα τα αρχαϊκά αλφάβητα μοιάζοντας με το ιώτα.
Το ήτα (Η) ήταν αρχικά με διάφορες μικροπαραλλαγές στις κάθετες γραμμές του.^[28]
Το θήτα (Θ) έμοιαζε σαν κύκλος με σταυρό ( ή ).
Το ιώτα είχε 2 κύριες ποικιλίες, την κανονική κάθετη γραμμή (Ι), και τη μορφή η οποία ήταν παλαιότερη και έμοιαζε με σίγμα, ωστόσο με τη μορφή που έμοιαζε με το σίγμα υπήρχε μόνο στα αλφάβητα όπου υπήρχε το σαν αντί του σίγμα και έτσι δεν μπορούσε να μπερδευτεί.^[29]
Οι αρχικές μορφές του μι (Μ) ήταν αρχικά , κάτι που το ξεχώριζε από το γράμμα του σαν () το οποίο χρησιμοποιούνταν για την απόδοση του ήχου σ (/s/).^[30]
Το ξι (Ξ) είχε μια κάθετη γραμμή να διαπερνά τις 3 οριζόντιες ()
Το φι (Φ) απεικονίζονταν ως .
Το πι (Π) απεικονίζονταν ως με την κορυφή του να εμφανίζεται σε μερικές περιπτώσεις ως καμπύλη και να προσομοιάζει με το λατινικό P (), ενώ υπήρχαν και περιπτώσεις όπου είχε μια επιπλέον οριζόντια γραμμή στο δεξί τμήμα και έμοιαζε με το λατινικό R. Οι μορφές αυτές εμφανίζονται κυρίως στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και στις αποικίες της δυτικής Μεσογείου.
Η τυπική μορφή του σίγμα (Σ) ήταν αυτή των τεσσάρων γραμμών ως , ενώ υπήρχε και με τρεις γραμμές ως μοιάζοντας με το λατινικό S. Η μορφή του σίγμα ως C, εμφανίστηκε κατά τον Μεσαίωνα στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία/Βυζάντιο και δεν υπήρχε με αυτή τη μορφή κατά την αρχαϊκή περίοδο.^[31]
Τα κάππα (Κ), νι (Ν), όμικρον (Ο) και ταυ (Τ) παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό ίδια από την αρχαϊκή περίοδο.
Τα ύψιλον (Υ) και ψι (Ψ) είχαν συχνές διαφοροποιήσεις ως και αντίστοιχα.

Σημαντικά παλαιά αλφάβητα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αθήνα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

ΕΔΟΧΣΕΝ ΤΕΙ ΒΟΛΕΙ ΚΑΙ ΤΟΙ ΔΕΜΟΙ (Ἔδοξεν τῇ Βουλῇ καὶ τῷ Δήμῳ, αποφάσισε η βουλή και οι πολίτες), επιγραφή στην Αθήνα πριν το 403 π.Χ.

Έως τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., στην Αθήνα χρησιμοποιούνταν μια μορφή του ανοικτού κυανού αλφάβητου, με το ΧΣ αντί του ξι (Ξ) και ΦΣ αντί του ψι (Ψ). Το Ε χρησιμοποιούνταν για όλο το εύρος των συσχετιζόμενων ήχων (/e, eː, ɛː/, ε, ει, και η) και παρομοίως και το όμικρον (Ο) για το σχετικό εύρος (/o, oː, ɔː/, ο, ου, ω). Το ήτα (Η) χρησιμοποιούνταν για το σύμφωνο /h/. Ανάμεσα στα γράμματα σε χρήση στην Αθήνα υπήρχαν επίσης κάποιες τοπικές παραλλαγές, κάποιες από τις οποίες ήταν κοινές με την Εύβοια, όπως η μορφή του λάμδα (Λ) ως που έμοιαζε με το λατινικό L, και η μορφή του σίγμα (Σ) ως που έμοιαζε με το λατινικό S.^[32]

Σταδιακά, η χρήση στοιχείων του ιωνικού αλφάβητου επικράτησε στην πόλη, και έως το 403 π.Χ. είχε ψηφιστεί πως η γραφή θα γινόταν πλέον με χρήση του ιωνικού αλφάβητου, ως μέρος των μεταρρυθμίσεων μετά την περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων. Το νέο αλφάβητο αποκλήθηκε και ως Ευκλείδιο αλφάβητο, από τον άρχοντα Ευκλείδη ο οποίος επέβλεψε τη διαδικασία υιοθέτησης του.^[33]

Εύβοια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η επιγραφή στο κύπελλο του Νέστορα το οποίου ανακαλύφθηκε στην Ίσκια, ευβοϊκό αλφάβητο, 8ος αιώνας π.Χ.. ΝΕΣΤΟΡΟΣ:...:ΕΥΠΟΤΟΝ:ΠΟΤΕΡΙΟ[Ν] ΗΟΣΔΑΤΟΔΕΠ[ΙΕ]ΣΙ:ΠΟΤΕΡΙ..:ΑΥΤΙΚΑΚΕΝΟΝ ΗΙΜΕΡ[ΟΣ ΗΑΙΡ]ΕΣΕΙ:ΚΑΛΛΙΣΤ[ΕΦΑΝ]Ο:ΑΦΡΟΔΙΤΕΣ

Το ευβοϊκό αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε στις πόλεις της Ερέτριας και της Χαλκίδος καθώς και στις αποικίες τους στη Μεγάλη Ελλάδα, κυρίως στην Κύμη και τις Πιθηκούσες. Από το αλφάβητο αυτό προέρχεται το λατινικό αλφάβητο μαζί με τα παλαιότερα διάφορα παλαιοιταλικά αλφάβητα και το ετρουσκικό, με τα χαρακτηριστικά γράμματα του λατινικού αλφάβητου να υπάρχουν ήδη στο ευβοϊκό.^[34]

Το ευβοϊκό αλφάβητο χρησιμοποιούσε το Χ για τον ήχο του ξι ([/ks/]) και το Ψ για τον ήχο του χι ([/kʰ/]). Του έλλειπε το ωμέγα (Ω) ενώ χρησιμοποιούσε το Η για το σύμφωνο [/h/] παρά για το φωνήεν [/ɛː/]. Διατήρησε επίσης τα γράμματα του δίγαμμα (F) ως [/w/] και του κόππα (Q) ως [/k/]. ενώ το σαν (Ϻ) ως [/s/] κανονικά δεν χρησιμοποιούνταν στη γραφή αλλά εξακολουθούσε να αποτελεί μέρος του αλφάβητου, ενώ αργότερα υιοθετήθηκε από τους Ετρούσκους.^[34]

Όπως και στην Αθήνα, στην Εύβοια υπήρχε μορφή του λάμδα (Λ) ως λατινικό L, και σίγμα (Σ) ως το λατινικό S. Άλλα γράμματα των οποίων η μορφή αποτέλεσε χαρακτηριστική μορφή των γραμμάτων του μετέπειτα λατινικού αλφάβητου ήταν το γάμμα (Γ) γραμμένο ως το οποίο έγινε C στο λατινικό αλφάβητο, δέλτα (Δ) ως το οποίο αργότερα έγινε το λατινικό D, και το ρω (Ρ) ως το οποίο αργότερα έγινε το λατινικό R.^[34]

Έχει προταθεί πως το ευβοϊκό αλφάβητο αποτελεί το παλαιότερο σε σύγκριση με όλα τα υπόλοιπα, και πως τέθηκε σε χρήση περί το 775-750 π.Χ. για τους σκοπούς της καταγραφής επικής ποίησης.^[35]

Κόρινθος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η δωρική διάλεκτος στην Κόρινθο χρησιμοποιούσε μια ξεχωριστή μορφή όπου το σαν (Ϻ) χρησιμοποιούνταν αντί του σίγμα (Σ) για τον συριστικό ήχο του σ ([/s/]), ενώ διατηρούσε το κόππα (Ϙ) ως αλλόφωνο του κ - [/k/] πριν από τα πίσω φωνήεντα. Το σύμβολο χρησιμοποιούνταν για την απόδοση του ε - /e/ και η - /ɛː/, ενώ το σύμβολο του Ε χρησιμοποιούνταν μόνο για τα μακρά κλειστά ει - /eː/. Για το σύμφωνο του Β, χρησιμοποιούνταν η ειδική μορφή , ενώ το ιώτα (Ι) γραφόταν ως μοιάζοντας με σίγμα (Σ).^[36]

	]..........ΤΑΣ:ΧΑ.[ ]....ΚΕΑΣ:ΑΝΓΑΡΙΟΣ[ ]...ΑΥϜΙΟΣ:ΣΟΚΛΕΣ:[ ].ΤΙΔΑΣ:ΑΜΥΝΤΑΣ[ ]ΤΟΙ ΜΑΛΕϘΟ:ΚΑΙ.[
Τμήμα αγγείου με χαραγμένα ονόματα στην αρχαϊκή κορινθιακή γραφή, και χρήση δίγαμμα (F) και κόππα (Q), 700 π.Χ.^[37]

Συνοπτικά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι κύριες παραλλαγές γραφής των γραμμάτων στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα ανά περιοχή, με χρωματικές επισημάνσεις (ερυθρά = δυτική ομάδα, κυανά = ανατολική ομάδα, πράσινα = νότια ομάδα, άλλα = παραλλαγές) κατά την ομαδοποίηση των αρχαϊκών ελληνικών αλφάβητων.^[38]

Γράμμα / Περιοχή	Ϝ	Η	Η	Ξ	Ϻ	Ϙ	Σ	Φ	Χ	Ψ	Ω
Λακωνία		–			–					(φσ)	–
Αρκαδία		–			–						–
Αχαΐα		–					–				–
Ιθάκη		–		(ψϻ)			–				–
Ρόδος	–			(χσ)	–						–
Θεσσαλία		–			–					(φσ)	–
Εύβοια		–			–					(φσ)	–
Βοιωτία		–		(χσ)	–					(φσ)	–
Αττική		–		(χσ)	–					(φσ)	–
Αίγινα	–	–		(χσ)	–					(φσ)	–
Νάξος				(hσ)	–					(πσ)	–
Πάρος	–			(χσ)	–					(φσ)
Δήλος	–				–
Ιωνία	–		–		–
Κνίδος	–				–	–
Μέγαρα		–			–						–
Κόρινθος		–					–				–
Σικυώνα		–					–				–
Άργος		–									–
Τίρυνθα							–
Μήλος	–			(κϻ)			–	(πh)	(κh)	(πϻ)
Κρήτη			–	(κϻ)			–	(πh)	(κh)	(πϻ)	–
Θήρα	–			(κϻ)			–	(πh)	(κh)	(πϻ)	–

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

↑ Woodard 2010, σελίδες 26–46.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 21ff.
↑ Voutiras 2007, σελ. 270.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Woodard 2010, σελ. 26-46.
↑ ^5,0 ^5,1 Jeffery 1961, σελ. 28.
↑ Woodard 2008, σελ. 58.
↑ Jeffery 1961, σελ. 291.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 24, 114, 138, 144.
↑ Jeffery 1961, σελ. 24.
↑ Jeffery 1961, σελ. 33.
↑ Woodard 2010, σελ. 33.
↑ ^12,0 ^12,1 Jeffery 1961, σελ. 116.
↑ Jeffery 1961, σελ. 142.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 33ff.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 37ff.
↑ Wachter 1998, σελίδες 1–8.
↑ Willi 2008, σελίδες 419ff.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 38ff.
↑ Woodard 1997, σελίδες 177–179.
↑ Woodard 2006, σελ. 38.
↑ Nicholas 2005, σελίδες 3–5, citing Brixhe (1976, pp. 46–57).
↑ Jeffery 1961, σελίδες 89, 95.
↑ Nicholas 2005, σελ. 3-5.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 44ff.
↑ ^25,0 ^25,1 Jeffery 1961, σελ. 23.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 23, 30, 248.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 24, 33.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 25, 28, 32, 35.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 29ff.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 24, 31.
↑ Jeffery 1961, σελ. 34.
↑ Jeffery 1961, σελ. 66.
↑ Threatte 1980, σελίδες 26ff..
↑ ^34,0 ^34,1 ^34,2 Jeffery 1961, σελ. 79.
↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 15 Αυγούστου 2017.
↑ Jeffery 1961, σελίδες 114ff.
↑ «Poinikastas database, LSAG Reference no. 130.01». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 15 Αυγούστου 2017.
↑ Jeffery, Lilian H. (1961). The local scripts of archaic Greece. Oxford: Clarendon. (κεφάλαια του βιβλίου)

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Brixhe, C. (1976). Le dialecte grec de Pamphylie. Documents et grammaire. Paris: Maisonneuve.
Jeffery, Lilian H. (1961). The local scripts of archaic Greece. Oxford: Clarendon.
Nicholas, Nick (2005). "Proposal to add Greek epigraphical letters to the UCS. Technical report, Unicode Consortium, 2005." (PDF). 8 Ιουλίου 2017.
Poinikastas – Epigraphic Sources for Early Greek Writing, Oxford University.
Threatte, Leslie (1980). The grammar of Attic inscriptions. I: Phonology. Berlin: De Gruyter.
Voutiras, E. (2007). «The introduction of the alphabet». Στο: Christidis [Christidēs], A.-F. [Anastasios-Phoivos], επιμ. A history of ancient Greek: from the beginnings to late antiquity. Cambridge, σσ. 266–276.
Wachter, R. (1998). «Eine Weihung an Athena von Assesos 1657». Epigraphica Anatolica 30: 1.
Willi, Andreas (2008). «Cows, houses, hooks: the Graeco-Semitic letter names as a chapter in the history of the alphabet». Classical Quarterly 58 (2): 401–423. doi:10.1017/S0009838808000517.
Woodard, Roger D. (1997). Greek writing from Knossos to Homer: a linguistic interpretation of the origin of the Greek alphabet and the continuity of ancient Greek literacy. Oxford: Oxford University Press.
Woodard, Roger D (2006). «Alphabet». Στο: Wilson, Nigel Guy, επιμ. Encyclopedia of ancient Greece. London: Routledge.
Woodard, Roger D. (2008). «Greek dialects». The ancient languages of Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
Woodard, Roger D. (2010). «Phoinikeia grammata: an alphabet for the Greek language». Στο: Bakker, Egbert J. A companion to the ancient Greek language. Oxford: Blackwell.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

epigraphy.packhum.org, βάση δεδομένων επιγραφών

[FOOTNOTEWoodard201026–46-1] Woodard 2010, σελίδες 26–46.

[FOOTNOTEJeffery196121ff-2] Jeffery 1961, σελίδες 21ff.

[FOOTNOTEVoutiras2007270-3] Voutiras 2007, σελ. 270.

[FOOTNOTEWoodard201026-46-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Woodard 2010, σελ. 26-46.

[FOOTNOTEJeffery196128-5] 5,0 ^5,1 Jeffery 1961, σελ. 28.

[FOOTNOTEWoodard200858-6] Woodard 2008, σελ. 58.

[FOOTNOTEJeffery1961291-7] Jeffery 1961, σελ. 291.

[FOOTNOTEJeffery196124,_114,_138,_144-8] Jeffery 1961, σελίδες 24, 114, 138, 144.

[FOOTNOTEJeffery196124-9] Jeffery 1961, σελ. 24.

[FOOTNOTEJeffery196133-10] Jeffery 1961, σελ. 33.

[FOOTNOTEWoodard201033-11] Woodard 2010, σελ. 33.

[FOOTNOTEJeffery1961116-12] 12,0 ^12,1 Jeffery 1961, σελ. 116.

[FOOTNOTEJeffery1961142-13] Jeffery 1961, σελ. 142.

[FOOTNOTEJeffery196133ff-14] Jeffery 1961, σελίδες 33ff.

[FOOTNOTEJeffery196137ff-15] Jeffery 1961, σελίδες 37ff.

[FOOTNOTEWachter19981–8-16] Wachter 1998, σελίδες 1–8.

[FOOTNOTEWilli2008419ff-17] Willi 2008, σελίδες 419ff.

[FOOTNOTEJeffery196138ff-18] Jeffery 1961, σελίδες 38ff.

[FOOTNOTEWoodard1997177–179-19] Woodard 1997, σελίδες 177–179.

[FOOTNOTEWoodard200638-20] Woodard 2006, σελ. 38.

[21] Nicholas 2005, σελίδες 3–5, citing Brixhe (1976, pp. 46–57).

[FOOTNOTEJeffery196189,_95-22] Jeffery 1961, σελίδες 89, 95.

[FOOTNOTENicholas20053-5-23] Nicholas 2005, σελ. 3-5.

[FOOTNOTEJeffery196144ff-24] Jeffery 1961, σελίδες 44ff.

[FOOTNOTEJeffery196123-25] 25,0 ^25,1 Jeffery 1961, σελ. 23.

[FOOTNOTEJeffery196123,_30,_248-26] Jeffery 1961, σελίδες 23, 30, 248.

[FOOTNOTEJeffery196124,_33-27] Jeffery 1961, σελίδες 24, 33.

[FOOTNOTEJeffery196125,_28,_32,_35-28] Jeffery 1961, σελίδες 25, 28, 32, 35.

[FOOTNOTEJeffery196129ff-29] Jeffery 1961, σελίδες 29ff.

[FOOTNOTEJeffery196124,_31-30] Jeffery 1961, σελίδες 24, 31.

[FOOTNOTEJeffery196134-31] Jeffery 1961, σελ. 34.

[FOOTNOTEJeffery196166-32] Jeffery 1961, σελ. 66.

[FOOTNOTEThreatte198026ff.-33] Threatte 1980, σελίδες 26ff..

[FOOTNOTEJeffery196179-34] 34,0 ^34,1 ^34,2 Jeffery 1961, σελ. 79.

[35] «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 15 Αυγούστου 2017.

[FOOTNOTEJeffery1961114ff-36] Jeffery 1961, σελίδες 114ff.

[37] «Poinikastas database, LSAG Reference no. 130.01». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 15 Αυγούστου 2017.

[38] Jeffery, Lilian H. (1961). The local scripts of archaic Greece. Oxford: Clarendon. (κεφάλαια του βιβλίου)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

Ελληνικό αλφάβητο

Αα	Άλφα	Νν	Νι
Ββ	Βήτα	Ξξ	Ξι
Γγ	Γάμμα	Οο	Όμικρον
Δδ	Δέλτα	Ππ	Πι
Εε	Έψιλον	Ρρ	Ρω
Ζζ	Ζήτα	Σσς	Σίγμα
Ηη	Ήτα	Ττ	Ταυ
Θθ	Θήτα	Υυ	Ύψιλον
Ιι	Ιώτα	Φφ	Φι
Κκ	Κάππα	Χχ	Χι
Λλ	Λάμδα	Ψψ	Ψι
Μμ	Μι	Ωω	Ωμέγα
Ιστορία
Αρχαϊκές τοπικές παραλλαγές
Σημεία στίξης Συμπλέγματα
Αριθμοί ϛ (6) ϟ (90) ϡ (900)
Σε άλλες γλώσσες
Βακτριανά Μυσικά Λυκιακά Καρικά Γοτθικά Ελληνοϊβηρικά Κοπτικά Παλαιονουβικά Καραμανλήδικα
Σχετικά λήμματα
Πολυτονική γραφή Μικρογράμματη γραφή Ελληνικός κώδικας Μπράιγ Κώδικας Μορς Επιστημονικά σύμβολα
Κατηγορία Κοινά π • σ • ε