Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών
Γενικές πληροφορίες
ΙδρυτήςΑπόστολος Παύλος και Ιωάννης ο Ευαγγελιστής
XώραΕλλάδα
ΈδραΣάμος
ΥπαγωγήΕκκλησία της Ελλάδος (επιτροπικώς)
Έκταση778km²
Αρχιερατικές Περιφέρειες
Ενορίες112
Μονές18
Μητροπολιτικός ΝαόςΑγίου Νικολάου Σάμου
Ιεραρχία
ΜητροπολίτηςΕυσέβιος (Πιστολής)
ΠρωτοσύγκελλοςΑρχιμανδρίτης Σωτήριος Κοσμόπουλος
Γενικός Αρχιερατικός ΕπίτροποςΑρχιμανδρίτης Αμφιλόχιος Φλεβάρης
Ιστοσελίδα
imsamou.gr

Η Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών είναι μια από τις Μητροπόλεις των λεγομένων «Νέων Χωρών[α]». Έδρα της είναι η πόλη της Σάμου. Στη Μητρόπολη υπάγονται εκκλησιαστικά τα τρία νησιά Σάμος, Ικαρία, Φούρνοι και μικρότερα νησιά της περιοχής, τα οποία αποτελούσαν και διοικητικά μέχρι το 2010 τον Νομό Σάμου, ο οποίος με το πρόγραμμα «Καλλικράτης», που εφαρμόστηκε το 2011, καταργήθηκε και στη θέση του δημιουργήθηκαν οι δυο Περιφερειακές Ενότητες Σάμου και Ικαρίας, και έκτοτε η Μητρόπολη καλύπτει εκκλησιαστικά και τις δυο Περιφερειακές Ενότητες.

Ιστορικά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πρωτοχριστιανική περίοδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σύμφωνα με την τοπική εκκλησιαστική παράδοση, η εισαγωγή του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, ο οποίος με έδρα της ιεραποστολικής δράσεώς του την Έφεσο, επισκέφθηκε τη Σάμο. Ως τόπος παραμονής προσδιορίζεται η θέση Σιδερένιο Γεφύρι, της περιοχής Μισόκαμπος κοντά στους πρόποδες του όρους Αγιάννηδες. Εκεί υπάρχει σήμερα μικρή εκκλησία προς τιμήν του Αγίου Ιωάννη[2]. Με τον Απόστολο Παύλο συνδέει άλλη παράδοση τη διάδοση του χριστιανισμού στο νησί, καθώς οι Πράξεις των Αποστόλων αναφέρουν ότι πέρασε στη Σάμο όταν βρισκόταν στην περιοχή της Τρωάδος κατά την τρίτη περιοδεία του[β]. Και οι δύο παραδόσεις ωστόσο παραμένουν ανεπιβεβαίωτες[4]. Επίσης υπόθεση παραμένει αν η διάδοση του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με την παρουσία σε αυτό Ιουδαίων[5]. Ο Άγιος της Δυτικής Εκκλησίας Σαβινιανός ήταν Σαμιακής καταγωγής και μαρτυρά, «την ισχύ του χριστιανισμού» στη Σάμο τον 3ο αιώνα μ.Χ.[6].

Βυζαντινή περίοδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παρά τις σποραδικές πληροφορίες μας για τη μετέπειτα εξέλιξη της Εκκλησίας της Σάμου, οι πιο ασφαλείς μαρτυρίες είναι τα ερείπια των χριστιανικών ναών και βαπτιστηρίων[7] στο νησί, ως τον 5ο μ.Χ. αιώνα, οπότε αναφέρεται ο Μιχαήλ Επίσκοπος Σάμου[8] σε σιγίλιο του 10ου ή του 11ου αιώνα[9]. Μαρτυρίες για την ανάπτυξη του χριστιανισμού στα ύστερα χρόνια του Ιουστινιάνειας περιόδου συνιστούν οι βασιλικές του νησιού (Τρία Δόντια, Κάστρο)[10]. Στο έργο του Λέοντος ΣΤ΄, Περί πρωτοκαθεδρίας Πατριαρχών, η Σάμος ήταν επισκοπή, υπαγόμενη στην Αρχιεπισκοπή Ρόδου[11]. Άλλοι επίσκοποι της περιόδου αυτής ήταν ο Ισίδωρος Α' (δεύτερο μισό έκτου αιώνα)[9], ο Αναστάσιος (τέλη έκτου αιώνα), ο Ισίδωρος Β΄ (τέλη Ζ' αιώνα), ο οποίος συμμετείχε στην Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο, ο Ηράκλειος ο οποίος συμμετείχε στην Ζ' Οικουμενική[12]. Ο Ναρσής ήταν ένας ακόμα επίσκοπος κατά τον 8ο αιώνα, ενώ ο Λέων στις αρχές του 9ου αιώνα ανακηρύχθηκε και άγιος[13]. Από τότε μέχρι τον 11ο αιώνα υπάρχει χάσμα, οπότε φτάνουμε στον 11ο ή 12ο αιώνα οπότε έχουμε τον Γεώργιο. Τελευταίος γνωστός επίσκοπος πριν από την ερήμωση του νησιού ήταν ο Αρσένιος (1418)[14].

Μεταβυζαντινή περίοδος-Τουρκοκρατία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Καθώς στα 1571 ξεκινά ο επαναποικισμός του νησιού, επί Πατριάρχη Μητροφάνη Γ' (1579-1580) το νησί ανακηρύσσεται πατριαρχικό σταυροπήγιο[15]. Πριν την ανακήρυξη έχουμε τον Μαρτύριο αρχιερέα του νησιού, ακολουθεί ο Νεόφυτος, ο οποίος καθαιρέθηκε από του Πατριάρχη Θεόληπτο Β'. Όταν ο Επισκοπικός θρόνος του νησιού κενωνόταν καλυπτόταν από τιτουλαρίους επισκόπους[16]. Μεταξύ 1584-1585 επί Παχώμιου Β' η Σάμος μετατράπηκε σε αρχιεπισκοπή, αλλά η απόφαση αυτή ακυρώθηκε αμέσως τον Μάρτιο του 1585 και η αποδόθηκε πάλι ως εξαρχία στον πρωταποστολάριο Κωνσταντίνο ενώ μεταξύ 1585-1590 η Σάμος μετατρέπεται για δεύτερη και τελευταία φορά σε αρχιεπισκοπή[15]. Πρώτος Αρχιεπίσκοπος της ήταν ο Παρθένιος Α'[17]. Ακολούθησε ο Ματθαίος, ο Αθανάσιος μέχρι το 1630, τον διαδέχθηκε ο Άνθιμος Α', ο οποίος συμμετείχε στη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης η οποία καταδίκασε τον Κύριλλο Λούκαρη στα 1638[18]. Ο Άνθιμος καθαιρέθηκε για πράξεις αισχράς[19] τον Μάιο του 1644[20].

Η ανατολική (στον ήλιο) πλευρά της μονής Βροντά, 2013.

Τα βυζαντινά μοναστήρια του νησιού καταστράφηκαν στην περίοδο της λεγόμενης ερήμωσης (1467-1577). Σώζονται όσα γλίτωσαν από τις πειρατικές επιδρομές και βρίσκονταν στο όρος Κέρκη, η μονή Μεταμόρφωσης Καρλοβάσου, ο Άγιος Γεώργιος Δρακαίων και το ασκητήριο της Παναγίας της Μακρινής. Μετά τον εποικισμό υπό την υψηλή προστασία του Τούρκου ναυάρχου Κιλίτζ Αλί, κτίζονται διάφορα μοναστήρια στα εύφορα ανατολικά του νησιού[21]. Ο ρόλος που αναπτύσσουν μέσα στη Σαμιακή κοινωνία είναι πολυδιάστατος: πιστωτικά ιδρύματα, ενεχυροδανειστήρια, οικοτροφεία, σχολεία, νοσοκομεία και γηροκομεία[22]. Η σύγχρονη έρευνα δεν έχει καταλήξει στον ρόλο που έπαιξαν τα μοναστήρια στην αύξηση του πληθυσμού του νησιού ή αν η ύπαρξη οικισμών συνέβαλε στην ανάπτυξη του μοναχισμού του νησιού: το σίγουρο είναι πως οικισμοί και μονές στο νησί βρίσκονταν σε σχέση αλληλεξάρτησης[23]. Συχνά τα μοναστήρια εμπλέκονταν σε προστριβές με εκπροσώπους της κεντρικής εξουσίας, τους αρχιεπισκόπους και ιδιώτες για την περιουσία τους[24]. Οι Σάμιοι μοναχοί Κασσιανός, Γεννάδιος Χατζή Παλικίδης και Μακάριος, σχετίζονται με τη δράση των Κολλυβάδων και την εξάπλωση του Κολλυβαδισμού στο νησί[25].

Η δράση των ξένων μισσιονάριων στη Σάμο: σχέδια και προτεραιότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Σάμος δεν μπορούσε να εξαιρεθεί από την ιεραποστολική δράση των δυτικών μισσιοναρίων, επειδή γειτνίαζε με τα μικρασιατικά παράλια αποτελώντας πέρασμα προς τους εκεί ιεραποστολικούς σταθμούς, ενώ και οι ίδιοι οι κάτοικοί της εκδήλωναν ενδιαφέρον για την οργάνωση της παιδείας από τα επαναστατικά κιόλας χρόνια[26]. Η Σάμος στα 1831 έγινε τόπος επίσκεψης του Αμερικανού μισσιονάριου Ίωνα Κινγκ. Στο Καρλόβασι δέχθηκε θερμή υποδοχή και μοίρασε αντίτυπα της Καινής Διαθήκης[27]. Τελικά στη Σάμο δεν ιδρύθηκαν μισιονάρικα σχολεία διότι η Σάμος δεν βρισκόταν σε πρώτη ιεράρχηση σχετικά με τον τόπο εγκατάστασης εκπαιδευτηρίων καθώς προτάχθηκαν άλλα νησιά[γ] και η γενικότερη κατάσταση μεταστράφηκε σε βάρος τους[δ].

Μετά από την ενσωμάτωση στο Ελληνικό κράτος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με την ενσωμάτωση της Σάμου στο Ελληνικό κράτος, ο Μητροπολίτης της Σάμου συμμετέχει στη διαρκή Ιερά Σύνοδο και στη Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ωστόσο ο εκάστοτε Οικουμενικός Πατριάρχης μνημονεύεται σε κάθε αρχιερατική θεία λειτουργία προς υπενθύμιση του πνευματικού δεσμού με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης[30] Μετά το 1912 οι σχέσεις της Σάμου με το Οικουμενικό Πατριαρχείο αραιώνουν και περιορίζονται στην εξόφληση οφειλών της Μητρόπολης προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, σε παροχή γνωματεύσεων για σύναψη γάμων μεταξύ μακρινών συγγενών, ή στη διευθέτηση διαφωνιών μεταξύ μονών[31]. Σε τελετουργικό επίπεδο παύουν στοιχεία του πατριαρχικού τυπικού που υπήρχαν στην ηγεμονική Σάμο[32]. Επί του εδάφους της κανονικής δικαιοδοσίας της Μητρόπολης επήλθε στα 1924 μια μεταβολή με την ανασύσταση της παλαιάς Μητρόπολης Ικαρίας, ενώ το 1931 επανήλθε στην κανονική δικαιοδοσία της Μητρόπολης Σάμου και Ικαρίας[33]. Μετά το 1918 το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κορσεών το οποίο υπαγόταν στην Πατριαρχική Εξαρχία της Πάτμου υπήχθη στη Μητρόπολη Σάμου[31].

Επισκοπικός κατάλογος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Όνομα Έτη Σημειώσεις
Μιχαήλ 5ος αιώνας
Ισίδωρος Α΄ β΄ μισό 6ου αιώνα πρώην Ηγούμενος Μονής Χαριξένου
Ιωάννης τέλη 6ου αιώνα[34]
Αναστάσιος Α΄ τέλη 6ου αιώνα
Αναστάσιος Β΄ τέλη 6ου αιώνα
Τιμόθεος 7ος αιώνας[34]
Ηράκλειος ~ 783
Ναρσής τέλη 8ου αιώνα
Ερμογένης Ιερομάρτυς
Μιχαήλ 11ος αιώνας[35]
Γεώργιος 11ος[36] ή 12ος αιώνας
Αρσένιος ~ 1418
Κωνσταντίνος ~ 1472
Μαρτύριος πιθανόν πριν το 1584
Νεόφυτος Α΄ ~ 1584 ακυρώθηκε η εκλογή του τον Μάρτιο του 1585[37]
Γαβριήλ ~ 1585 Τιτουλάριος
Σωφρόνιος ~ 1585 Τιτουλάριος
Συμεών τέλη 16ου αιώνα
Παρθένιος Α΄ ~ 1623
Ματθαίος ~ 1625
Αθανάσιος Α΄ ~ 1630 Σάμιος
Άνθιμος Α΄ ~ 1638 – 1644 εκ Κίου Βιθυνίας, καθαιρέθηκε[38], αργότερα Καισαρείας[39]
Παρθένιος Β΄ 3 Μαΐου 1644 – Νοέμβριος 1652[40] από πρώην Θηβών[38]
Μακάριος ;
Κύριλλος ;
Χριστοφόρος ~ 1652 – Μάιος 1654 Σάμιος, καθαιρέθηκε[41]
Κορνήλιος Μάιος 1654[42] – 1661 † εκ Μυτιλήνης
Νεόφυτος Β΄ 22 Ιουνίου 1661[43] – 1666 εκ Σίφνου, καθαιρέθηκε[44]
Ιωσήφ Γεωργειρήνης 7 Οκτωβρίου 1666 – 1671 λόγιος εκ Μήλου, αναφέρεται ως φιλοκαθολικός[45]
Φιλάρετος 1671 – Δεκέμβριος 1680 εκ Σίφνου, επαύθη λόγω παράλυσης[46]
Δωρόθεος Δεκέμβριος 1680[46] – 1685
Ιγνάτιος 1685 – 1690 εκ Σμύρνης
Γεδεών 1696
Γρηγόριος Α΄ 1697 – 1717
Μισαήλ 1718 – 1725
Ιωαννίκιος 1725 – 1732
Γρηγόριος Β΄ 1732
Καλλίνικος 1742 – 1772 εκ Χίου
Μελέτιος 1772 – 1777
Ακάκιος 1777[47] – 1780 εκ Πάτμου
Γαβριήλ Α΄ πριν τον Οκτώβριο 1780[48] – 1783
Δανιήλ (Κομνηνός) Οκτώβριος 1783 – 3 Μαΐου 1815 †
Παΐσιος 1815 (τοποτηρητής;)
Κύριλλος Β΄ (Αγραφιώτης) 28 Μαΐου 1815 – Μάρτιος 1834 εκ Τρικάλων Θεσσαλίας, επαύθη
Αρίσταρχος (Βαρβατές) Μάρτιος 1834 – 1 Ιανουαρίου 1836 † από το Καρλόβασι Σάμου
Θεοδόσιος 20 Μαρτίου 1836 – 16 Φεβρουαρίου 1841 εκ Κυθήρων, επαύθη
Παρθένιος Γ΄ (Κουτσομανώλης) 16 Φεβρουαρίου 1841 – Ιούλιος 1842 επαύθη
Γρηγόριος Γ΄ Ιούλιος 1842 – 26 Σεπτεμβρίου 1852 εκ Κυδωνιών, κατόπιν Δημητριάδος[49]
Γαβριήλ Β΄ (Κατσαρός) 13 Ιουλίου 1855 – 31 Αυγούστου 1900 † Από το 1855 έως το 1864 ως Αρχιεπίσκοπος Σάμου και κατόπιν ως Μητροπολίτης Σάμου
Αθανάσιος (Καποράλης) 28 Σεπτεμβρίου 1900 – 9 Φεβρουαρίου 1903 † από Καστορίας
Κωνσταντίνος (Βοντζαλίδης) 23 Φεβρουαρίου 1903 – 31 Μαρτίου 1926 †
Ειρηναίος (Παπαμιχαήλ) 10 Απριλίου 1926 – 29 Ιουνίου 1963 † από Δαρδανελλίων
Παντελεήμων (Χρυσοφάκης) 21 Νοεμβρίου 1965 – 13 Ιουλίου 1974 κατόπιν Θεσσαλονίκης
Παντελεήμων (Μπαρδάκος) 15 Ιουλίου 1974 – 1 Ιουλίου 1995 †
Ευσέβιος (Πιστολής) 22 Ιουλίου 1995 – σήμερα
  • Τοπικές εορτές:
  1. Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) Πολιούχου Πόλεως Σάμου.
  2. Μεταμορφώσεως Σωτήρος (6 Αυγούστου) στο Πυθαγόρειο.
  3. Αγίας Μαρίνας (17 Ἰουλίου) στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας.
  4. Κοιμήσεως Θεοτόκου (15 Αυγούστου) στο Καρλόβασι.
  5. Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) Ἱ. Μονή Τιμίου Σταυρού Μαυρατζαίων.
  6. Αγίων Κηρύκου καί Ἰουλίττης (15 Ἰουλίου) Άγιο Κήρυκο.
  7. Νεομάρτυρος Γεωργίου στον ομώνυμο Ἱερό Ναό Χώρας.
  • Σάμιοι Ἅγιοι:
  1. Ο Άγιος Γεώργιος ο Νεομάρτυς (1756-1801 μ.Χ.), η μνήμη του εορτάζεται την Κυριακή της Σαμαρείτιδος, κάθε έτους.
  2. Ο Άγιος Θεόδωρος.
  3. Ο Άγιος Λέων.
  4. Ὁ Άγιος Γρηγόριος (360 μ.Χ.)
  5. Ο Άγιος Λέων, Ἐπίσκοπος Σάμου (790 μ.Χ.)
  6. Ὁ Άγιος Παύλος ὁ Λατρινός (820-896 μ.Χ.)
  7. Ο Άγιος Ερμογένης, Επίσκοπος Σάμου (4ος αιώνας).
  8. Ο Άγιος Ηράκλειος, Επίσκοπος Σάμου (7ος αιώνας). Την πρώτη Κυριακή του Αυγούστου εορτάζονται.
  • Ἰκάριοι Ἅγιοι:
  1. Η Οσία Θεοκτίστη η Μηθυμναία (885 μ.Χ.)
  2. Ο Άγιος Μακάριος Επίσκοπος Κορίνθου (1776 μ.Χ.)
  3. Οι Άγιοι Κήρυκος και Ιουλίττα οι εξ Ικονίου Μικράς Ασίας. Την πρώτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου εορτάζεται στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας η μνήμη τους.
  • Ιερά Λείψανα:
  1. Τίμια κάρα και ιερά λείψανα Αγίας Θεοκτίστης.
  2. Τίμια κάρα Αγίου Γεωργίου εκ Χώρας Σάμου.
  3. Τεμάχια ιερών λειψάνων Αγίου Κηρύκου και Ιουλίττης και διαφόρων άλλων Αγίων.
  4. [50]Τεμάχιο τιμίου ξύλου
  5. Τεμάχιο της Αγίας Ζώνης

Ιστορικά στοιχεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με βάση την απογραφή του 1883, στη Σάμο λειτουργούσαν 8 κύριες μονές με 114 μοναχούς, εκ των οποίων οι 23 γυναίκες[51]. Το 1913 διενεργήθηκε απογραφή και στο νομό Σάμου βρέθηκε να λειτουργούν 11 μονές με 144 μοναχούς, εκ των οποίων 54 μοναχές[52]. Σε απογραφή που διενεργήθηκε το 1920 βρέθηκε να λειτουργούν 8 μονές με 118 συνολικά μοναχούς, 63 άνδρες και 55 γυναίκες. Το 1941 είχαμε 9 μονές αποτελούμενες 59 μοναχούς, 30 άντρες και 29 γυναίκες[53]. Το σύστημα που ακολουθείτο ήταν όχι το αυστηρά κοινοβιακό αλλά το ιδιόρρυθμο, ενώ όλες οι μονές ήταν σταυροπηγιακές[53].

Άποψη του εσωτερικού της Μονής Βροντά

Οι σημαντικότερες εν λειτουργία μονές σήμερα στη Σάμο είναι:

Κοινωνικό-φιλανθρωπικό έργο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 1933 ιδρύεται η Χριστιανική Εστία Καρλοβασίων «Η Αγάπη», το 1961 η Χριστιανική Εστία Σάμου η οποία τη δεκαετία του 1960 πραγματοποιούσε συσσίτιο για άπορους μαθητές[54]. Το 1937 ιδρύθηκαν τα πρώτα Κατηχητικά Σχολεία και το 1951 η πρώτη μαθητική κατασκήνωση[55]. Επίσης, από τον Μητροπολίτη Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών Ευσέβιο Πιστολή έχει ιδρυθεί ο ραδιοφωνικός σταθμός Ακριτική Φωνή (92,2FM)[56].

Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου βρίσκεται στην οδό 28ης Οκτωβρίου 2 στην πόλη της Σάμου. Στο μουσείο εκτίθεται σημαντικός αριθμός Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών κειμηλίων. Ανάμεσα στα ιστορικά εκκλησιαστικά κειμήλια βρίσκονται και τα επιμάνικα του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης.[57]

Υποσημειώσεις και παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. «Νέες Χώρες» ονομάζονται 36 Μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι οποίες μετά τους Βαλκανικούς πολέμους περιήλθαν στην ελληνική επικράτεια. Αυτές συνεχίζουν να υπάγονται πνευματικά στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αλλά με την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη της 4ης Σεπτεμβρίου 1928 η Διοίκησή τους παραχωρήθηκε «επιτροπικώς» και υπό δέκα ρητούς όρους στην Εκκλησία της Ελλάδος[1].
  2. «(...) κἀκεῖθεν ἀποπλεύσαντες τῇ ἐπιούσῃ κατηντήσαμεν ἀντικρὺ Χίου, τῇ δὲ ἑτέρᾳ παρεβάλομεν εἰς Σάμον, καὶ μείναντες ἐν Τρωγυλίῳ τῇ ἐχομένῃ ἤλθομεν εἰς Μίλητον[3]».
  3. Η Σύρος και η Τήνος λόγω της εμπορικής τους ανάπτυξης, η Χίος λόγω της εκεί δράσης του Βάμβα[28]
  4. ρευστή πολιτική κατάσταση περιόδου 1828-1831, αντίδραση Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου[29]
  1. Μαζαράκης, Ευάγγελος (2020). Το υφιστάμενο εκκλησιαστικό καθεστώς των Νέων Χωρών (PDF). Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 19 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 21 Απριλίου 2021. 
  2. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 32.
  3. Πράξεις, 20 ιε΄
  4. Τσάκος 1998, σελ. 22.
  5. Τσάκος 1998, σελ. 23.
  6. Βαρβούνης 2012, σελ. 144-145.
  7. Βαμβουδάκης 1932, σελ. 430-439.
  8. Ιερά Μητρόπολις Σάμου, Η ιστορία της Μητροπόλεως
  9. 9,0 9,1 Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 46.
  10. Πούλου-Παπαδημητρίου 1989, σελ. 154.
  11. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 45.
  12. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 48.
  13. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 49.
  14. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 49-50.
  15. 15,0 15,1 Λαΐου 2002, σελ. 40.
  16. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 52-53.
  17. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 53.
  18. Πιτσάκης 1998, σελ. 234.
  19. Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου 1990, σελ. 54-55.
  20. Πιτσάκης 1998, σελ. 236.
  21. Γεωργάκη-Ιωάννου 2005-2006, σελ. 68-70.
  22. Γεωργάκη-Ιωάννου 2005-2006, σελ. 71.
  23. Λαΐου 2002, σελ. 42.
  24. Λαΐου 2002, σελ. 164-168.
  25. Βαρβούνης 2007-2008, σελ. 687.
  26. Θαναηλάκη 2005-2006, σελ. 369.
  27. Θαναηλάκη 2007-2008, σελ. 58-59.
  28. Θαναηλάκη 2005-2006, σελ. 374-375.
  29. Θαναηλάκη 2005-2006, σελ. 376.
  30. Βαρβούνης 2014, σελ. 181-182.
  31. 31,0 31,1 Βαρβούνης 2014, σελ. 183.
  32. Βαρβούνης 2014, σελ. 184-185.
  33. Βαρβούνης 2014, σελ. 182.
  34. 34,0 34,1 Laurent 1963, σελ. 531.
  35. Laurent 1963, σελ. 533-534.
  36. Laurent 1963, σελ. 533.
  37. Αποστολόπουλος 1987, σελίδες 274-275.
  38. 38,0 38,1 Αποστολόπουλος 1987, σελ. 176.
  39. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 201.
  40. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 214.
  41. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 164.
  42. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 163.
  43. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 281.
  44. Αποστολόπουλος 1987, σελ. 146.
  45. «Η «ευρωπαϊκή πορεία» του Θεοφάνους Μαυρογορδάτου, πρώην μητροπολίτου Παροναξίας (1671-1677)». Ναξιακά: Επετηρίδα της Ομοσπονδίας Ναξιακών συλλογών 3-4: 117. 2013-2014. https://simossymeonidis.gr/wp-content/uploads/2019/07/Naxiaka_tom.3-4_2013-2014.pdf. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2023. 
  46. 46,0 46,1 Αποστολόπουλος 1987, σελ. 309.
  47. Ζευγαδάκης 1948, σελ. 520.
  48. «Πατριαρχικαί πινακίδες». Εκκλησιαστική Αλήθεια Β (ΙΣΤ): 251. 1882. https://books.google.de/books?id=7EkWAAAAYAAJ&hl=el&pg=PA251#v=onepage&q&f=false. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2022. 
  49. Μάρκου, Μάρκος. «Ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος και Ζαγοράς κυρός Γρηγόριος. (1798-1858)». Ανακτήθηκε στις 11 Ιουλίου 2022. 
  50. Οικουμενικό Πατριαρχείο-Μητροπόλεις Νέων Χωρών
  51. Τζουμέρκας 2015-2016, σελ. 14.
  52. Τζουμέρκας 2015-2016, σελ. 13.
  53. 53,0 53,1 Τζουμέρκας 2015-2016, σελ. 14-15.
  54. Κοσμόπουλος 2015-2016, σελ. 66-67.
  55. Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας 2003-2004, σελ. 85-86.
  56. Βαρβούνης & Κοσμόπουλος 2015, σελ. 32.
  57. Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου