Ιερά Μητρόπολις Σμύρνης
Η Ιερά Μητρόπολις Σμύρνης είναι Μητρόπολη της Μικράς Ασίας που ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η χριστιανική κοινότητα της Σμύρνης ήταν μία από τις Επτά Εκκλησίες της Ασίας, τις οποίες αναφέρει ο Απόστολος Ιωάννης στο Βιβλίο της Αποκάλυψης. Αρχικά ήταν αρχιεπισκοπή και προήχθη σε μητρόπολη τον 9ο αιώνα. Αν και το τοπικό χριστιανικό στοιχείο μειώθηκε κατά τον 14ο και 15ο αιώνα, η επαρχία διατήρησε την εκκλησιαστική της αυτονομία συνεχώς μέχρι το 1922.
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1922, η περιοχή ερημώθηκε από χριστιανικό πληθυσμό[1]. Μετά τον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο, ο οποίος μαρτύρησε κατά την Μικρασιατική Καταστροφή, δεν εξελέγη άλλος τοπικός Μητροπολίτης μέχρι το 2016, οπότε χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Σμύρνης ο Βαρθολομαίος (Σαμαράς).
Ιστορικά στοιχεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή εποχή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δεν είναι γνωστή η ακριβής εποχή διάδοσης του Χριστιανισμού στην περιοχή της Σμύρνης. Ίσως εισήχθη από τον Απόστολο Παύλο ή έναν από τους μαθητές του[2]. Μέχρι το τέλος του 1ου αιώνα, η πόλη διέθετε ήδη μια μικρή χριστιανική κοινότητα[2], ενώ ο πρώτος της επικεφαλής λεγόταν Αρίστων[3]. Η Εκκλησία της Σμύρνης ήταν μία από τις Επτά Εκκλησίες της Ασίας, που αναφέρονται στην Αποκάλυψη του Ιωάννου[2]. Περί το 110, ο Ιγνάτιος Αντιοχείας έγραψε μια σειρά επιστολών, μεταξύ αυτών και μία προς τον λαό της Σμύρνης και τον επίσκοπό του, τον Πολύκαρπο. Ο τελευταίος μαρτύρησε στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ.[4] Ο επόμενος επίσκοπος της Σμύρνης ήταν ο Παπύριος, τον οποίο διαδέχθηκε αργότερα ο Καμέριος[5]. Στην Σμύρνη επίσης μαρτύρησε ο Άγιος Πιόνιος, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Δεκίου[6].
Ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια η Σμύρνη ήταν μια αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή εντός της Μητρόπολης Εφέσου. Κατά τον 9ο αιώνα η τοπική αρχιεπισκοπή προήχθη σε μητρόπολη[4]. Την εποχή του προβιβασμού της, η επισκοπή της Σμύρνης κατείχε την 39η θέση στο Notitiae Episcopatuum, ενώ κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ (886-912) κατείχε την 44η θέση[4]. Η πόλη ήταν ο τόπος εξορίας του μοναχού Θεόδωρου του Στουδίτη[4], ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αναβίωση τόσο του βυζαντινού μοναχισμού όσο και των κλασικών λογοτεχνικών ειδών στο Βυζάντιο[7].
Τον 13ο αιώνα, η πόλη άκμασε υπό την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και ανεγέρθηκαν πολλές εκκλησίες και μοναστήρια, με πιο αξιοσημείωτη την Μονή των Λέμβων[4].
Οθωμανική εποχή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κατά τον 14ο αιώνα, οι τουρκικές επιδρομές και τελικά η κατάληψη της πόλης προκάλεσαν την παρακμή της τοπικής Εκκλησίας και την συρρίκνωσή της. Έτσι, στο τέλος αυτού του αιώνα μόνο οι επισκοπές Φωκαίας και Μαγνησίας ήταν υπό την δικαιοδοσία της μητρόπολης. Επιπλέον, δεν σώζονται αρχεία τοπικού μητροπολίτη μετά το 1389. Τον Δεκέμβριο του 1402 η Σμύρνη λεηλατήθηκε από τον στρατό του Ταμερλάνου. Ωστόσο, φαίνεται ότι η χριστιανική κοινότητα επέζησε της καταστροφής της πόλης[4][8].
Φαίνεται πως οι ντόπιοι χριστιανοί απολάμβαναν ένα ιδιαίτερο καθεστώς μετά την οθωμανική κατάκτηση της Σμύρνης, σε αντίθεση με πολλές γειτονικές μητροπόλεις που καταργήθηκαν[3], ενώ την πτώση της Κωνσταντινούπολης (1453) στους Οθωμανούς ακολούθησε σημαντική αναδιοργάνωση στην εκκλησιαστική διοίκηση μετά ον νέο ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως εκπροσώπου των χριστιανών εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας[3]. Έτσι, παρότι ο Χριστιανισμός στην Ανατολία μειώθηκε σταθερά κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, η επισκοπή της Σμύρνης διεσώθη, αν και με περιορισμένη δικαιοδοσία, και κατάφερε να διατηρήσει το καθεστώς της ως μητρόπολη της Ορθόδοξης Εκκλησίας[4].
Κατά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα, καταγράφεται σημαντικός αριθμός τοπικών αγίων (νεομάρτυρες) στην πόλη, οι περισσότεροι των οποίων αρνήθηκαν να ασπαστούν το Ισλάμ και βασανίστηκαν από τις μουσουλμανικές αρχές[9]. Την περίοδο αυτή η χριστιανική κοινότητα αυξήθηκε πάρα πολύ, λόγω της γενικής δημογραφικής έκρηξης της περιοχής ως αποτέλεσμα της εμπορικής ανάπτυξης της Σμύρνης[3][4]. Η πόλη έγινε κέντρο του Ελληνικού Διαφωτισμού, ενώ ιδρύθηκαν αρκετά σχολεία, όπως η Ευαγγελική Σχολή και το Φιλολογικό Γυμνάσιο. Από την άλλη πλευρά, η τοπική ηγεσία της Εκκλησίας ήταν επιφυλακτική απέναντι σε προοδευτικές ιδέες, ειδικά στην εκπαίδευση, και υποστήριξε ένα πιο παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστημα[3].
Το 1907, το διοικητικό μοντέλο της τοπικής ελληνικής Ορθόδοξης κοινότητας διατηρούσε ακόμη τις παραδοσιακές κοινοτικές αρχές της Εκκλησίας και της Δημογεροντίας, αλλά η εξουσία ασκούνταν στην πραγματικότητα από ένα νέο όργανο, την Κεντρική Επιτροπή, η οποία δεν περιλάμβανε μόνο Οθωμανούς Έλληνες αλλά και πολίτες του ανεξάρτητου Βασιλείου της Ελλάδος[3]. Ωστόσο, σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, ο μητροπολίτης Σμύρνης διατηρούσε ουσιαστικό ρόλο, εκπροσωπούσε τόσο την Εκκλησία όσο και την Ορθόδοξη κοινότητα της Σμύρνης σε όλες τις εξωτερικές τους υποθέσεις και τις επόπτευε μαζί με το Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων και την Κεντρική Επιτροπή. Ο σημαντικός ρόλος των Εκκλησιαστικών αρχών έγινε πιο εμφανής στην δραστηριότητα του μητροπολίτη Χρυσόστομου που επέδειξε πολύπλευρη δράση για την παιδεία, τον αθλητισμό, την κοινωνική πρόνοια και τη διατηρηση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων.[3][10]
Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός εκριζώθηκε από την Σμύρνη ως αποτέλεσμα του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1919-1922. Τον Σεπτέμβριο του 1922, κατά τη διάρκεια των γεγονότων της Μεγάλης Φωτιάς της Σμύρνης, χιλιάδες πολίτες έχασαν τη ζωή τους και οι επιζώντες βρήκαν καταφύγιο ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Υπολογίζεται ότι από συνολικά 459 κληρικούς της μητρόπολης Σμύρνης, οι 347 δολοφονήθηκαν από τον τουρκικό στρατό. Ανάμεσά τους ήταν και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος[11].
Επισκοπικός κατάλογος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
| Όνομα | Έτη | Σχόλια |
|---|---|---|
| Αρίστων Α΄ | πρώτος επίσκοπος | |
| Στρατέας ο Λώιστος | ||
| Αρίστων Β΄ | ||
| Βουκόλος | 2ος αιώνας | Άγιος |
| Πολύκαρπος | 2ος αιώνας | Άγιος |
| Παπίριος | ||
| Καμέριος | ||
| Θρουσέας | ||
| Ευδαίμων | ||
| Ευτύχιος | ~ 325 | παρέστη στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο |
| Ιδδούας | ~ 431 | παρέστη στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο |
| Αιθέριχος | ~ 440 | παρέστη στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο |
| Κύρος | ~ 445 | συνέγραψε την ακολουθία του αγιασμού των Θεοφανείων[12] |
| Καλλόας | ~ 536 | |
| Φώτιος | ~ 546 | |
| Στέφανος | ~ 692 | |
| Μητροφάνης | ~ 850 | |
| Νικήτας Α΄ | ~ 879 | |
| Θεοφάνης | ||
| Νικήτας Β΄ | 10ος αιώνας | |
| Ιωάννης | ~ 1043 | |
| Αντώνιος | 12ος αιώνας | |
| Κωνσταντίνος Παρθένης | 1207 - 1225 | |
| Γεώργιος Καλοκτένης | 1225 - 1240 | |
| Θεόδωρος Κάλλιστος | ~ 1256 | |
| Καλοφόρος | ~ 1261 | |
| Ισαάκ | ~ 1261 | |
| Θεόδωρος | ||
| Ιωάννης Φωκάς | 1274 - 1283 | |
| Ξενοφών | ~ 1324 ~ 1326 | |
| Μακάριος | 1363[13] - | |
| Διονύσιος | 1389[14] | |
| Αντώνιος | 1393 | |
| Μεθόδιος | ~ 1499 | εγκατεστημένος στην Μονή της Πάτμου[15] |
| Γαβριήλ | 1572 | |
| Μακάριος | 1585 | |
| Μεθόδιος | 1592 | |
| Θεόληπτος | ||
| Ναθαναήλ Κανώπιος | ||
| Νικηφόρος | ||
| Ιάκωβος | - 1638 | καθαιρέθηκε[16] |
| Ιερεμίας | Φεβρουάριος 1638 ~ 1639 | από Δρύστρας και Μυρέων[17] |
| Μακάριος | ~ 1658 ~ 1676[18] | υποψήφιος για Οικουμενικός Πατριάρχης[19] |
| Αθανάσιος | ~ 1688 | |
| Ιγνάτιος | 1688 | τον καταπλάκωσε ο μητροπολιτικός ναός λόγω σεισμού[20] |
| Γρηγόριος Κονταρής | ~ 1690 | |
| Κυπριανός | 1698 - 1707 | |
| Παρθένιος | ~ 1707 | |
| Ανανίας | ~ 1717 | |
| Παΐσιος | ~ 1728[21] | |
| Νεόφυτος | ~ 1731 | |
| Μακάριος | ~ 1741[22] | |
| Προκόπιος | ~ 1750 | |
| Καλλίνικος | ~ 1766 - 1770 | |
| Προκόπιος | 1770 - 1785 | μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης |
| Γρηγόριος | 1785 - 11 Μαΐου 1797 | μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης, εθνομάρτυρας |
| Ιωαννίκιος | 1798;[23] | |
| Άνθιμος | 11 Μαΐου 1797 - 20 Οκτωβρίου 1821 | κατόπιν Χαλκηδόνος, μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης |
| Παΐσιος | Οκτωβρίου 1821 - Ιούνιος 1827 | από Απαμείας, παραιτήθηκε, κατόπιν Ρόδου |
| Ιερόθεος | Ιούνιος 1827 - Οκτωβρίου 1831 | αργότερα Δρυϊνουπόλεως |
| Σεραφείμ | Οκτωβρίου 1831 - Ιούνιος 1833 | από Ξάνθης |
| Χρύσανθος | Ιούνιος 1833 - 1 Απριλίου 1837 | από Δυρραχίου, κατόπιν Προύσης |
| Παΐσιος | 1 Απριλίου 1837 - Μάρτιος 1840 | από Σόφιας, επαύθη, κατόπιν εκ νέου Σόφιας |
| Χρύσανθος | Ιούνιος 1840 - Δεκέμβριος 1840 | από Μύρων, επαύθη, κατόπιν Κρήτης |
| Αθανάσιος | Ιανουάριος 1841 - 27 Δεκεμβρίου 1850 † | από Καστορίας |
| Άνθιμος | 3 Ιανουαρίου 1851 - 1853 † | από Ηλιουπόλεως |
| Παΐσιος | 15 Φεβρουαρίου 1853 - 15 Νοεμβρίου 1857 | κατόπιν Φιλιππουπόλεως |
| Χρύσανθος | 15 Νοεμβρίου 1857 - 4 Σεπτεμβρίου 1869 † | από Φιλιππουπόλεως |
| Μελέτιος | 25 Σεπτεμβρίου 1869 - 30 Δεκεμβρίου 1883 † | από Φιλαδελφείας |
| Βασίλειος | 22 Δεκεμβρίου 1884 – 23 Ιανουαρίου 1910 † | από Αγχιάλου |
| Χρυσόστομος | 11 Μαρτίου 1910 – 27 Αυγούστου 1922 † | από Δράμας |
| Βαρθολομαίος | 11 Σεπτεμβρίου 2016 |
Η Μητρόπολη σήμερα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στις 29 Αυγούστου 2016, η Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείο εξέλεξε τον Βαρθολομαίο Σαμαρά νέο Μητροπολίτη Σμύρνης, μετά από χηρεία 97 ετών.
Ναοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 2010, με μέριμνα των δήμων της επαρχίας Σμύρνης, ανακαινίστηκαν 4 παλιοί ελληνορθόδοξοι ναοί: ο Ναός Αγίων Βουκόλου και Πολυκάρπου Σμύρνης, το Αγίασμα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσης Σμύρνης, o Ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Μενεμένη και ο Ναός του Τιμίου Σταυρού στον Μπουρνόβα. Χρησιμοποιούνται ως πολιτιστικά κέντρα και περιστασιακά τελούνται Θείες Λειτουργίες και ακολουθίες μετά από άδεια των αρχών[24][25][26] (στο Ναό των Αγίων Βουκόλου και Πολυκάρπου την εορτή των Θεοφανείων, στις μνήμες των Αγίων, την Κυριακή της Ορθοδοξίας, το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ και την Κυριακή του Πάσχα και στο Ναό του Τιμίου Σταυρού στον Μπουρνόβα κατά την πανήγυρη αυτού στις 14 Σεπτεμβρίου).
Στην ιδιοκτησία της Μητρόπολης βρίσκεται σήμερα ένας μόνο ναός, η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής (1374 Sezer Doğan Sok. No. 24/1 Alsancak, 35210 Konak, İzmir), η οποία αποτελεί την μοναδική σε τακτική λειτουργία Ορθόδοξη Εκκλησία στην Σμύρνη. Αφιερώθηκε στην Αγία Φωτεινή σε ανάμνηση του ομώνυμου καταστραφέντος (το 1922) ναού της πόλης[27][28]. Επίσης υπάρχει και το παρεκκλήσιο των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, που διαμορφώθηκε εντός του Ελληνορθόδοξου Κοιμητηρίου Σμύρνης σε ανάμνηση του παλαιού ομωνύμου Κοιμητηριακού Ναού της Σμύρνης. Στο παρεκκλήσιο τελείται Θεία Λειτουργία τα Ψυχοσάββατα κάθε έτους.
Η Ελληνική κοινότητα επίσης συντηρεί έναν σύλλογο με την ονομασία «Ρωμαίικος Πνευματικός και Πολιτιστικός Σύνδεσμος Σμύρνης» (İzmir Rum Kültür ve Düşünce Derneği)[29].
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ «Μητροπόλεις ἐν Τουρκίᾳ - Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον». ec-patr.org. Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Ascough, 2005: 8
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Τερεζάκης, 2006
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Kiminas, 2008: 94
- ↑ A look at the origin of the distinction between bishop and Presbyter.
- ↑ Ascough, 2005: 36
- ↑ Thomas John Philip· Constantinides Hero Angela· Giles Constable (2000). Byzantine monastic foundation documents : a complete translation of the surviving founders' "Typika" and testaments. ed. by John Thomas. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Libr. and Collection. ISBN 9780884022329.
- ↑ Johnson, 2005: 244
- ↑ Johnson, 2005: 246
- ↑ Mοναχός Μάξιμος Ιβηρίτης (Νικολόπουλος), Ο πολύαθλος Μητροπολίτης Δράμας – Σμύρνης Χρυσόστομος Ήρως και Μάρτυς, Άγιον Όρος 2010, σελ 48
- ↑ Vryonis, Speros (2000). The great catastrophes: Asia Minor/Smyrna--September 1922; Constantinople--September 6&7, 1955 : a lecture. Order of Saint Andrew the Apostle. σελ. 5.
- ↑ Δράκος, Ευστράτιος Ι. «Εκκλησιαστικαί σελίδες : ήτοι Σμύρνης ιεράρχαι από της αποστολικής εποχής μέχρι σήμερον». σελ. 4. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- ↑ Kotzabassi, Sofia. «Βυζαντινά χειρόγραφα από τα μοναστήρια της Μικράς Ασίας». σελ. 102. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2020.
- ↑ Preiser-Kapeller, Johannes (2007). «Die hauptstädtische Synode von Konstantinopel (Synodos endemusa). Zur Geschichte und Funktion einer zentralen Institution der (spät)byzantinischen Kirche». Historicum 96: 28. https://www.academia.edu/512045/Die_hauptst%C3%A4dtische_Synode_von_Konstantinopel_Synodos_endemusa_Zur_Geschichte_und_Funktion_einer_zentralen_Institution_der_sp%C3%A4t_byzantinischen_Kirche_The_Synod_of_Constantinopel_On_the_History_and_Function_of_a_central_Institution_of_the_Late_Byzantine_Church_. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2021.
- ↑ Ζαχαριάδου, Ελισάβετ Α. (1996). Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567). Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. σελ. 137. ISBN 960-7094-69-7.
- ↑ Βαλαής, Διονύσιος. «Πτυχές από την Ιστορία της Μητρόπολης Δρύστρας: Βιογραφικός Αρχιερατικός Κατάλογος του ΙΖ' αιώνα επί τη βάσει Πατριαρχικών εγγράφων». σελ. 48. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- ↑ Βαλαής, Διονύσιος. «Πτυχές από την Ιστορία της Μητρόπολης Δρύστρας: Βιογραφικός Αρχιερατικός Κατάλογος του ΙΖ' αιώνα επί τη βάσει Πατριαρχικών εγγράφων». σελ. 49. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- ↑ Δελιάλης, Ν. (2017). «Δύο Πατριαρχικά Σιγίλλια Διονυσίου του Δ' και Γρηγορίου του Ε'». Μακεδονικά (1): 112. doi:.
- ↑ Βαλαής, Διονύσιος. «Πτυχές από την Ιστορία της Μητρόπολης Δρύστρας: Βιογραφικός Αρχιερατικός Κατάλογος του ΙΖ' αιώνα επί τη βάσει Πατριαρχικών εγγράφων». σελ. 60. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- ↑ Δράκος, Ευστράτιος Ι. «Εκκλησιαστικαί σελίδες : ήτοι Σμύρνης ιεράρχαι από της αποστολικής εποχής μέχρι σήμερον». σελ. 6. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- ↑ Παναγιωτίδης, Δ.Α. (1894). «Ανέκδοτον σιγιλλιώδες γράμμα της παρά το Δέλβινον Σταυροπηγιακής Μονής Ιωάννου του Θεολόγου». Εβδομαδιαία Επιθεώρησις. http://pleias.lis.upatras.gr/index.php/neologou/article/download/27566/27549. Ανακτήθηκε στις 8 Απριλίου 2021.
- ↑ Κουρίλας, Ευλόγιος. Κώδιξ επισήμων εγγράφων Μεγίστης Λαύρας, καταρτισθείς υπό του Ευλογίου Κουρίλα από του 1910-1951 (PDF). Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων. σελ. 50.
- ↑ Δρ. Βασίλειος Σπανός, Ένα συνοδικό γράμμα για τη μη ξύλευση στον λόγγο της Μονής του Αγίου Βησσαρίωνος (Οκτώβριος 1798), σελ. 173
- ↑ First Divine Liturgy in Smyrna Since 1922 (in αγγλική)
- ↑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΠΕΡΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΧΟΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΡΟΝ ΝΑΟΝ ΑΓΙΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ (8 Φεβρουαρίου 2015)
- ↑ Τα Χριστούγεννα στην Σμύρνη
- ↑ Γιώργου Καζάνα: Η Αγία Φωτεινή της Σμύρνης και τα παιδιά της - ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ
- ↑ Της Αγίας Φωτεινής στην Σμύρνη, 25/05/2019, emprosnet
- ↑ «Ιερά Μητρόπολη Σμύρνης». Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Ascough, Richard S. (2006). Religious Rivalries and the Struggle for Success in Sardis and Smyrna. Waterloo: Wilfrid Laurier University Press. ISBN 9780889209244.
- Jonsson, David J. (2005). The clash of ideologies : the making of the Christian and Islamic worlds. [Longwood, Fla.]: Xulon Press. ISBN 9781597810395.
- Kiminas, Demetrius (2009). The Ecumenical Patriarchate. Wildside Press LLC. ISBN 9781434458766.
- Τερεζάκης, Γιώργος. «Σμύρνης Μητρόπολις». Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.
- Δράκος, Ευστράτιος Ι. «Εκκλησιαστικαί σελίδες : ήτοι Σμύρνης ιεράρχαι από της αποστολικής εποχής μέχρι σήμερον». Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020.