Ελένη (μυθολογία)

Ελένη
Σύζυγος-οι	Μενέλαος Δηίφοβο (μετά το θάνατο του Πάρι)
Σύντροφος-οι	Πάρις, Αχιλλέας, Εναροφόρος, Ίδας ο Αιτωλικός, Λυγκέας, Κόρυθος και Θεοκλύμενος
Γονείς	Δίας ή Τυνδάρεως Λήδα (κατά μία εκδοχή μητέρα της ήταν η θεά Νέμεσις)
Αδέλφια	Κλυταιμνήστρα Φοίβη Φιλονόη Τιμάνδρα Κάστωρ Πολυδεύκης
Τέκνα	Νικόστρατος Αιθιόλας Θρόνιος Πλεισθένης Μορράφιος Ερμιόνη Μελίτη
Σχετικά πολυμέσα
wikidata (π)

Η Ελένη (Ἑλένη), αποκαλούμενη Ωραία Ελένη στη νεοελληνική γλώσσα και ευειδής στην Ιλιάδα του Ομήρου, περίφημη για την ομορφιά της, αποτελεί το πλέον διλημματικό πρόσωπο (αθωότητας ή ενοχής) στην ελληνική μυθολογία. Ήταν κόρη του Δία ή του Τυνδάρεω και της Λήδας και σύζυγος του Μενέλαου, του βασιλέα της Σπάρτης. Η "αρπαγή" της από τον Πάρη και η μεταφορά της στην Τροία έγινε αφορμή, σύμφωνα με την Ιλιάδα, του μακροβιότερου πολέμου όλης της αρχαιότητας, του δεκαετούς Τρωικού Πολέμου, έχοντας προηγουμένως συνεγείρει όλα τα αρχαία ελληνικά βασίλεια κατά της Τροίας. Η δε παρουσία της στην αρχαία ελληνική γραμματεία κρίνεται πυκνή αλλά και σημαδιακή, όχι μόνο στα ομηρικά έπη, αλλά και στη λυρική και χορική ποίηση, στο αττικό δράμα, στη ρητορική και την ιστοριογραφία.

Η Ελένη μαζί με τον Πάρη. Πίνακας του Ζακ-Λουί Νταβίντ.

Προ-ομηρική Ελένη - θεότητα

Προτομή της Ελένης από τον Αντόνιο Κανόβα.

Τα ίχνη της προ-ομηρικής Ελένης, δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμα, επειδή ακριβώς δεν έχουν διασωθεί γραμματειακά στοιχεία της περιόδου αυτής. Μπορούν όμως ν΄ ανιχνευθούν, κατ΄ ανάγκη, στα ομηρικά έπη, που είναι και τα αρχαιότερα σωζόμενα κείμενα, όπου η περί της Ελένης γενικότερη αντίληψη και στοιχεία αυτής (εμφάνιση, καταγωγή, χαρακτήρας κ.λ.π.) αποτυπώνονται περισσότερο ως υπαινιγμοί, θεωρούμενα πολύ γνωστά στους ακροατές των Επών, καθώς επίσης από αρχαιολογικά ευρήματα (ναοί, ιερά, αναθήματα κ.λ.π.), ή και από σωζόμενα αρχαία έργα τέχνης (ανάγλυφες παραστάσεις, αγγειογραφίες κ.λ.π.).

Ο Όμηρος την ονομάζει κόρη του Δία από την επαφή του με τη Λήδα, την οποία επεσκέφθη μεταμορφωμένος σε λευκό κύκνο, φερόμενη έτσι κατά τον αυτό μύθο αδελφή εξ αίματος των Διοσκούρων Κάστορα και Πολυδεύκη. Παράλληλα όμως ο Όμηρος τη θεωρεί κόρη του μυθικού ήρωα του Άργους Τυνδάρεω και της Λήδας και συνεπώς αδελφή της Κλυταιμνήστρας, της Τιμάνδρας, καθώς και του Κάστορα και Πολυδεύκη, οι αποκαλούμενοι στον μύθο αυτόν "Τυνδαρίδες", προσδίδοντάς έτσι ηρωική καταγωγή από Σπάρτη και το ευρύτερο Άργος. Σημειώνεται ότι ο από Τυνδάρεω μύθος γέννησης της Ελένης φέρεται να είναι πολύ αρχαιότερος από εκείνον τον από Διός γέννησης.

Ο από Τυνδάρεω μύθος γέννησης

Ο Τυνδάρεως είναι απόγονος του μυθικού αυτόχθονα πρώτου βασιλέως της Λακωνίας, του Λέλεγα Συγκεκριμένα, ο Λέλεγας, ενωθείς με τη Ναϊάδα Κλεοχάρεια, έγινε πατέρας του Ευρώτα, του οποίου η κόρη Σπάρτη παντρεύτηκε τον Λακεδαίμονα, τον γιο του Δία και της νύμφης Ταϋγέτης. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν ο Αμύκλας (επώνυμος ήρωας λακωνικών πόλεων) ο Υάκινθος και ο Κυνόρτας. Γιος του τελευταίου ήταν ο Περιήρης που νυμφεύθηκε τη Γοργοφόνη, κόρη του Αργείου ήρωα Περσέα και της Ανδρομέδας, με την οποία και απέκτησε πολλά παιδιά, τον φονευθέντα από τον Ηρακλή Ιπποκόωντα, τον Ικάριο (πατέρα της Πηνελόπης), τον Τυνδάρεω, τον Αφαρέα και τον Λεύκιππον, εκ των οποίων οι τρεις τελευταίοι, είτε αυτοπροσώπως με τα έργα τους, είτε με τα τέκνα τους, κυριάρχησαν στους λακωνικούς μύθους κατά την τελευταία προ-ομηρική εποχή ή εποχή των ηρώων βασιλέων.

Ο Τυνδάρεως, μετά τον θάνατο του πατέρα του ανέλαβε βασιλεύς της Σπάρτης, πλην όμως ο ετεροθαλής αδελφός του Ιπποκόων κατάφερε με τους 12 γιους του να τον ανατρέψει και να καταλάβει την εξουσία. Τότε ο Τυνδάρεως καταφεύγοντας μαζί με τον αδελφό του Ικάριο στο ανάκτορο του Θέστιου (βασιλέα της Αιτωλίας) και βοηθώντας τον σε επιχειρήσεις κατά των γύρω εχθρών του, ζήτησε τη βοήθειά του καθώς και πολλών άλλων επιφανών ηρώων και βασιλέων της εποχής, μεταξύ των οποίων του Ηρακλή και του Κηφέα (βασιλέα της Τεγέας), στην αποκατάστασή του στο θρόνο της Σπάρτης. Πράγματι αυτοί προσέτρεξαν νικηφόρα και ο Τυνδάρεως ανέλαβε πάλι βασιλεύς, ενώ ο Θέστιος του πρόσφερε για σύζυγο την πανέμορφη κόρη του, τη Λήδα. Ο Τυνδάρεως μετά της Λήδας απέκτησε επτά παιδιά, πέντε κόρες, τη Φοίβη, τη Φιλονόη, την Τιμάνδρα, την Κλυταιμνήστρα και την Ελένη καθώς και δύο γιους, τους διδύμους Κάστορα και Πολυδεύκη, (εθνικοί ήρωες της Λακωνίας).

Μύθος της γέννησης από τον Δία

Ο εν λόγω μύθος, μεταγενέστερος του προηγουμένου, διαφέρει μόνο ως προς την πατρότητα τόσο του Κάστορα και Πολυδεύκη, καλούμενοι πλέον Διόσκουροι αντί Τυνδαρίδες, καθώς και της πανέμορφης Ελένης. Η αντικατάσταση μόνο της πατρότητας των προσώπων αυτών μπορεί να ερμηνευτεί είτε από την επιθυμία των Λακώνων να αποδώσουν θεϊκή καταγωγή στους αυτόχθονες ήρωές τους, είτε το λίαν πιθανότερο ότι ο Δίας είναι ταυτόσημος με τον Τυνδάρεω, του οποίου το όνομα αποτελούσε αρχικά προσωνυμία του Δία του Ταϋγέτη, που ακολούθως υποβιβάστηκε σε δευτερεύοντα τοπικό ήρωα μετά τη δωρική κατάκτηση της ευρύτερης περιοχής της νότιας Πελοποννήσου. Λαμβάνοντας όμως υπόψη ότι τα συγκεκριμένα πρόσωπα ταυτίστηκαν με ουράνια σώματα και λαμπρά φαινόμενα της φύσης, ένεκα παρατηρήσεων, δεν θα μπορούσε να δοθεί άλλη παρουσία αυτών εκτός από την από Διός γέννηση, απολαμβάνοντας έτσι θεϊκές τιμές.

Πριν όμως διαμορφωθεί πλήρως αυτός ο μύθος υπήρξε ένας μεταβατικός που αφορούσε μόνο τον Πολυδεύκη προκειμένου να ερμηνευτούν οι εξ αντιθέτου διαδοχικές εμφανίσεις των ταυτόσημων με αυτόν και τον Κάστορα ουρανίων σωμάτων. Κατά τον μονομερή αυτόν μύθο η Θεστιάδα Λήδα συνευρέθη την ίδια νύκτα με τον σύζυγό της Τυνδάρεω και τον κυρίαρχο του ουρανού Δία. Από τη συνεύρεση αυτή ο μεν Κάστορας φέρεται γιος του Τυνδάρεω, συνεπώς θνητός υποκείμενος σε γήρας και θάνατο, ενώ ο Πολυδεύκης γιος του Δία που τυγχάνει αθάνατος. Η ζωή που απολαμβάνουν έκαστος "διαδοχικά" όπως θα ερμηνευτεί παρακάτω βασίστηκε στην εξαίρετη αφοσίωση του αθάνατου Πολυδεύκη προς τον θνητό αδελφό του Κάστορα την τύχη του οποίου θέλησε να συμμεριστεί.

"Η Λήδα και ο κύκνος". Πίνακας του Φρανσουά-Εντουάρ Πικώ.

Ο βασικός μύθος κατά τον οποίο ο Δίας καθίσταται πατέρας των Διοσκούρων και της Ελένης συνοδεύεται από θαυμάσια περιστατικά, μέρη των οποίων απαντώνται και σε ξένες μυθολογίες. Συγκεκριμένα η κύρια επουράνια δύναμη, ο Δίας, προκειμένου να κατακτήσει την όμορφη Λήδα μεταμορφώνεται σε λευκό κύκνο σκηνοθετώντας καταδίωξή του από αετό που είχε μεταμορφωθεί η θεά Αφροδίτη, (ανθρωπόμορφη έννοια της ωραιότητας). Αντικρίζοντας η Λήδα τον καταδιωκόμενο λευκό κύκνο τον πήρε αμέσως στην αγκαλιά της. Από τη συνεύρεση αυτή η Λήδα γέννησε δύο αυγά όπου μετά εννέα μήνες εκκόλαψης από το ένα γεννήθηκαν οι λαμπροί Διόσκουροι και από το άλλο η πανέμορφη Ελένη, οι οποίοι και θα καταστούν φωτοβόλες θεότητες. Κατά δε την αφήγηση του Απολλόδωρου στη διάρκεια της εν λόγω συνεύρεσης της Λήδας με τον ουράνιο κύκνο αυτή είχε μεταμορφωθεί σε χήνα.

Ο Ζευς, η Λήδα και ο Έρως παρακολουθούν τη γέννηση της Ελένης και των Διοσκούρων (Ολλανδικό φαγεντιανό, 1550).

Παρόμοιες μυθοπλασίες με μυθικά πτηνά (χήνα, ή πάπια, ή όρνιθα) να γεννούν χρυσά αυγά απαντώνται και σε παραδόσεις άλλων λαών. Σημειώνεται ότι παρόμοιο περιστατικό απαντάται και στην κοσμογονία των Ορφικών όπου η μελανόπτερη Νύκτα (Νυξ) γονιμοποιούμενη από τον άνεμο γέννησε ωόν από το οποίο, μετά τη συμπλήρωση του απαραίτητου χρόνου, εξήλθε ο ακτινοβόλος θεός Έρως με τις χρυσές πτέρυγες ως θεότητα διαιώνισης της ζωής.

Στον εν λόγω μύθο η Λήδα, όπως κι η Λητώ της οποίας το όνομα φέρεται ίσως ταυτόσημο με το δικό της, γίνεται η προσωποποίηση της νύκτας όταν στο τελευταίο στάδιο ξεπροβάλει προς την ανατολή ως να κατατρέχεται ο λευκός κύκνος (η λευκή απόχρωση του ουρανού κατά το λυκαυγές) όπου παίρνοντάς τον στην αγκαλιά της λίγο αργότερα γεννιούνται οι δύο αστέρες που φωτίζουν τον κόσμο καθώς και η φωτεινή τους ενέργεια (η Ελένη) που επιδρά αντίστοιχα στη φύση.

Ο Ταΰγετος, το υψηλότερο βουνό της Πελοποννήσου.

Γλυπτό σε σχήμα αυγού που απεικονίζει την ένωση του κύκνου-Δία με τη Λήδα, τοποθετημένο στη νήσο Πέφνο στον Άγιο Δημήτριο Δυτικής Μάνης.

Ως επίγειος τόπος της θαυμαστής αυτής γέννησης των Διοσκούρων και της Ελένης φέρονται είτε οι πρόποδες του εκπληκτικού, εκ της πυραμιδοειδούς κορυφής,Ταϋγέτου, είτε "εν Θεράπναις", είτε οι Αμύκλες, είτε ακόμα πλησίον της νήσου Πέφνου στη δυτική ακτή της Λακωνίας, κατά εκδοχή του Αλκμάνου, τόπος για τον οποίο οι αρχαίοι Μεσσήνιοι διατείνονταν ότι ανήκε άλλοτε σ΄ αυτούς και αντιποιούνταν τους Διόσκουρους. Επίσης ο Λυκόφρων ο Χαλκιδεύς στο ποίημά του "Αλεξάνδρα" χαρακτηρίζει την Ελένη ως "Πεφναία", υποστηρίζοντας οτι γεννήθηκε στη νήσο Πέφνο.
Ο συγκεκριμένος μύθος με τελική διαμόρφωση ότι ο Πολυδεύκης και η Ελένη είναι τέκνα του Δία, ενώ ο Κάστορας και οι έτερες κόρες της Λήδας, (Κλυταιμνήστρα, Τιμάνδρα και Φιλονόη είναι του Τυνδάρεω, συνεπώς θνητοί), είναι ο επικρατέστερος στην αρχαία ελληνική γραμματεία και κυρίως στη λυρική ποίηση αλλά και στις τέχνες. Η δε επίδραση αυτού στον αρχαίο ελληνικό κόσμο υπήρξε τόσο έντονη ώστε πολλά σημεία αυτού πέρασαν ακόμα και στις παραδόσεις που δια μέσου των αιώνων διατηρούνται ακόμα μέχρι και σήμερα. Χαρακτηριστική περίπτωση η παράδοση της βαφής των κόκκινων αυγών, (παραδοσιακό χρώμα των Λακώνων) που υπαινίσσεται τον ερχομό του εαρινού Ηλίου. Στις 22 Αυγούστου 2020 εγκαινιάστηκε από την υπουργό πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και τον καθηγητή αρχαιολογίας Πέτρο Θέμελη, ένα γλυπτό με σχήμα αυγού και απεικόνιση της ένωσης του κύκνου-Δία και της Λήδας, το οποίο τοποθετήθηκε πάνω στη νήσο Πέφνο.

Άλλοι μύθοι γέννησης

1. Κατά τον Ησίοδο, η Ελένη ήταν κόρη του Ωκεανού και της Θέτιδας, προσδίδοντας έτσι μορφή θαλάσσιας θεότητας.
2. Κατά τον Πτολεμαίο τον Χέννο, η Ελένη ήταν κόρη του Δία και της Αφροδίτης, ή του Ηλίου και της Λήδας.
3. Κατά τα "Κύπρια Έπη", του Στασίνου, που φέρονται μεταγενέστερα της Ιλιάδας, η Ελένη φέρεται κόρη της Νέμεσης και του Δία. Στον εν λόγω μύθο η Νέμεση διαφεύγοντας από στεριές και θάλασσες την καταδίωξη του ουράνιου θεού, που για να τον αποφύγει μεταμορφωνόταν συνεχώς λαμβάνοντας διαδοχικά μορφή θαλάσσιων τεράτων και χερσαίων ζώων, θυμίζοντας τις μεταμορφώσεις της Θέτιδας στην καταδίωξη του Πηλέα, τελικά υπέκυψε όπου και γέννησε μια πανέμορφη κόρη την Ελένη, την οποία ανέλαβε να αναθρέψει στη συνέχεια η Λήδα. Στον μύθο αυτόν είναι έκδηλη η επίδραση των ασιατικών παραδόσεων. Σημειώνεται ότι στη Μικρά Ασία στους αρχαιότατους χρόνους η Νέμεσις των Ελλήνων συγχέονταν με την Αδράστεια, το όνομα της οποίας φέρεται ως κακή μετάφραση της Αστάρτης. (Στον μύθο του Τρωικού πολέμου η Ελένη θα ήταν δηλαδή κόρη της Νέμεσης - Αδράστειας, δηλαδή κόρη της ασιατικής Αφροδίτης με την οποία και συνδέεται με πολλές αναλογίες)

Απομυθοποίηση της ωοτοκίας

Στην πραγματικότητα κανένα αξιοπερίεργο ή αφύσικο γεγονός δεν είχε συμβεί στη γέννηση της Ελένης και των δίδυμων αδελφών της των οποίων ο τοκετός φαίνεται να ήταν απόλυτα φυσιολογικός, σχετικά εύκολος αλλά και ασφαλής. Από τη σχετική περιγραφή του μύθου διαφαίνεται ότι τόσο η Ελένη όσο οι αδελφοί της, ή τουλάχιστον μόνο ο Πολυδεύκης, μετά από εννεάμηνη κύηση, γεννήθηκαν φερόμενοι μέσα στον "αμνιακό σάκο" προσδίδοντας έτσι εικόνα αυγού. Πρόκειται για την λεγόμενη "προσωπίδα" ή "προσαψίδα" όπως αποκαλείται σήμερα σε λαϊκές εκφράσεις. Αυτό το γεγονός ήταν η αιτία να διεγείρει τη φαντασία και τη σχετική μυθοπλασία κατά την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων, εμπλέκοντας ακόμα και τον Δία στη θαυμαστή ωοτοκία της Λήδας, που αποτέλεσε βασικό θέμα πλείστων καλλιτεχνών, ζωγράφων και γλυπτών ανά τους αιώνες.
Επισημαίνεται ότι την εποχή εκείνη της μυκηναϊκής περιόδου ιδιαίτερες γνώσεις για την κύηση ήταν πολύ περιορισμένες προερχόμενες κυρίως από παρατήρηση των οικόσιτων ζώων. Η δε βρεφική θνησιμότητα ήταν εξαιρετικά μεγάλη, όπως επίσης και η φροντίδα των νεογνών ήταν ελλιπής και δύσκολη ανάλογη βέβαια με την κοινωνική τάξη των γονέων. Συνεπώς εύλογο ήταν και το έντονο κοινό ενδιαφέρον ως προς τη γέννηση και φροντίδα ιδιαίτερα των βασιλικών γόνων.

Κατά την αρχαία ελληνική παράδοση το άτομο που γεννιόταν με προσωπίδα θεωρούνταν ιδιαίτερα ευνοούμενο από τους Ολύμπιους θεούς, καλότυχο, τυχερό, διατηρώντας πρόσωπο ιδιαίτερα φωτεινό και ωραίο. Η σύγχρονη ιατρική παραδέχεται ότι τα παιδιά που γεννιούνται με προσωπίδα έχουν πρόσωπο ιδιαίτερα καθαρό χωρίς να εμφανίζουν ποτέ αιμαγγειώματα ή σπίλους ή άλλου είδους κηλίδες, καλούμενα εξ αυτού "καθαροπρόσωπα". Κατά την αρχαιότητα το τμήμα του αμνιακού υμένα που κάλυπτε το πρόσωπο του παιδιού, είτε άρρεν ήταν αυτό είτε θήλυ, γινόταν φυλαχτό, που το έφερε σε όλη του τη ζωή συνηθέστερα επί του στήθους του προκειμένου να το διαφυλάσσει από οποιοδήποτε κακό. Η λαϊκή αυτή αντίληψη διατηρείται ως έθιμο, σε αντίστοιχες περιπτώσεις, ακόμα μέχρι και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας.

Βασικοί προ-ομηρικοί μύθοι

Βασικό χαρακτηριστικό εξ όλων των παραπάνω μύθων ήταν ο θρύλος της ανυπέρβλητης ομορφιάς της Ελένης που είχε εξαπλωθεί σ' όλη την αρχαία Ελλάδα, ως η ομορφότερη γυναίκα του αρχαίου κόσμου. Γεγονός στο οποίο συμφωνούν όλοι οι θαυμαστές αλλά και επικριτές τόσο στην περίοδο της ομηρικής Ελένης, όσο και της μεθομηρικής Ελένης.

Αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα

Σημειώνεται ότι στην ελληνική μυθολογία οι διάφοροι μύθοι με θέμα "αρπαγή κόρης" από θεούς ή ημίθεους στις περισσότερες των περιπτώσεων αποτελούν αλληγορική εκκοσμίκευση πανάρχαιου ιερατικού μύθου κρητομυκηναϊκής, αν όχι και κυκλαδικής, προέλευσης όπου ερμηνεύονται διαδοχικές αυξομειώσεις, εμφανίσεις - παρουσίες όντων ή φαινομένων της φύσης, όπως π.χ. στη βλάστηση, σε ουράνια σώματα ή άλλα φαινόμενα κ.λ.π. Παράλληλα όμως μπορεί να ερμηνεύουν αρπαγή - κατάκτηση εδάφους, κατόπιν πολεμικής σύγκρουσης, που περιέρχεται στον νικητή και που ωραιοποιείται (ηθικά) ως γάμος αυτού με γόνο (κόρη) του ηττημένου. Ο μύθος της αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα συνδυάζει και τις δύο παραπάνω ερμηνείες, θεωρούμενη η Ελένη είτε αθάνατη θεά, είτε θνητή ηρωίδα, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα και κάποια προϊστορική σύγκρουση Αθηναίων - Σπαρτιατών (Αχαιών - Δωριέων).

Η αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα, βοηθούμενος από τον Πειρίθουν.

Ο μύθος εξελίσσεται την εποχή που οι Διόσκουροι (ή Τυνδαρίδες) έχοντας ήδη ανδρωθεί, εξελισσόμενοι σε λαμπροί εθνικοί ήρωες των Λακώνων, είχαν εισβάλει στη Μεσσηνία όπου βασίλευε ο θείος τους Λεύκιππος για ν΄ απαγάγουν τις δύο θυγατέρες του, ουσιαστικά τις εξαδέλφες τους, τις ξακουστές Λευκιππίδες, που έφεραν τα ονόματα Φοίβη και Ιλάειρα, (η αρπαγή των Λευκιππίδων), προκειμένου στη συνέχεια να τις νυμφευθούν. Τότε εξεστράτευσε ο μυθικός βασιλέας, ηλιακός αλλά και με ευδιάκριτα χθόνια χαρακτηριστικά ήρωας της Αττικής - Αθηνών Θησέας κατά της Σπάρτης. Φθάνοντας εκεί και προφανώς καταλαμβάνοντας κάποια περιοχή, έμεινε έκθαμβος ο ίδιος και ο φίλος του Πειρίθους, βασιλιάς των Λαπιθών που είχε συστρατευθεί μαζί του, βλέποντας σε ναό της Αρτέμιδας την πανέμορφη Ελένη, ηλικίας μόλις 7 ετών (κατά Ελλάνικο), ή ορθότερα 17 ετών (κατά Διόδωρο τον Σικελιώτη και Στησίχορο), να χορεύει με εκπληκτική χάρη. Έτσι επιστρέφοντας αποφάσισε να την απαγάγουν, ρίχνοντας προηγουμένως κλήρο με τον οποίο περιήλθε στον Θησέα, όπως τούτο υποστήριζαν οι Λάκωνες, ο οποίος και την έφερε στην Αττική για να τη νυμφευθεί, όπως ομοίως είχε προηγουμένως απαγάγει την Αριάδνη, (που είχε εγκαταλείψει, ή υποχρεώθηκε να ελευθερώσει - εγκαταλείψει στη Νάξο), ή νυμφευθεί την Αμαζόνα Αντιόπη και αργότερα τη Φαίδρα. Επιστρέφοντας ο Θησέας στην Αττική, συνοδευόμενος από τον Πειρίθου, παρέδωσε την Ελένη στη μητέρα του Αίθρα, που διέμενε στις Αφίδνες για να την αναθρέψει και να τη συντροφεύει. Στο σημείο αυτό ο Στησίχορος υποστηρίζει ότι ο Θησέας τελικά τη νυμφεύθηκε, χωρίς να επισημοποιήσει το γάμο του αυτό, προκαλώντας έτσι εναντίον του τους θεούς, ενώ καρπός τους ήταν η Ιφιγένεια.
Στο άκουσμα της απαγωγής αυτής και σε ελάχιστο χρόνο αργότερα οι Διόσκουροι, έχοντας συγκροτήσει ικανό αξιόμαχο στρατό εκστράτευσαν κατά του Θησέα, προκειμένου ν΄ απελευθερώσουν και να φέρουν πίσω την αδελφή τους. Η εκστρατεία αυτή συνέβη καθ΄ ον χρόνο ο Θησέας, έχοντας προηγουμένως υποσχεθεί βοήθεια στον Πειρίθουν, είχαν μεταβεί και οι δύο στην Ήπειρο, στον βασιλέα των Μολοσσών Αϊδωνέα προκειμένου να αποτολμήσουν να απαγάγουν τη θυγατέρα του καλούμενη Κόρη ή κατ΄ άλλο μύθο στον κάτω κόσμο για να απαγάγουν την Περσεφόνη, για λογαριασμό του δεύτερου που πολύ ποθούσε. Κατά τον έτερο μύθο ο Θησέας και ο Πειρίθους μετέβησαν στο Ταίναρο και από εκεί κατέβηκαν στο βασίλειο του Άδη. Και στους δύο επιμέρους μύθους υπήρξε τραγική κατάληξη για τον Πειρίθου, ενώ ο Θησέας κατάφερε να διασωθεί μετά τη μεσολάβηση του Ηρακλή. Η χρονική αυτή σύμπτωση πράγματι αποτελεί ένα θαυμάσιο εύρημα της αρχαίας μυθοπλαστικής αττικής αγχίνοιας (ευφυΐας).

Έτσι φθάνοντας οι Διόσκουροι με τον στρατό τους στην Αττική απαίτησαν από τους Αθηναίους την άμεση παράδοση της αδελφής τους, προχωρώντας σε σχετικές αναζητήσεις, χωρίς όμως να προβούν σε λεηλασίες και καταστροφές, (γεγονός εκ του οποίου αργότερα θα τιμώνται ως θεότητες και από τους Αθηναίους). Τελικά ανακάλυψαν το κρησφύγετο που κρύπτονταν η αδελφή τους, κατόπιν υπόδειξης των κατοίκων της Δεκέλειας, οι οποίοι από της εποχής εκείνης, όπως εξιστορεί ο Ηρόδοτος, απέκτησαν ιδιαίτερα προνόμια όπως της ατέλειας και της προεδρίας στην αρχαία Σπάρτη που διατήρησαν μέχρι και τους κλασικούς χρόνους. Στη συνέχεια οι Διόσκουροι απελευθερώνοντας την αδελφή τους και συλλαμβάνοντας αιχμάλωτες τη μητέρα του Θησέα και την αδελφή του Πειρίθου, καθιστώντας αυτές θεραπαινίδες της αδελφής τους, επέστρεψαν στη Σπάρτη

Μνηστήρες της Ελένης

Όταν η πανέμορφη Ελένη έφθασε σε ηλικία γάμου, καθιστάμενη έτσι ιδιαίτερα περιζήτητη, όπως ήταν φυσικό, πολλοί βασιλείς και βασιλικοί γόνοι απ' όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο προσήλθαν στο ανάκτορο του Τυνδάρεω, άλλοι αυτοπροσώπως και άλλοι με αντιπροσωπείες-πρεσβείες, προσφέροντας πλούσια δώρα, προκειμένου να ζητήσουν το χέρι της. Εκ του συνόλου αυτών έχουν διασωθεί 45 διακριτά ονόματα που φέρονται αποσπασματικά σε σχετικούς καταλόγους που συνέταξαν ο Ησίοδος, ο Απολλόδωρος και ο Υγίνος. Στην επιλογή των πλέον κατάλληλων για μελλοντικό σύζυγο της Ελένης πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν οι Διόσκουροι, ενώ την τελική απόφαση είχε ο Τυνδάρεως. Βάσει των παραπάνω καταλόγων, μνηστήρες της Ωραίας Ελένης αναφέρονται οι ακόλουθοι (κατ' αλφαβητική σειρά): Αγαπήνωρ, Αγκαίος, Αίας ο Λοκρός, Αίας ο Τελαμώνιος, Αλκμαίων, Αμφίλοχος, Αμφίμαχος, Αντίοχος, Ασκάλαφος, Διομήδης, Ελεφήνωρ, Επίστροφος, Εύμηλος, Ευρύπυλος, Θάλπιος, Θόας, Ιάλμενος, Ιδομενέας, Κλυτίος, Λεοντέας, Λήιτος, Λυκομήδης, Μαχάων, Μέγης, Μενέλαος, Μενεσθέας, Μηριόνης, Νηρέας, Οδυσσέας, Πάτροκλος, Πηνέλεως, Ποδαλείριος, Ποδάρκης, Πολύξενος, Πολυποίτης, Πρόθοος, Πρωτεσίλαος, Σθένελος, Σχεδίος, Τεύκρος, Τληπόλεμος, Φείδιππος, Φήμιος και Φιλοκτήτης.
Αξιοσημείωτο είναι ότι στους εν λόγω πίνακες των μνηστήρων της Ελένης δεν συμπεριλαμβάνονται σπουδαίοι ήρωες βασιλείς της εποχής εκείνης, όπως ο Αγαμέμνων, που φέρεται όμως στη σύναξη των μνηστήρων να εκπροσωπούσε τον αδελφό του Μενέλαο, ενώ ο ίδιος είχε ήδη νυμφευθεί την αδελφή της Ελένης, την Κλυταιμνήστρα, καθώς και ο Αχιλλέας, που ίσως να ήταν πολύ νέος ακόμη για γάμο, όπως επίσης και ο Έχεμος, ήρωας και βασιλέας της Τεγέας, που ίσως και αυτός να είχε ήδη νυμφευθεί την έτερη αδελφή της Ελένης, την Τιμάνδρα. Αντίθετα στους μνηστήρες περιλαμβάνεται ο γιος του Πειρίθου, ο Πολυποίτης.

Όρκος του Τυνδάρεω

Με την ονομασία "όρκος του Τυνδάρεω", ή "όρκος των μνηστήρων της Ελένης" φέρεται στην ελληνική μυθολογία ο όρκος τον οποίο επέβαλε ο Τυνδάρεως στους μνηστήρες της Ελένης και υποχρεώθηκαν αυτοί να δώσουν πριν την ανάδειξη του μέλλοντος συζύγου της.
Συγκεκριμένα η μεγάλη προσέλευση τόσων πολλών ισχυρών μνηστήρων ήταν επόμενο να φοβίσει τον Τυνδάρεω στην επιλογή του μελλοντικού συζύγου που θα μπορούσε να δημιουργήσει τεράστιες διαμάχες με τραγικές ίσως συνέπειες και γι΄ αυτή ακόμα τη Σπάρτη. Στην επίλυση του φοβικού αυτού προβλήματος συμπαραστάτης του Τυνδάρεω υπήρξε ο Οδυσσέας ο οποίος και πρότεινε την εκ των προτέρων δέσμευση των μνηστήρων με ιερό όρκο ότι όχι μόνο θα σεβαστούν την όποια επιλογή του μελλοντικού συζύγου αλλά και θα σπεύδουν να προσδράμουν αυτόν έναντι οποιασδήποτε προσβολής δεχθεί εκ του γάμου του με την Ελένη. Η πρόταση αυτή έγινε αμέσως αποδεκτή και ο Τυνδάρεως προσκαλώντας όλους τους παραπάνω μνηστήρες σε τόπο εκτός Σπάρτης, στο δρόμο προς Αρκαδία και προβαίνοντας εκεί σε επίσημη θυσία ενός ίππου προς τους θεούς, κάλεσε τους μνηστήρες να δώσουν τον ιερό όρκο. Πράγματι οι μνηστήρες, αποδεχόμενοι και αυτοί την παραπάνω απόφαση και πρόσκληση του Τυνδάρεω προσήλθαν και κάνοντας σπονδές στο βωμό και κρατώντας ο ένας το δεξί χέρι του άλλου, επικαλούμενοι τους θεούς ορκίσθηκαν ότι «οποιουδήποτε και αν γίνει η Ελένη σύζυγος, πάντες οι λοιποί θα υπερασπίσουν αυτόν και αν κάποιος ήθελε απαγάγει αυτήν από το συζυγικό της οίκο και καταλάβει παρ΄ αυτή του συζύγου τη θέση, θα συνεκστρατεύσουν όλοι ένοπλα κατά του απαγωγέα και θα κατασκάψουν την πόλη (πολιτεία) του, είτε Έλληνας τυγχάνει αυτός είτε βάρβαρος».
Σημειώνεται ότι τον όρκο αυτόν υποχρεώθηκαν να δώσουν τόσο ο Αγαμέμνων, για τον φόβο μη τυχόν εγκατέλειπε την Κλυταιμνήστρα για χάρη της Ελένης, όσο και ο Οδυσσέας που είχε προσέλθει ως μνηστήρας, χωρίς όμως γαμήλια δώρα, γεγονός που δικαιολογεί, το πιθανότερο, υπόσχεση εκ μέρους του Τυνδάρεω να νυμφευθεί την ανεψιά του την Πηνελόπη, κόρη του αδελφού του και συμβασιλέως, του Ικαρίου. Το δε σημείο της ορκωμοσίας αυτής καλούνταν αργότερα "ίππου μνήμα", (όπως αναφέρει ο Παυσανίας).

Γάμος με τον Μενέλαο

Τελικά, ο Τυνδάρεως επέλεξε για μέλλοντα σύζυγο της κόρης του Ελένης τον Μενέλαο, εγγονό του θρυλικού Πέλοπα και γόνο εκ του σπουδαίου βασιλικού οίκου του Ατρέα των Μυκηνών. Κατ΄ άλλους ο Τυνδάρεως φέρεται, μετά την υποσχετική ορκωμοσία των μνηστήρων να επέτρεψε στην ίδια την Ελένη να εκλέξει εξ αυτών τον μέλλοντα σύζυγό της, που με τη βοήθεια της Αφροδίτης θα ποθούσε η καρδιά της. Έτσι ακολούθησε επίσημη τελετή κατά την οποία η ίδια η Ελένη στεφάνωσε τον Μενέλαο με γαμήλιο στεφάνι. Οι γάμοι του Μενέλαου και της Ελένης τελέσθηκαν στη Σπάρτη όπου και ανέλαβαν βασιλείς μετά τη φερόμενη παραίτηση των Τυνδάρεω και Λήδας, ενώ ομοίως ακολούθησε αυτών οι γάμοι του Οδυσσέα και της Πηνελόπης.
Ο Μενέλαος και η Ελένη βασίλευσαν για πολλά χρόνια αποκτώντας επτά παιδιά εκ των οποίων ένα ή δύο αμφιθαλή, ήτοι πέντε γιους και δύο κόρες, τους Νικόστρατο, Αιθιόλα, Θρόνιο, Πλεισθένη, Μορράφιο, και τις Ερμιόνη και Μελίτη. Στη διάρκεια της βασιλείας τους ο Αγαμέμνων κατάφερε να επιστρέψει στις Μυκήνες και ν΄ αναλάβει βασιλεύς εκδιώκοντας τον σφετεριστή του θρόνου και θείο του Θυέστη, γενόμενοι έτσι οι δύο Ατρείδες, (Μενέλαος και Αγαμέμνων), οι ισχυρότεροι βασιλείς της εποχής τους, ενώ λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η μεγάλη εκστρατεία κατά της Τροίας που κατέληξε στο γνωστό δεκάχρονο πόλεμο.

Ελένη: Δευτερεύουσα θεότητα

Σύμφωνα με τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και τις γραμματειακές πηγές που έχουν διασωθεί αποκαλύπτεται περίτρανα ότι η Ωραία Ελένη απολάμβανε θεϊκές τιμές τόσο στην αρχαία Σπάρτη, όπου υπήρχαν δύο ναοί αφιερωμένοι α΄ αυτήν, το Μενελάειον στις Θεράπνες και άλλος ένας παρά τον οικισμό Πλατανίτσα, καθώς επίσης στο Άργος, την Αρκαδία, την Κόρινθο, τη Βοιωτία, την Αττική (Αθήνα) που τιμόταν μαζί με τους Διόσκουρους στην εορτή των Ανακείων στο Ανάκειο ιερό, τη Θεσσαλία, τη Ρόδο, καθώς ακόμα στην Ιταλία και την αρχαία Αίγυπτο. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, εφόσον η Ελένη λατρευόταν σε οικείους ναούς και απεικονιζόταν σε λατρευτικά αγάλματα και ξόανα, όπως ομολογούν και αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Ισοκράτης και ο Ηρόδοτος η από Διός Ελένη ήταν δευτερεύουσα θεά της ελληνικής μυθολογίας. Τα περί χαρακτήρος και προστασίας της θεότητας αυτής συνάγονται από τα παρακάτω στοιχεία:

1. Όπως μνημονεύει ο Ησύχιος μια από τις εορτές των Λακώνων ήταν τα λεγόμενα "Ελένια" (Ἑλένια) ή "Ελένεια" που προφανώς πρόκειται για εορτή της Ελένης.
2. Το 18ο ειδύλλιο του Θεοκρίτου, το "Ελένης επιθαλάμιο", που αναφέρεται στους γάμους Μενέλαου - Ελένης κάνει μνεία μιας φυσιολατρικής τελετής κατά την οποία οι νεάνιδες της Σπάρτης στεφανωμένες με υακίνθους επιβαίνοντας σε ελαφόμορφες άμαξες, τις καλούμενες "κάνναθρα", προσέρχονταν στο ιερό της Ελένης και στόλιζαν τον εκεί ιερό πλάτανο με άνθη λωτού, κάνοντας παράλληλα σπονδές με λάδι στη ρίζα του δένδρου και γράφοντας στο φλοιό του τη φράση "να με τιμάς γιατί είμαι φυτό της Ελένης". Τελετή σαφώς μυητικού χαρακτήρα για το "πέρασμα" των παρθένων στην ώριμη ηλικία, δηλαδή από την προστασία της Αρτέμιδας στη δικαιοδοσία της Ελένης.
3. Με την ονομασία Ελενηφόρια καλούνταν εορτές προς τιμή της Ελένης που τελούνταν στον ναό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος. Για τις εορτές αυτές οι πληροφορίες είναι ελάχιστες και συγκεχυμένες. Παρά ταύτα διαφαίνεται κάποια λατρευτική σχέση της Ελένης με τη θεά Άρτεμη, δίδυμη αδελφή του θεού του φωτός Απόλλωνα, επίσης κόρη του Δία, θεότητα της γονιμότητας της φύσης.
4. Υπενθυμίζεται ότι στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε ο ναός - ιερό της Ορθίας ή Ορθωσίας Αρτέμιδος όπου τελούνταν κατ΄ έτος μεγάλες εορτές και που εξελίχθηκε σε κέντρο διαπαιδαγώγησης των Σπαρτιατών εφήβων, ενώ παρά τον οίκο των Διοσκούρων υπήρχε ο ναός των Λευκιππίδων και παρά του τελευταίου το ιερό του Οδυσσέα
5. Ειδικότερα στη Ρόδο, που είχε αποικιστεί κατά τη μυκηναϊκή εποχή από Λέλεγες εκ του Άργους, η Ωραία Ελένη λατρευόταν ως δενδρική θεά υπό το όνομα "Ελένη Δενδρίτης", διατηρώντας ίδιο ιερό άλσος. Τα δε κλαδιά των ιερών αυτής δένδρων στολίζονταν με πολλά αφιερώματα (κυρίως ομοιώματα της θεάς) που μένοντας αιωρούμενα προκαλούσαν διάφορες τοπικές μυθοπλασίες περί της τραγικής κατάληξης της Ελένης, όπως ο σχετικός μύθος που αναφέρεται στη μυθική βασίλισσα της νήσου Πολυξώ.

Σύμφωνα με μύθους, ο Πάρις αναγκάστηκε να επιλέξει την ωραιότερη θεά ανάμεσα στην Ήρα, την Αθηνά και την Αφροδίτη, καθεμία εκ των οποίων του υποσχέθηκε κάποια ανταμοιβή για την επιλογή του ("κρίση του Πάριδος"). Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρι την ωραιότερη γυναίκα του κόσμου. Όταν εκείνος της προσέφερε το μήλο της Έριδος, κανόνισε να νιώσουν δυνατό αμοιβαίο έρωτα (σύμφωνα με τα Κύπρια έπη του Ηροδότου) κι έτσι ο Πάρις την πήρε με τη θέλησή της στην Τροία.

Ομηρική Ελένη

Μετά το θάνατο του Πάρη παντρεύτηκε τον αδελφό του Δηίφοβο. Ύστερα από την πτώση της Τροίας ακολούθησε τον Μενέλαο στη Σπάρτη, όπου έφτασαν μετά από περιπέτειες οχτώ χρόνων. Από τότε έζησαν ήσυχοι την υπόλοιπη ζωή τους.

Ωστόσο, ένας άλλος μύθος θέλει τον Μενέλαο να καταπλέει στην Αίγυπτο και να συναντά την αληθινή Ωραία Ελένη, που του εκμυστηρεύεται ότι η Ελένη για την οποία πολεμούσαν στην Τροία ήταν ένα ψεύτικο όραμα. Στον μύθο αυτό αναφέρεται ο ποιητής Στησίχορος στην περίφημη παλινωδία του, η οποία διασώζεται στον Φαίδρο του Πλάτωνα, ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης στο αντιπολεμικό δράμα του Ελένη, καθώς και ο σύγχρονος ποιητής Γιώργος Σεφέρης στο ποίημα του "Ελένη".

Ο Όμηρος στην Ιλιάδα παρουσιάζει την Ελένη ως πλάσμα ανθρώπινο με καταγωγή, αποφεύγει την κατάκριση και την καταδίκη, αλλά την παρουσιάζει συχνά να αυτοκαταδικάζεται μεταχειριζόμενη το επίθετο «κυνώπις» για τον εαυτό της. Αν και αγαπάει τον Πάρι, τον παρατά, γιατί δεν είναι γενναίος. Ο Όμηρος τη χαρακτηρίζει καλλίκομον (= ομορφομαλλούσα), καλλιπάρηον (= ομορφοπρόσωπη), λευκώλενον (= ασπροχέρα), τανύπεπλον (= ομορφοντυμένη) κ.α. αλλά και ριγεδανήν (= φρικτή), γιατί προκάλεσε τον αφανισμό πολλών ηρώων. Για τον ίδιο λόγο ο Αισχύλος παρετυμολογεί το όνομά της και την αποκαλεί ελεύναν, έλανδρον, ελέπτολιν (καταστροφή για τα καράβια, τους άνδρες, και τις πολιτείες). Μερικές φορές μετανιώνει και νοσταλγεί την πατρίδα της, τη Σπάρτη, τον άντρα της και την κόρη της Ερμιόνη.

Οι λυρικοί ποιητές (Ίβυκος, Αλκαίος) τη θεωρούν υπαίτια του πολέμου και τη συνδέουν με την απιστία. Η Σαπφώ αναφέρεται στην Ελένη όχι για να την κατακρίνει ως αιτία πολέμου, αλλά για να δικαιωθεί ο Έρως, ο οποίος είναι δυνατόν να προκαλέσει φοβερότατα δεινά. Στον Ευριπίδη, όχι όμως σε όλα του τα έργα, παρουσιάζεται περισσότερο ως θύμα παρά ως πρόξενος κακών.

Πηγές

• Αλεξάνδρα Ροζοκόκη, Η Ελένη της Σπάρτης: η σπουδαιότητα της καταγωγής και η ανίχνευση της υπόστασής της, Αθήνα, 2010, σελ. 91
• Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια
• Emmy Patsi-Garin: «Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας», εκδ. οίκος Χάρη Πάτση, Αθήνα 1969.
• P. Decharme "Ελληνική Μυθολογία"
• H. G. Liddell - R. Scott "Λεξικό ελληνικής γλώσσας"
• L. Preller "Ελληνική Μυθολογία"
• Γ. Δεσπίνης "Η αρπαγή της Ελένης" Αρχ. Δελτίον 21, 1966, p. 35-44
• Μ. Κοπιδάκης "Ελένη: "What's in a name?"
• Δ. Μαρωνίτης "Ομηρική Ελένη",
• Susanne Amigues, "Un conte etymologique: Helene et les serpents" JS 1990 p. 177-198
• Λάμπρος Βαρελάς, «Ο μύθος της ωραίας Ελένης στη νεοελληνική ποίηση: Από τον Παλαμά ώς τον Ρίτσο», στον τόμο: Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη. Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά, Πρακτικά της Η΄ Επιστημονικής Συνάντησης 11-14 Μαρτίου 1997, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 2001, σελ. 333-343
• L. Braun, "Die shone Helena, wie Gorgias und Isocrates sie sehen" Hermes 1982, p. 158-174
• W. Burkert, "Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche" 1977
• E. Butterworth, "Some Traces of the Pre-Olympian World in Greek Literature and Myth" 1966
• L. Clader, "The Evolution drom Divine to Heroic in Greek Epic Tradition" 1976
• M. Doria, "Elena a Pilo" PP17, 1962 (p. 161-191)
• K. Dowden, "The Uses of Greek Mythology" 1992
• F. Focke, "Paris und Helena" Gymnasium 65, 1958, p. 383-401
• E. Frankel, "Aeschylus Agamemnon I-III" 1950

Βιβλιογραφία

• Allan, Williams (2008). "Εισαγωγή". Ελένη. Cambridge University Press. ISBN 0-521-83690-5.
• Anderson, Michael John (1997). «Περαιτέρω Οδηγίες». "Η πτώση της Τροίας στις αρχές της ελληνικής ποίησης και την τέχνη". Oxford University Press. ISBN 0-19-815064-4.
• Bernabé Pajares, Alberto (1979). "Τα θραύσματα της αρχαίας ελληνικής επικής". Μαδρίτη: Gredos. ISBN 84-249-3524-1.
• Blondell, Ruby (2013). "Ελένη της Τροίας: Ομορφιά, μύθος, καταστροφή". Oxford University Press. ISBN 9780199731602.
• Cairns, Francis (2006). «Μια απόχρωση του επαίνου». Σέξτος Προπέρτιος. Cambridge University Press. ISBN 0-521-86457-7.
• Calame, Claude (2001). «Χορός και Ritual». Χορωδίες των νέων γυναικών στην Αρχαία Ελλάδα (μεταφρασμένο από τον Derek Collins και Janice Orion). Rowman & Littlefield. ISBN 0-7425-1525-7.
• Caprino, Αλεξάνδρα (1996). «Ελληνική Μυθολογία στην Ετρουρία». Σε Franklin Hall? Γιάννης. Ετρούσκοι στην Ιταλία. Indiana University Press. ISBN 0-8425-2334-0.
• Chantraine, Pierre (2000). "Ἐλένη". Dictionnaire Étymologique de la Langue Gercque (στα γαλλικά). Klincksieck. ISBN 2-252-03277-4.
• Cingano, Ettore (2005). «Ένας Κατάλογος σε Κατάλογο: Μνηστήρες της Ελένης στον Ησιόδειο Κατάλογο των Γυναικών». Σε Hunter? Richard L. "Ο Ησιόδειος Κατάλογος των γυναικών". Cambridge University Press. ISBN 0-521-83684-0.
• Clader, Linda Lee (1976). "Ελένη". Brill Archive. ISBN 90-04-04721-2.
• Cyrino, Monica S. (2006). «Ελένη της Τροίας». Σε Winkler? Martin M. Τροία: από την Ιλιάδα του Ομήρου στο Χόλιγουντ. Cambridge University Press. ISBN 1-4051-3182-9.
• David, Benjamin (2005). «Αφήγηση στο Πλαίσιο». Σε Jenkens, Lawrence A. Αναγέννηση Σιένα. Κρατικό Πανεπιστήμιο Τρούμαν. ISBN 1-931112-43-6.
• Eaverly, Mary Ann (1995). «Η γεωγραφική και χρονολογική κατανομή». Αρχαϊκή Ελληνική Γλυπτική Ιππασίας. University of Michigan Press. ISBN 0-472-10351-2.
• Edmunds, Lowell (Μάιος 2007). «Θεία προέλευση της Ελένης». Ηλεκτρονική Αρχαιότητα: Η επικοινωνία των Classics. Χ (2): 1-44. Ανακτήθηκε 2009-07-07.
• Σκίρτημα, Hjalmar (1960). "Ἐλένη". Griechisches Etymologisches Wörterbuch (στα γερμανικά). Ι. Γαλλική και ευρωπαϊκή Pubns.
• Gantz, Timothy (2004). "Πρώιμος ελληνικός Μύθος". Βαλτιμόρη, MD και το Λονδίνο: Το Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-5362-1.
• Graves, Robert (2001). "Ελληνική μυθολογία", τομ. 2. Μαδρίτη: Alianza. ISBN 84-206-7263-7.
• Grimal, Pierre (1981). "Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας". Βαρκελώνη: Paidos. ISBN 84-7509-166-0.
• Gumpert, Matthew (2001). «Ελένη στην Ελλάδα». Μεταμόσχευση Ελένη. University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-17124-8.
• Hard, Robin? Rose, Herbert Jennings (2004). «Ο Τρωικός πόλεμος». Η Routledge Εγχειρίδιο της Ελληνικής Μυθολογίας. Routledge. ISBN 0-415-18636-6.
• Hard, Robin (2008). "Το μεγάλο βιβλίο της ελληνικής μυθολογίας". Μαδρίτη: Οι Σφαίρα Βιβλία. ISBN 978-84-9734-699-3.
• Hughes, Bettany (2005). "Ελένη της Τροίας: Θεά, πριγκίπισσα, πόρνη". Νέα Υόρκη: Alfred A. Knopf. ISBN 0-224-07177-7.
• Executive επιμ.: Joseph P. Pickert. (2000). "Ινδοευρωπαϊκές ρίζες: wel ₂ ". Το αμερικανικό λεξικό κληρονομιάς της αγγλικής γλώσσας". Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 0-395-82517-2.
• Jackson, Peter (2006). "Shapeshifting βιασμός και Xoros". Οι Μεταμορφώσεις της Ελένης. JHRöll Verlag.
• Kim, Lawrence (2010). «Όμηρος, ποιητής και ιστορικός». Ο Όμηρος Μεταξύ Ιστορίας και μύθου στην Imperial ελληνική λογοτεχνία. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19449-5.
• Lindsay, Jack (1974). «Η Ελένη στο πέμπτο αιώνα». Ελένη της Τροίας: Γυναίκα και Θεά . Rowman και Littlefield. ISBN 0-87471-581-4.
• Lynn Badin, Stephanie (2006). «Η θρησκεία και ιδεολογία». Οι αρχαίοι Έλληνες. ABC-CLIO. ISBN 1-57607-814-0.
• Maguire, Laurie (2009). "Ομορφιά". Ελένη της Τροίας. John Wiley and Sons. ISBN 9781405126359.
• Mansfield, Elizabeth (2007). «Τα Παράξενα της ομορφιάς της Ελένης». Η εκπληκτική ομορφιά σε εικόνα. Πανεπιστήμιο της Μινεσότα Press. ISBN 0-8166-4749-6.
• Matheson, Susan B. (1996). «Ήρωες». Πολύγνωτου και Αγγειογραφία στην Κλασική Αθήνα. University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-13870-4.
• Meagher, Robert E. (2002). "Το νόημα της Ελένης". Bolchazy-Carducci εκδότες. ISBN 0865165106.
• Mills, Sophie (1997). «Θησέας και Ελένη». Ο Θησέας, τραγωδία, και η Αθηναϊκή Ηγεμονία. Oxford University Press. ISBN 0-19-815063-6.
• Moser, Thomas C. (2004). "Ένας Κόσμος του έρωτα". University of Michigan Press. ISBN 0-472-11379-8.
• Nilsson, Martin Persson (1932). «Μυκηναϊκά κέντρα και μυθολογικά κέντρα». Η Μυκηναϊκή Προέλευση της Ελληνικής Μυθολογίας. Ξεχάσατε βιβλία. ISBN 1-60506-393-2.
• Pomeroy, Sarah B. (2002). "Εκπαίδευση". Σπαρτιάτισσες γυναίκες. Oxford University Press. ISBN 0-19-513067-7.
• Redfield, James (1994). "Ο ήρωας". Η τραγωδία του Έκτορα. Duke University Press. ISBN 0-8223-1422-3.
• Ruiz de Elvira, Antonio (1982). "Κλασική μυθολογία". Μαδρίτη: Gredos. ISBN 84-249-0204-1.
• Skutsch, Otto (1987). «Ελένη, ονομασία και φύση της». Η Εφημερίδα των Ελληνικών Σπουδών. 107 : 188-193. doi: 10.2307 / 630087. JSTOR 630.087.
• Suzuki, Mihoko (1992). «Η Ιλιάδα». Μεταμορφώσεις της Ελένης. Cornell University Press. ISBN 0-8014-8080-9.
• Thompson, Diane P. (2004). «Η πτώση της Τροίας - Η αρχή της Ελληνικής Ιστορίας». Ο Τρωικός Πόλεμος. McFarland. ISBN 0-7864-1737-4.
• Whitby, Μιχαήλ (2002). "Εισαγωγή". Σπάρτη. Εκδ. Taylor & Francis. ISBN 0-415-93957-7.

Δείτε επίσης

• 101 Ελένη (101 Helena), αστεροειδής που ανακαλύφθηκε το 1868 και πήρε το όνομά του από την Ωραία Ελένη.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Γοργία Ελένης Εγκώμιον