Διαφωτισμός

Ο Διαφωτισμός ή Εποχή του Διαφωτισμού, γνωστός και ως Εποχή του (Ορθού) Λόγου, ήταν ένα πνευματικό και φιλοσοφικό κίνημα που εμφανίστηκε στην Ευρώπη το 17ο και το 18ο αιώνα, με παγκόσμιες επιρροές και επιδράσεις.[1][2] Ο Διαφωτισμός περιλάμβανε μια σειρά ιδεών με επίκεντρο την αξία της ανθρώπινης ευτυχίας, την επιδίωξη της γνώσης που αποκτιέται με τον ορθό λόγο και τα στοιχεία των αισθήσεων, και ιδανικά όπως το φυσικό δίκαιο, η ελευθερία, η πρόοδος, η ανεκτικότητα, η αδελφότητα, η συνταγματική διακυβέρνηση και ο χωρισμός εκκλησίας και κράτους.[3][4]
Του Διαφωτισμού προηγήθηκε η Επιστημονική Επανάσταση και το έργο, μεταξύ άλλων, των Φράνσις Μπέικον και Τζων Λοκ. Μερικοί τοποθετούν την αρχή του Διαφωτισμού στη δημοσίευση του Λόγου περί της Μεθόδου του Καρτέσιου το 1637 με το περίφημο ρητό του Cogito, ergo sum («σκέφτομαι, άρα υπάρχω»). Άλλοι αναφέρουν τη δημοσίευση του Principia Mathematica (1687) του Ισαάκ Νεύτωνα ως το αποκορύφωμα της Επιστημονικής Επανάστασης και την αρχή του Διαφωτισμού. Οι Ευρωπαίοι ιστορικοί παραδοσιακά τοποθετούν την αρχή του στο θάνατο του Λουδοβίκου ΙΔ΄ της Γαλλίας το 1715 και το τέλος του στο ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης το 1789. Πολλοί ιστορικοί τοποθετούν σήμερα το τέλος του Διαφωτισμού στις αρχές του 19ου αιώνα, με τελευταίο προτεινόμενο γεγονός το θάνατο του Ιμμάνουελ Καντ το 1804.[5]
Οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες της περιόδου αυτής κυκλοφορούσαν ευρέως τις ιδέες τους μέσω συναντήσεων σε επιστημονικές ακαδημίες, μασονικές στοές, λογοτεχνικά σαλόνια, καφέ και σε έντυπα βιβλία, περιοδικά[6] και φυλλάδια. Οι ιδέες του Διαφωτισμού υπονόμευσαν την εξουσία της μοναρχίας και της Καθολικής Εκκλησίας και άνοιξαν το δρόμο για τις πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και του 19ου αιώνα. Μια ποικιλία κινημάτων του 19ου αιώνα, όπως ο φιλελευθερισμός, ο κομμουνισμός και ο νεοκλασικισμός θεωρούνται πνευματική κληρονομιά του Διαφωτισμού.[7]
Τα κεντρικά δόγματα του Διαφωτισμού ήταν η ατομική ελευθερία και η ανεξιθρησκία, σε αντίθεση με την απόλυτη μοναρχία και τα αμετακίνητα δόγματα της Εκκλησίας. Οι έννοιες της χρησιμότητας και της κοινωνικότητας ήταν επίσης κρίσιμες για τη διάδοση πληροφοριών που θα βελτιώσουν το κοινωνικό σύνολο. Ο Διαφωτισμός χαρακτηρίστηκε από μια αυξανόμενη επίγνωση της σχέσης μεταξύ του νου και των καθημερινών μέσων επικοινωνίας του κόσμου[8] και από την έμφαση στην επιστημονική μέθοδο και τον αναγωγισμό, μαζί με την αυξανόμενη αμφισβήτηση της θρησκευτικής ορθοδοξίας - μια στάση που αποτυπώθηκε στο δοκίμιο του Καντ Απαντώντας στην ερώτηση: Τι είναι ο Διαφωτισμός\\, όπου βρίσκεται η φράση Sapere aude (Τόλμησε να μάθεις).[9]
Σημαντικοί διανοούμενοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Εποχή του Διαφωτισμού ακολούθησε μετά και συνδέθηκε στενά με την Επιστημονική Επανάσταση.[12] Παλαιότεροι φιλόσοφοι των οποίων το έργο επηρέασε το Διαφωτισμό ήταν ο Φράνσις Μπέικον και ο Καρτέσιος.[13]Μερικές από τις σημαντικότερες μορφές του Διαφωτισμού ήταν οι Τσέζαρε Μπεκαρία, Ντενί Ντιντερό, Ντέιβιντ Χιουμ, τον Ιμμάνουελ Καντ, Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, Τζων Λοκ, Μοντεσκιέ, Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Άνταμ Σμιθ, Ούγκο Γκρότιους, Μπαρούχ Σπινόζα και Βολταίρος.[14]
Μια δημοσίευση του Διαφωτισμού με ιδιαίτερη επιρροή ήταν η Encyclopédie (Εγκυκλοπαίδεια). Δημοσιεύτηκε μεταξύ 1751 και 1772 σε 35 τόμους και συντάχθηκε από τον Ντιντερό, τον Ζαν λε Ρον Ντ'Αλαμπέρ και μια ομάδα 150 άλλων διανοουμένων. Η Encyclopédie βοήθησε στη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού σε όλη την Ευρώπη και πέρα από αυτήν.[15]
Ιστορία του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
17ος αιώνας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι ρίζες του κινήματος του Διαφωτισμού καλύπτουν μεγάλο μέρος του 17ου αιώνα. Περισσότερο η φιλοσοφία που αναπτύχθηκε στον 17ο αιώνα ονομάζεται από πολλούς ιστορικούς ως η «Εποχή του Ρασιοναλισμού». Η Ένδοξη Επανάσταση το 1688 στην Αγγλία σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για την απόλυτη μοναρχία στην Ευρώπη, ενώ προς τα τέλη του 17ου αιώνα εκδίδονται τα πρώτα γραπτά του Διαφωτισμού.[16]
Ήδη από τον 16ο αιώνα, ο Μισέλ ντε Μονταίν εφάρμοσε τον σκεπτικισμό. Μπερδεμένος από τις πολλές θρησκευτικές διαμάχες αποσύρθηκε και έγραψε τα περίφημα Δοκίμια (Essais). Ο σκεπτικισμός πήρε πιο ακραία μορφή με τον Ρενέ Ντεκάρτ στα μέσα του 17ου αιώνα.
Επανάσταση στις επιστήμες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν ουσιαστικά επακόλουθο της Επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα, που με τη σειρά της προκλήθηκε από τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου τον 16ο αιώνα, και στη συνέχεια του Γαλιλαίου όσον αφορά την αστρονομία, τις κινήσεις των πλανητών.[17]
Η διαπίστωση ότι η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίστροφο έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές ιδέες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες, διδάσκονταν στα πανεπιστήμια και στα σχολεία και προστατεύονταν από την Εκκλησία. Ακόμα περισσότερο, η ανακάλυψη κηλίδων στον Ήλιο και κρατήρων στη Σελήνη έδωσε τέλος στην εικόνα μιας τέλειας πλάσης. Αντίστροφα, στον μικρόκοσμο, οι παρατηρήσεις του Ολλανδού Άντον φον Λέβενχουκ, που χρησιμοποιώντας το μικροσκόπιο διαπίστωσε πως υπάρχουν μικροβιακές μορφές ζωής, συμπλήρωσε την εικόνα της ατέλειας της φύσης και δημιούργησε ερωτήματα σχετικά με την τελεολογία της. Η διδασκαλία της Εκκλησίας, μαζί με την αριστοτελική λογική, ήρθαν σε αντίφαση με τις πειραματικές παρατηρήσεις του πραγματικού κόσμου. Οι επιστήμονες των ερχόμενων γενεών δεν θα εμπιστεύονταν πλέον τυφλά ούτε την Εκκλησία, ούτε τον Αριστοτέλη.
Ο Ρενέ Ντεκάρτ έχοντας διαγράψει μια λαμπρή καριέρα ως επιστήμονας ένιωθε την ανάγκη να ανανεώσει τις επιστημονικές μεθόδους (Λόγος περί Μεθόδου,1637). Συνέχισε το ίδιο έργο σε καθαρά φιλοσοφικό τομέα και η φιλοσοφία του ονομάστηκε «καρτεσιανισμός».
Ο Ολλανδός Μπαρούχ Σπινόζα τάχτηκε υπέρ της καρτεσιανής θεωρίας, κυρίως στο θέμα της ηθικής. Η φιλοσοφία του Σπινόζα ήταν επικεντρωμένη γύρω από μια άποψη του σύμπαντος, στην οποία ο Θεός και η φύση ήταν ένα πράγμα. Αυτή του η φιλοσοφική ιδέα θα γίνει αργότερα η κεντρική ιδέα του Διαφωτισμού.
Για να δείξουμε την μετάβαση από τον 17ο αιώνα, τον Αιώνα του Ορθολογισμού, στον 18ο αιώνα, τον Αιώνα των Φώτων όπως ονομάστηκε, το υπόδειγμα του Νεύτωνα μένει αξεπέραστο, στο ότι η επιστήμη χρησιμοποίησε εμπειρικές παρατηρήσεις, όπως η δυναμική των πλανητών του Γιοχάνες Κέπλερ ή η οπτική, για να δημιουργήσει μια θεωρία που εξηγούσε όλα τα φαινόμενα: τη θεωρία της παγκόσμιας έλξης, την κοινώς γνωστή βαρύτητα. Η χρήση του πειράματος και της παρατήρησης για τον έλεγχο και τη διατύπωση νέων θεωριών και η μαθηματικοποίηση-ποσοτικοποίηση των επιστημών αποτέλεσαν βαθιά τομή που άλλαξε τη φυσιογνωμία της έρευνας. Το μνημειώδες έργο του Νεύτωνα Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) αποτέλεσε σύνοψη των επιτευγμάτων της προηγούμενης περιόδου και έθεσε την επιστήμη σε νέες πλέον κατευθύνσεις.[18]
Διάδοση της γνώσης-Εγκυκλοπαίδεια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μία σημαντική αλλαγή στο κίνημα του Διαφωτισμού σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, τον 17ο, έχει τις ρίζες της στη Γαλλία, με τους Εγκυκλοπαιδιστές. Αυτό το κίνημα παίρνει ως θεμέλιο την ιδέα ότι υπάρχει μια επιστημονική και ηθική αρχιτεκτονική της γνώσης, μια κατασκευή της οποίας η πραγματοποίηση είναι ένα μέσο απελευθέρωσης του ανθρώπου. Ο φιλόσοφος Ντενί Ντιντερό και ο μαθηματικός Ζαν Ντ' Αλαμπέρ εξέδωσαν το 1751 την Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers).

Όποια και αν ήταν η συμβολική δύναμη του έργου των δύο αυτών Εγκυκλοπαιδιστών, η διάδοση της γνώσης δεν είναι κατόρθωμα μόνο δικό τους: η διαδικασία της διάδοσης νέων ιδεών διευρύνθηκε από την τεχνική πρόοδο της διάδοσης των πληροφοριών, καθώς από το βιβλίο πέρασαν στην εφημερίδα και από εκεί στον τύπο. Τα πρώτα περιοδικά εμφανίστηκαν στην Ιταλία στα τέλη του 17ου αιώνα και γρήγορα εξαπλώθηκαν και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι εφημερίδες και η αλληλογραφία μεταξύ των διανοούμενων επέτρεψαν πιο γρήγορες αλλαγές, εγκαινιάζοντας μια ενιαία πολιτιστική ενότητα.[19]
Εξερευνήσεις, εμπόριο και διεθνείς σχέσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μετά την ειρήνη των Πυρηναίων το 1659, η Γαλλία πήρε μια κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη σε πολλούς τομείς. Στον 17ο αιώνα, η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου των Κάτω Χωρών εις βάρος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας ώθησε τον Ολλανδό Ούγκο Γκρότιους (Hugo Grotius) να ανανεώσει τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και να θέσει τις βάσεις για τα σημερινά φυσικά δικαιώματα. Το κέντρο βαρύτητας του ναυτικού ανταγωνισμού μετατοπίστηκε στη Βόρεια Ευρώπη. Το εμπόριο προς τις Ινδίες έβαλε τρεις ευρωπαϊκές δυνάμεις σε μεγάλο ανταγωνισμό: τις Κάτω Χώρες, τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία.
Τον 18ο αιώνα, ο γαλλο-αγγλικός ανταγωνισμός κορυφώθηκε με τον Επταετή Πόλεμο, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Η γαλλική ήττα ώθησε τη Γαλλία να αναζητήσει εκδίκηση: βοήθησε τις αγγλικές αποικίες στη Βόρεια Αμερική στον αγώνα τους για ανεξαρτησία. Οι εξερευνήσεις επεκτάθηκαν και σε πολύ μακρινές περιοχές, στον Ειρηνικό Ωκεανό και στην Άπω Ανατολή.
Τα ταξίδια σε μακρινά μέρη της υδρογείου, που αυξήθηκαν σημαντικά στη διάρκεια του 18ου αιώνα, ενθάρρυναν τους ανθρώπους να μελετήσουν άλλους, σύγχρονους τους, πολιτισμούς. Καθώς παρατηρούσαν τους Κινέζους, τους Πέρσες ή τους Ταϊτινούς, άρχισαν να συζητούν για σχετική ποιότητα των διαφόρων τρόπων ζωής, πολύ συχνά επαινώντας τη στάση των υποτιθέμενων κατώτερων «ιθαγενών» απέναντι στο σεξ και στη θρησκεία, για παράδειγμα, ως ανώτερης από εκείνη που χαρακτήριζε την πολιτισμένη δυτική Ευρώπη.
Κριτική στην κοινωνική οργάνωση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το κίνημα είναι, σε όλη του τη διάρκεια, η διόγκωση δύο κοινωνιολογικών πιέσεων: από τη μια μία δυνατή πνευματικότητα συνοδευόμενη από τη θρησκεία και την Εκκλησία, από την άλλη ένα αντικληρικό κίνημα που ασκούσε έντονη κριτική στις διαφορές ανάμεσα στη θρησκευτική θεωρία και πρακτική και εδραιώθηκε κυρίως στη Γαλλία.
Σε αυτή τη χώρα, η κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις: την αριστοκρατία, τον κλήρο και την τρίτη τάξη. Αυτός ο διαχωρισμός αντιστοιχούσε ακόμη σε αυτόν του Μεσαίωνα. Η αριστοκρατία και ο κλήρος κατείχαν σημαντικά προνόμια και δικαιώματα, χωρίς ουσιαστικά να κάνουν τίποτε. Από την άλλη πλευρά μια νέα τάξη αναδυόταν στο προσκήνιο με την ανάπτυξη του εμπορίου: η αστική τάξη, που επιθυμούσε ελευθερία στον οικονομικό τομέα και μεγαλύτερο μερίδιο στην εξουσία. Το δικαστικό σύστημα ήταν επίσης απαρχαιωμένο. Άν και το εμπορικό δίκαιο είχε κωδικοποιηθεί τον 17ο αιώνα, το αστικό δίκαιο δεν είχε καταγραφεί τότε, ούτε ουσιαστικά ίσχυε.[20]
Ιδιαίτερα επιθετικός προς την Εκκλησία ήταν ο Βολταίρος. Εξόριστος στην Αγγλία από το 1726 ως το 1729, εκεί μελέτησε τα έργα του Τζων Λοκ, του Νεύτωνα και το αγγλικό πολιτικό σύστημα.
Τη σκέψη των Διαφωτιστών απασχόλησαν και τα ζητήματα της ελευθερίας του ατόμου και της ισότητας των ανθρώπων. Ο Ρουσσώ στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο(1762)[21] υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο την εκάστοτε κυβέρνηση. Αυτό όμως προϋποθέτει δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τον σεβασμό των νόμων. Η πολιτική θεωρία του Ρουσσώ δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία αλλά και την ισότητα, κάτι όμως που απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας. Η ισότητα, υποστήριξε ο Ρουσσώ, υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός της εξουσίας και της ιδιοκτησίας.[22]
Πολιτικές αλλαγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα, ο Τζων Λοκ είχε καθορίσει τον διαχωρισμό των εξουσιών, της εκτελεστικής και της νομοθετικής. Η δημοκρατία άρχισε να πιάνει τόπο στην Αγγλία. Ο Μοντεσκιέ ασχολήθηκε με την ιδέα του διαχωρισμού των εξουσιών, και πρόσθεσε και μία τρίτη εξουσία, τη δικαστική, στο έργο του Πνεύμα των Νόμων. Οι φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού συνάντησαν ένθερμους υποστηρικτές, οι οποίοι με τη σειρά τους επεδίωξαν να αλλάξουν τους πολιτικούς θεσμούς στην Ευρώπη. Έτσι μετά το 1750 υπήρξαν προσπάθειες να «εξορθολογιστούν» οι ευρωπαϊκές μοναρχίες και οι νόμοι τους.
Η διαφωτιστική ιδέα μιας εξορθολογισμένης κυβέρνησης, μέσα στα πλαίσια που χάραζε ο Διαφωτισμός, ενσαρκώθηκε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Αμερική, καθώς και σε μικρότερο βαθμό στις προτάσεις των Ιακωβίνων της Γαλλικής Επανάστασης.
Η Γαλλική Επανάσταση, με τη σειρά της, αποτελεί μια βίαιη ενσάρκωση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού, και η επιθυμία για αλλαγή και ορθολογισμό οδήγησε στην προσπάθεια να εξαλειφθεί η Εκκλησία και ο χριστιανισμός στο σύνολο τους, όχι μόνο ως ιδέες αλλά και υλικά. Η κοινωνία, οι πολιτικοί θεσμοί, η ανθρώπινη σκέψη άλλαξε με τη Γαλλική Επανάσταση, και πλέον στις υποχρεώσεις του κράτους τέθηκαν για πρώτη φορά νέα αιτήματα, όπως η ισότητα σε όλους τους τομείς, η σωστή απονομή δικαιοσύνης κτλ.[23]
Η διάδοση του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το κίνημα του Διαφωτισμού ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων από τον αποδέκτη του: το ευρύ κοινό. Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στο ευρύ κοινό, τον λαό γενικότερα, να δημιουργήσει μια γνώμη, μία κοινή γνώμη. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού.[24]
Βασικό ρόλο σε αυτή την υπόθεση έπαιξε η Γαλλία, τόσο πριν όσο και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Η Γαλλία τον 18ο αιώνα γνώρισε μια περίοδο σχεδόν 80 χρόνων εσωτερικής ειρήνης και οικονομικής ευημερίας. Εκτός αυτού, η Γαλλία ήταν η πιο μεγάλη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη και η χώρα με τη μεγαλύτερη λαμπρότητα και γόητρο. Η γαλλική γλώσσα και ο γαλλικός αυλικός πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν από το Βερολίνο στην Πρωσία ως την Αγία Πετρούπολη στη Ρωσία.
Εσωτερικά όμως άρχισε να γεννιέται μια αλλαγή. Οι νέες φιλοσοφικές ιδέες εξαπλώνονταν γρήγορα μέσω των σαλονιών, των καφέ και των λογοτεχνικών και επιστημονικών συναθροίσεων, και παράλληλα η απόλυτη βασιλική εξουσία έχανε το κύρος της, καθώς τα σύννεφα του πολέμου πύκνωναν γύρω από την Αυτοκρατορία.
Τα σαλόνια και τα καφέ[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο πρώτος φορέας των καινούριων ιδεών υπήρξαν τα καφέ, και κυρίως τα καφέ του Παρισιού, που αποτελούν τα καταφύγια νεαρών ποιητών και διαφόρων άλλων ανθρώπων που συζητούσαν παθιασμένα για τις νέες ιδέες και φιλοσοφίες.
Κυρίως όμως είναι τα κοσμικά σαλόνια εκεί όπου το κίνημα του Διαφωτισμού γίνεται ευρέως γνωστό. Με την έννοια σαλόνια εκείνη την εποχή εννοούνταν χώροι συγκέντρωσης ανθρώπων, ανεξάρτητα από το επάγγελμα, το θρησκευτικό τους πιστεύω και τις ιδέες τους, όπου έβρισκαν την ευκαιρία να εκφράσουν τις απόψεις τους και τη γνώμης τους, καθώς στη Γαλλία όπως και πολλά άλλα τμήματα της Ευρώπης εκείνη την περίοδο δεν επικρατούσε ελευθερία γνώμης και ελευθεροτυπία.
Οι πλούσιες αστές κυρίες συνιστούν έναν κοινωνικό κύκλο από λογοτέχνες, καλλιτέχνες, ζωγράφους, ανθρώπους των γραμμάτων κ.α., και έτσι ξεδιψούν τη δίψα τους για μάθηση και πολιτισμό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μαρκησίας ντε Πομπαντούρ και της Μαντάμ Ζοφρέν, οι οποίες είχαν δημιουργήσει έναν μεγάλο κύκλο με συναντήσεις πολλές φορές εβδομαδιαίως.[25]
Βιβλιοθήκες και ακαδημίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι ακαδημίες τότε αποτελούνταν από άτομα υψηλής μόρφωσης που ένωναν τις δυνάμεις τους και ασχολούνταν με τα γράμματα και τις επιστήμες, προσπαθώντας για τη διάδοση της γνώσης. Σχεδόν αντίστοιχες με τις ακαδημίες, και γεμάτες από ανθρώπους που διψούσαν για γνώση, οι βιβλιοθήκες και τα αναγνωστήρια πολλαπλασιάστηκαν, είτε υπό κρατική μέριμνα, είτε από δωρεές πλουσίων ιδιωτών. Περιλάμβαναν επιστημονικές εργασίες και μεγάλα λεξικά και αποτελούνταν από αίθουσες μελέτης και αίθουσες συζητήσεων.
Όλες αυτές οι λέσχες και τα σωματεία της γνώσης λειτουργούσαν όπως και τα σαλόνια και σχημάτιζαν μεταξύ τους επαρχιακά, εθνικά, ακόμη και ευρωπαϊκά δίκτυα ανταλλαγής βιβλίων και αλληλογραφίας. Τα πάντα ερευνούνταν και συζητούνταν εκεί: από φυσική και χημεία μέχρι αγρονομία και δημογραφία. Η νέα ιδεολογία προωθήθηκε αποτελεσματικότερα μέσα από τον μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων λέξεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατά τον 18ο αιώνα.
Οι Διαφωτιστές ταξίδευαν επίσης στο εξωτερικό, όπου εξέθεταν τις απόψεις τους, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες της λεγόμενης «φωτισμένης δεσποτείας», όπως ήταν ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας.
Διαφοροποιήσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Διεθνώς[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Διαφωτισμός ως φαινόμενο παρατηρήθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, και συχνά συνοδεύονταν και από μια συγκεκριμένη τοπική χροιά. Για παράδειγμα στη Γαλλία συχνά συσχετίζονταν με αντικυβερνητικές και αντιεκκλησιαστικές δυνάμεις, ενώ στη Γερμανία γνώρισε ευρεία διάδοση στη μέση τάξη και εξέφρασε ένα πνευματιστικό καθώς και εθνικιστικό τόνο χωρίς να είναι ενάντια στην κυβέρνηση ή την εκκλησία.[26] Παρομοίως οι αντιδράσεις των διαφόρων κυβερνήσεων διέφεραν κατά πολύ, καθώς στη Γαλλία η κυβέρνηση ήταν γενικώς εχθρική, ενώ στη Βρετανία η κυβέρνηση ήταν σχετικά αδιάφορη.

Στον Σκωτσέζικο Διαφωτισμό, στις μεγάλες πόλεις της χώρας όπως το Εδιμβούργο και η Γλασκώβη δημιουργήθηκαν πνευματικές υποδομές για αμοιβαία υποστηριζόμενα πνευματικά ιδρύματα όπως πανεπιστήμια, λέσχες ανάγνωσης, βιβλιοθήκες, και μουσεία,[27][28] κάτι που έκανε τον Βολταίρο στη Γαλλία να σχολιάσει πως η Σκωτία αποτελεί έμπνευση για όλες τις ιδέες των διαφωτιστών σχετικά με τον πολιτισμό.[29]

Στην Ιταλία, υπήρξαν τμήματα της κοινωνίας τα οποία γνώρισαν σημαντικές αλλαγές από την επιρροή του Διαφωτισμού, όπως όταν ο Λεοπόλδος Β´ της Τοσκάνης κατάργησε την θανατική ποινή στην Τοσκάνη, καθώς και όταν με τη σταδιακή μείωση της επιρροής της εκκλησίας αυξήθηκαν οι επιστημονικές ανακαλύψεις όπως με το Αλεσάντρο Βόλτα και τον Λουίτζι Γκαλβάνι.[30]
Στη Ρωσία, η κυβέρνηση ενθάρρυνε ανοικτά την διάδοση των γραμμάτων και των τεχνών στα μέσα του 18ου αιώνα, και κατά την περίοδο αυτή δημιουργήθηκε και το πρώτο ρωσικό πανεπιστήμιο καθώς και πολλές βιβλιοθήκες, μουσεία, θέατρα, αλλά και ανεξάρτητες εφημερίδες. Οι εξελίξεις αυτές στηρίχθηκαν σημαντικά και στις πρωτοβουλίες που πήρε η Μεγάλη Αικατερίνη ως προστάτης των τεχνών και της εκπαίδευσης, και η οποία διατηρούσε επικοινωνία με τον Βολταίρο, καθώς και τον μαθηματικό Λέοναρντ Όιλερ. Ο ρωσικός διαφωτισμός διέφερε από τον ευρωπαϊκό ως προς το ότι στόχευε στον εκσυγχρονισμό όλων των πτυχών της ζωής στη Ρωσία και την ελαχιστοποίηση του φαινομένου της δουλοπαροικίας, στοχεύοντας περισσότερο στον διαφωτισμό του ατόμου παρά συλλογικά της κοινωνίας.[31][32]
Στο νεοσύστατο κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής υπήρξαν σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Βενιαμίν Φραγκλίνος και ο Τόμας Τζέφερσον οι οποίοι είχαν κυρίαρχο ρόλο στη διάδοση των διαφωτιστικών ιδεών στη χώρα,[33][34][35] κυρίως ως προς τις ιδέες περί πολιτικής με προέλευση από την Αγγλία, Σκωτία και Γαλλία.[36][37] Κατά την περίοδο του Διαφωτισμού υπήρξε μεγάλη έμφαση στις έννοιες της ελευθερίας, δημοκρατίας, ρεπουμπλικανισμού, και ανεξιθρησκίας. Η θρησκεία δέχτηκε επίσης ισχυρή αμφισβήτηση από έργα της εποχής όπως το Η εποχή της λογικής του Τόμας Πέιν και η Βίβλος του Τζέφερσον του Τόμας Τζέφερσον.
Στον ελληνικό χώρο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Διαφωτισμός, με κύριο όπλο του την ελληνική τυπογραφία, μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια όμως καθυστέρηση λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε στη συνέχεια τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που από τον Κ.Θ. Δημαρά ονομάστηκε Νεοελληνικός διαφωτισμός.
Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη, με αντικειμενικό σκοπό τον φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Παράλληλα εκείνο το διάστημα ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία, μελετήθηκαν οι θετικές επιστήμες. Κατά μία άλλη άποψη, ο όρος «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» είναι υπερβολικός, αφού αναφέρεται σε ένα πνευματικό κίνημα που είχε κύριο αίτημα την παιδεία των Ελλήνων.[38]
Οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέων του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο έχουν μεγάλο εύρος και εκτείνονται από την προσκόλληση σε παραδοσιακές αξίες μέχρι την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.
Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μεταξύ άλλων ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, οι συγγραφείς της Νεωτεριστικής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Άνθιμος Γαζής και ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Κορυφαίοι όμως αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος(1757-1798) επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό του έργο να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το έργο του Φυσικής Απάνθισμα, με το οποίο προσπαθεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέψη μέσω των φυσικών επιστημών.
Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια σειρά από χάρτες,μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παρουσιαστικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο. Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Τρία έτη μετά την έκδοση της Χάρτας, ο Άνθιμος Γαζής επιμελήθηκε μίας νεώτερης έκδοσής της, μικρότερων διαστάσεων, με την ονομασία Πίναξ γεωγραφικός της Ελλάδος.
Κοινωνικές αξίες του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αυτή η περίοδος χαράχτηκε από ριζικές μεταβολές:[39]
- Οι επιστημονικές ανακαλύψεις (ηλιοκεντρισμός, μηχανική, ιατρική) βοηθούν στην αποκρυστάλλωση του ρασιοναλισμού και της εμπειρικής φιλοσοφίας,
- Οι κοινωνικές αξίες που υπερασπίστηκαν πολλοί από τους Διαφωτιστές σε όλη την Ευρώπη είναι η ανεξιθρησκία, η ελευθερία και η ισότητα,
- Αυτές οι αξίες αποφέρουν καρπούς στην Αγγλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, με τη μορφή των φυσικών δικαιωμάτων και με τον διαχωρισμό των εξουσιών,
- Η γνώση διαδίδεται με τη βοήθεια της Εγκυκλοπαίδειας και του τύπου,
- Το γούστο για την αρχαιότητα εδραιώνεται στις τέχνες,
- Το εμπόριο αναπτύσσεται την ίδια στιγμή που η Ευρώπη ανακαλύπτει την Άπω Ανατολή και τον Ειρηνικό,
- Πολλοί σκεπτικιστές στη Γαλλία κατακρίνουν την κοινωνική και θρησκευτική ιεραρχία, την αριστοκρατία και την απόλυτη μοναρχία.
Βασικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Η σκέψη και η αμφισβήτης είναι αρετές
- Ανεξιθρησκεία
- Υπάρχει το κίνημα της παιδείας έχουμε μια επιστροφή προς τη μάθηση. Ο άνθρωπος ηταν ανώριμος γιατί ηταν αμόρφωτος λέγεται
- Οι αριστοκράτες και ο βασιλιάς παύουν να μονοπωλούν την κοινωνική, πολιτική και καλλιτεχνική ζωή
- Το «καλό» και το «λογικό» γίνονται ισάξια
- Ελευθερία αντί απολυταρχίας, ισότητα αντί ταξικών διαφορών, επιστήμη αντί δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων, ανεξιθρησκεία αντί δογματισμού
- Η ελευθερία και η αυτονομία ισχύουν και για τη λογοτεχνία (παύει πλέον να εξυπηρετεί συμφέροντα αριστοκρατών και βασιλέων)
- Η σοφία και η εξυπνάδα είναι αρετές
- Η δημοκρατία είναι το ιδανικό πολίτευμα
- Όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν και παραμένουν ίσοι και ελεύθεροι
Το ιδανικό του φιλοσόφου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η ιδανική φυσιογνωμία του Διαφωτισμού είναι η αθεΐα,
άνθρωπος των γραμμάτων με κοινωνική λειτουργία, ο οποίος ασκεί τη λογική του σε όλους τους τομείς για να καθοδηγήσει τις αντιλήψεις. Είναι ένας διανοούμενος που παρεμβαίνει στην κοινωνία, ένας «τίμιος άνθρωπος που χειρίζεται τα πάντα με τη λογική» (Εγκυκλοπαίδεια), «που αγωνιά να ξεσκεπάσει τα λάθη» (Ντιντερό), ένας υπερασπιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Όπως και οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης, έτσι και οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ενδιαφέρονταν για διάφορους τομείς: ο Αμερικανός Τόμας Τζέφερσον είχε λάβει δικαστική εκπαίδευση, αλλά εξασκούσε συχνά και αρχαιολογία και αρχιτεκτονική. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος ήταν διπλωμάτης και φυσικός.
Οι κοινωνικές ρίζες των Διαφωτιστών διαφέρουν: πολλοί κατάγονταν από αστικές οικογένειες (Βολταίρος, Τόμας Τζέφερσον), άλλοι από οικογένειες που ανήκαν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις (Ιμμάνουελ Καντ, Ντενί Ντιντερό, Βενιαμίν Φραγκλίνος), ενώ υπήρχαν και μερικοί από την αριστοκρατία (Μοντεσκιέ).
Όλοι οι φιλόσοφοι εκείνης της εποχής είχαν σχηματίσει ένα επικοινωνιακό δίκτυο και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με επιστολές. Μας είναι γνωστή η βίαιη αλληλογραφία μεταξύ του Βολταίρου και του Ρουσσώ. Επίσης τα μεγάλα πνεύματα του 18ου αιώνα συναντιούνταν και συζητούσαν στα σαλόνια, στα καφέ και στις ακαδημίες. Επειδή όμως επέκριναν, πολλές φορές άγρια, την κοινωνική διάρθρωση και το πολιτικό σύστημα που κυριαρχούσε και τη μοναρχία, δεν ήταν λίγες οι φορές που εκδιώκονταν ή φυλακίζονταν. Τα βιβλία και τα συγγράματά τους αναγκάζονταν είτε να τα εκδίδουν ανώνυμα είτε σε χώρες όπου υπήρχε σχετική ελευθερία τύπου, όπως στην Αγγλία και τις Κάτω Χώρες. Ο Μοντεσκιέ για παράδειγμα έκδωσε το βιβλίο του Περσικά γράμματα (Lettres Persanes) στις Κάτω Χώρες.
Πολλοί φιλόσοφοι του Διαφωτισμού αμφισβητούσαν τα βιβλικά θεμέλια του χριστιανισμού, υποβάλλοντας τη Βίβλο σε επιστημονική κριτική και καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μυθολογία. Συμμετείχαν σε ένα ευρύτερο σύνολο κριτικών που κατήγγειλλε τις θεσμοθετημένες θρησκείες ως μέσα εκμετάλλευσης, που είχαν επινοήσει παλιάνθρωποι και απατεώνες για να εξαπατούν τις αδαείς μάζες. Απέρριπταν τις προσευχές και τις λειτουργίες ως άχρηστες. Ο Θεός, υποστήριζαν, δεν είναι δυνατό να πείθεται να παραβιάζει τους φυσικούς νόμους για χάρη μεμονωμένων ατόμων. Καταδίκαζαν το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος ως ολέθριο για το ανθρώπινο γένος. Αντίθετα, πίστευαν ότι άνθρωποι έχουν την ελευθερία και τη λογική ικανότητα να εκλέγουν ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Η άποψη ότι μερικοί προορίζονται να σωθούν και άλλοι να καταλήξουν στην κόλαση, αρνείται στην ανθρωπότητα την αξιοπρέπεια με την οποία η λογική την έχει προικίσει.
Γνωστοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Νίκολα ντε Κοντορσέ (Γαλλία)
- Ντενί Ντιντερό (Γαλλία)
- Κλοντ Αντριάν Ελβέτιους (Γαλλία)
- Ντέιβιντ Χιουμ (Σκωτία)
- Μαρία Θηρεσία (Αυστρία)
- Εμμάνουελ Καντ (Πρωσία)
- Φρειδερίκος Β΄ (Πρωσία)
- Τζων Λοκ (Αγγλία)
- Μοντεσκιέ (Γαλλία)
- Βολταίρος (Γαλλία)
- Πιέτρο Βέρι (Ιταλία)
- Γκότχολντ Εφραίμ Λέσσινγκ (Γερμανία)
- Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Ελβετία, Γαλλία)
- Τόμας Χομπς (Αγγλία)
- Φράνσις Μπέικον (Αγγλία)
Αποφθέγματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Ιμμάνουελ Καντ, : Sapere aude! (Τόλμησε να μάθεις!)
- Λέσσινγκ, 1777: Αρκεί οι άνθρωποι να κρατιούνται από τη χριστιανική αγάπη·είναι ασήμαντο ό,τι συμβεί στη χριστιανική θρησκεία
- Ζαν Ζακ Ρουσσώ, 1762: Μπορούμε να είμαστε άνθρωποι χωρίς να κατέχουμε γνώσεις
- Το λογικό πολλές φορές μας απατά, η συνείδηση όμως ποτέ
- Τσέζαρε Μπεκαρία, 1764: Δεν υπάρχει ελευθερία από το σημείο εκείνο στο οποίο οι νόμοι επιτρέπουν οι άνθρωποι να παύουν να είναι άτομα και να γίνονται πράγματα
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ «The Age of Enlightenment: A History From Beginning to End: Chapter 3». publishinghau5.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Μαρτίου 2017. Ανακτήθηκε στις 3 Απριλίου 2017.
- ↑ Conrad, Sebastian (1 October 2012). «Enlightenment in Global History: A Historiographical Critique». The American Historical Review 117 (4): 999–1027. doi: . ISSN 0002-8762. https://academic.oup.com/ahr/article/117/4/999/33183.
- ↑ Outram, Dorinda (2006), Panorama of the Enlightenment, Getty Publications, σελ. 29, ISBN 978-0892368617, https://books.google.com/books?id=A84nA7Ae3t0C&q=%22Panorama%20of%20the%20Enlightenment%22&pg=PA29
- ↑ Zafirovski, Milan (2010), The Enlightenment and Its Effects on Modern Society, σελ. 144
- ↑ «British Library- The Enlightenment». Ανακτήθηκε στις 21 Ιουνίου 2018.
- ↑ Rashidov, Zaur (2022-12-15). «The philosophy of Azerbaijan Enlightenment in the studies of Enver Akhmedov: a critical analysis» (στα az). Metafizika Journal 5 (4): 54–76. ISSN 2616-6879. OCLC 1117709579. https://metafizikajurnali.az/storage/images/site/files/Metafizika-20/Metafizika.Vol.5%2CNo.4%2CSerial.20%2Cpp.54-76.pdf. Ανακτήθηκε στις 2022-10-14.
- ↑ Eugen Weber, Movements, Currents, Trends: Aspects of European Thought in the Nineteenth and Twentieth Centuries (1992).
- ↑ Eddy, Matthew Daniel (2022). Media and the Mind: Art, Science and Notebooks as Paper Machines, 1700-1830. University of Chicago Press.
- ↑ Gay, Peter (1996), The Enlightenment: An Interpretation, W.W. Norton & Company, ISBN 0-393-00870-3, https://archive.org/details/enlightenmentint02gayp
- ↑ Vottari, Giuseppe (2003). L'illuminismo. Un percorso alfabetico nell'età delle riforme. Alpha Test. σελ. 54. ISBN 978-88-483-0456-6.
- ↑ Maddaloni, Domenico (17 Νοεμβρίου 2011). Visioni in movimento. Teorie dell'evoluzione e scienze sociali dall'Illuminismo a oggi: Teorie dell'evoluzione e scienze sociali dall'Illuminismo a oggi. FrancoAngeli. σελ. 20. ISBN 978-88-568-7115-9.
- ↑ I. Bernard Cohen, "Scientific Revolution and Creativity in the Enlightenment." Eighteenth-Century Life 7.2 (1982): 41–54.
- ↑ Sootin, Harry. Isaac Newton. New York: Messner (1955)
- ↑ Jeremy Black, "Ancien Regime and Enlightenment. Some Recent Writing on Seventeenth-and Eighteenth-Century Europe," European History Quarterly 22.2 (1992): 247–55.
- ↑ Robert Darnton, The Business of Enlightenment: a publishing history of the Encyclopédie, 1775–1800 (2009).
- ↑ . «scuole.vda.it/images/storiainfrancese/LE SIÈCLE DES LUMIÈRES» (PDF).
- ↑ . «expositions.bnf.fr/lumieres/Siècle des lumières et sciences».
- ↑ . «assistancescolaire.com/Les Lumières et le développement des sciences».
- ↑ . «alloprof.qc.ca/fr/eleves/bv/histoire/le-siecle-des-lumieres».
- ↑ . «gallica.bnf.fr/html/und/droit-economie/pensee-politique-du-siecle-des-lumieres».
- ↑ Σιβετίδου, Αφροδίτη: «Το κοινωνικό συμβόλαιο και η Γαλλική Επανάσταση». Διαβάζω 216 (1989), 68-71.
- ↑ . «rts.ch/decouverte/dossiers/2012/rousseau-et-les-lumieres/le-siecle-des-lumieres».
- ↑ . «cairn.info/revue-dix-huitieme-siecle-Les Lumières comme enjeu philosophique et politique».
- ↑ . «histoire-image.org/fr/albums/siecle-lumieres».
- ↑ . «herodote.net/Des_salons_a_la_pointe_du_progres».
- ↑ David N. Livingstone and Charles W. J. Withers, Geography and Enlightenment (1999)
- ↑ Jonathan I. Israel, Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750–1790 (2013) pp 248–49
- ↑ A. Herman, How the Scots Invented the Modern World (Crown Publishing Group, 2001).
- ↑ Harrison, Lawrence E. (2012). Jews, Confucians, and Protestants: Cultural Capital and the End of Multiculturalism. Rowman & Littlefield. σελ. 92.
- ↑ «The Enlightenment throughout Europe». History-world.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2013.
- ↑ Elise Kimerling Wirtschafter, "Thoughts on the Enlightenment and Enlightenment in Russia", Modern Russian History & Historiography, 2009, Vol. 2 Issue 2, pp 1–26
- ↑ Israel, Jonathan I. Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750–1790. Oxford University Press, 2011, pp. 609–632.
- ↑ Henry F. May, The Enlightenment in America (1978)
- ↑ Michael Atiyah, "Benjamin Franklin and the Edinburgh Enlightenment," Proceedings of the American Philosophical Society (Dec 2006) 150#4 pp 591–606.
- ↑ Jack Fruchtman, Jr., Atlantic Cousins: Benjamin Franklin and His Visionary Friends (2007)
- ↑ Paul M. Spurlin, Montesquieu in America, 1760–1801 (1941)
- ↑ «The Founding Fathers, Deism, and Christianity». Encyclopedia Britannica.
- ↑ Διαμαντής Απόστολος,, Συνέντευξη, 10-5- 2013
- ↑ . «etudes-litteraires.com/figures-de-style/lumieres».
Προτεινόμενη βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Gay Peter, «The Enlightenment. An Interpretation, or The Rise of Modern Paganism», 2η έκδοση, New York, 1967
- Frank Kelleter: Amerikanische Aufklärung. Sprachen der Rationalität im Zeitalter der Revolution. Schöningh, Paderborn 2002, ISBN 3-506-74416-X
- Panajotis Kondylis, Die Aufklärung im Rahmen des neuzeitlichen Rationalismus. Meiner, Hamburg 2002, ISBN 3-7873-1613-2
- Αφροδίτη Σιβετίδου, «Το κοινωνικό συμβόλαιο και η Γαλλική Επανάσταση», Διαβάζω 216 (1989), 68-71.
- Τι είναι Διαφωτισμός (κείμενα των Καντ, Λέσσινγκ, Σίλερ κ.ά.), πρόλογος Περικλής Βαλλιάνος, μετάφρ. Μ.Ν. Σκουτερόπουλος, επιμ. Φωτεινή Ξιφαρά, εκδ. «Κριτική», Αθήνα 2014
Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Dictionary of the History of Ideas: Enlightenment(Διαφωτισμός) (Αγγλικά)
- Εισαγωγή στον Διαφωτισμό, (Αγγλικά)
- Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός Αρχειοθετήθηκε 2014-09-17 στο Wayback Machine. Βιβλιογραφία
- Νεοελληνικός Διαφωτισμός Αρχειοθετήθηκε 2015-05-05 στο Wayback Machine. Βιβλιογραφία
- Ερανιστής περιοδικό που εκδίδει ο Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού από το 1963.
- Διαφωτισμός: Φιλοσοφία και Κοινωνία Τηλεοπτική εκπομπή (έκλεισε)
- Μαστροδημήτρη Δ. Παναγιώτη, H «Μετακένωση» των επιδιώξεων του Γαλλικού Διαφωτισμού στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα(γενικό διάγραμμα του φαινομένου και των προβλημάτων του)», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Περίοδος Β´, 1966-67, σελ.97-112.
|