Διόνυσος

Θεός Διόνυσος
θεός του κρασιού και του γλεντιού.
Άγαλμα του Διόνυσου, Μουσείο του Λούβρου
Σύζυγος-οι	Αριάδνη
Σύντροφος-οι	Αφροδίτη, Αλθαία, Αραιθυρέα, Χθονοφύλη, Αριάδνη, Άβρα (θεά), Νίκαια (μυθολογία), Φυσκόα, Παλλήνη (μυθολογία), Καρυά (μυθολογία), Alexirrhoe, Alphesiboea και Coronis
Γονείς	Θεός Δίας και Σεμέλη
Αδέλφια	Θεός Απόλλων, θεά Άρτεμις, θεός Άρης, θεά Αθηνά, θεός Ήφαιστος και θεός Ερμής (ετεροθαλή αδέρφια)
Σχετικά πολυμέσα
wikidata (π)

Το όνομα Διόνυσος προέρχεται από τον θεό Διόνυσο ή Βάκχο ο οποίος είναι μία μυθική θεότητα της Αρχαίας Ελλάδας, γνωστός ως ο θεός του τρύγου, του κρασιού, του γλεντιού και του θεάτρου.

Ετυμολογία του ονόματος Διόνυσος

Ο Διόνυσος, επίσης Διώνυσος, γιος του θεού Δία, ανήκει στις ελάσσονες πλην όμως σημαντικές θεότητες του αρχαιοελληνικού πανθέου, καθώς η λατρεία του επηρέασε σημαντικά τα θρησκευτικά δρώμενα της ελλαδικής επικράτειας. Παρόλο που δεν είναι ολύμπιος θεός και ο Όμηρος δείχνει να τον αγνοεί, ήδη από τον 6ο π.Χ. αι., αναπαρίσταται μαζί με τους Ολυμπίους, αν και εμφανίζεται σχετικά απόμακρος. Ενίοτε απεικονίζεται να κάθεται δεξιά του πατρός του στα ολύμπια δώματα. Ο Διόνυσος ως μυθολογική οντότητα «δεν είναι μήτε παιδί ούτε άντρας, αλλά αιώνιος έφηβος, καταλαμβάνοντας μια θέση ανάμεσα στα δύο». Με αυτή τη μορφή, αντιπροσωπεύει «το πνεύμα της ενέργειας και της μεταμορφωτικής δύναμης του παιχνιδιού» γεμάτο πονηριά, εξαπάτηση και στρατηγικές που υποδεικνύουν είτε τη θεϊκή σοφία ή το αρχέτυπο του Κατεργάρη, παρόν σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες του κόσμου.

Στην ελληνική μυθολογία, ο Διόνυσος γεννιέται από τον μηρό του πατέρα του, στη Θήβα όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια, και παραδίδεται σε δώδεκα νύμφες ή υδάτινα πνεύματα, τις Υάδες, οι οποίες γίνονται τροφοί του θεϊκού παιδιού. Αργότερα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης την υπηρεσία τους, οι Υάδες εξυψώθηκαν στο ουράνιο στερέωμα όπου λάμπουν ως αστερισμός των Υάδων. Είναι Πυριγενής, και Λιμναίος, φέροντας εγγενώς την ποιότητα της 'λίμνης ή του έλους'. Ο Διόνυσος είναι επίσης Διθύραμβος, δηλαδή διγενής, γεννημένος πρώτα από τη φωτιά και κατόπιν από το νερό, ακολουθώντας την παράδοση ανάλογων αρχέγονων θεοτήτων.

Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται με τη γονιμότητα, μέσω του εκπληρωμένου έρωτα και το επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω Κύριε, που σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες νύμφες και η Αφροδίτη!».

Η Διονυσία αρχαιοελληνικό όνομα θηλυκός τύπος του Διόνυσος, ή Διώνυσος προέρχεται εκτός από το όνομα Διονύσης και από το όνομα Διόνυσος.

Γέννηση και περιπλανήσεις

Γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου, ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος. Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η κύησή του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι γεννήθηκε ανάμεσα στα αστροπελέκια του Δία και την πυρκαγιά του ανακτόρου, ο Διόνυσος έφερε την επωνυμία πυριγενής και εξαιτίας του γεγονότος ότι συνέχισε την κύησή του στον μηρό του πατέρα του μηρορραφής, διμήτωρ και δισσότοκος.

Ο Διόνυσος επί πάνθηρα, κρατεί θύρσο με ταινία. Ψηφιδωτό δάπεδο με βότσαλα και πηλό, όπου το περίγραμμα είναι από μολύβι. Πέλλα, Οικία του Διονύσου, 2,70 μ. Χ 2,65 μ.

Ο θεός περιπλανάται στην Αίγυπτο και τη Συρία, τρελός από το μίσος της Ήρας. Θεραπεύεται από τη Ρέα στη Φρυγία. Η Ρέα, επίσης, είναι εκείνη που τον διδάσκει την τελετουργική λατρεία και ορίζει το ένδυμα του θεού και των Μαινάδων ακολούθων του. Η ακολουθία του θεού συμπληρώνεται με τους Σατύρους και τους Σειληνούς. Θεός εκπολιτιστής ο Διόνυσος συνέχισε την περιπλάνησή του, διδάσκοντας ανά τον κόσμο τις ιδιαίτερες τελετές του και την καλλιέργεια της αμπέλου. Αλλού έγινε δεκτός ως θεός, αλλού ως τυχοδιώκτης άνθρωπος, γεγονός που προκάλεσε σύμφωνα με τον μύθο και ανάλογες αντιδράσεις εκ μέρους του, ευνοώντας τους φίλους και τιμωρώντας τους εχθρούς, όπως φαίνεται στο παράδειγμα του Προίτου, βασιλέα της Τίρυνθας, των τριών θυγατέρων του βασιλέα Μινύα στον Ορχομενό ή τις κόρες του αττικού δήμου των Ελευθερών.

Θεός του δράματος και του παιχνιδιού

Στην αρχαία Ελλάδα αυτή η στενή σχέση μεταξύ δράματος και μυθολογίας συνοψιζόταν στο προσωπείο, τη μάσκα που συμβόλιζε τον ίδιο τον Διόνυσο και μια διαδικασία ταυτόχρονα μέσω της οποίας οι συμμέτοχοι αντιλαμβάνονταν μια αναλαμπή των άγριων παράδοξων που συσχετίζονταν σε μύθους και θεσπίζονταν ως ιεροτελεστίες ή μυστηριακά δρώμενα. Τέτοιες μυστηριακές παραδόσεις ήταν κοινός τόπος στον αρχαίο κόσμο και μερικές είναι γνωστό ότι διήρκεσαν επί χιλιάδες έτη. Ο Γνωστικός χριστιανισμός είναι ένα σχετικά πρόσφατο παράδειγμα των μυητικών μυστηρίων και ακόμη και σήμερα οι ανατολικοί ορθόδοξοι και ρωμαιοκαθολικοί ναοί διατηρούν συγκεκριμένα τελετουργικά στοιχεία, συνεχίζοντας τη γραμμή παράδοσης των μυστηριακών θρησκειών με δρώμενα όπως η μετουσίωση του σώματος και του αίματος του Χριστού.

Για τους αρχαίους Έλληνες το προσωπείο ή persona ήταν ένα σύμβολο της ενότητας στη δυαδικότητα. Εκείνος που τη φορούσε ήταν ταυτόχρονα ο ίδιος και κάποιος άλλος, ή γινόταν προσωρινά η persona (που στα Ελληνικά σημαίνει ηχώ μέσω, δηλαδή μιλώ μέσω της μάσκας), ένας από τους χαρακτήρες του δράματος (dramatis personae). Το προσωπείο 'κρατούσε ενωμένες' τις δύο ταυτότητες και φυσικά έπαιζε τον ρόλο της πύλης ανάμεσα σε διαφορετικά βασίλεια ή κόσμους εμπειρίας. Τούτη η μετάβαση στην επικίνδυνη, σκιώδη σφαίρα του κάτω κόσμου, του χάους και του θανάτου είναι βασικό θέμα στη διονυσιακή λατρεία. Όπως παρατηρεί ο Godwin, είναι χαρακτηριστικό των θεών που κατεβαίνουν στον κάτω κόσμο για να λυτρώσουν τις περιπλανώμενες ψυχές.

Ο Διόνυσος παίζει λύρα και περιβάλλεται από δύο Σειληνούς, που κρατούν κρόταλα και βλαστούς αμπέλου. Ερυθρόμορφη κύλικα του 480 π.Χ. από τον Βρύγο.

Ο Διόνυσος, επίσης, συνδέεται πολύ με τον εκπληρωμένο έρωτα και το επίγραμμα του Ανακρέοντα στον θεό αρχίζει με τις λέξεις «Ω Κύριε, που σύντροφοί σου στο παιχνίδι είναι ο ισχυρός Έρως, οι μαυρομάτες νύμφες και η Αφροδίτη!».

Λατρεία του Διονύσου

Γλυπτό του Διονύσου, με πάνθηρα και σάτυρο, του 2ου αιώνα. Έκθεμα στο Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο της συλλογής Λουντοβίζι, Ρώμη.

Πληροφορίες που προσλαμβάνουμε από τη Γραμμική Β΄ μας οδηγούν στην υπόθεση πως ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα π.Χ.Η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου και της γονιμότητας. Κοινό στοιχείο στις λατρευτικές πρακτικές του είναι το στοιχείο της έκστασης, ενίοτε της οργιαστικής φρενίτιδας, που απελευθερώνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας, προσδίδοντάς του την προσωνυμία Λύσιος.

Πέραν του γεγονότος λοιπόν ότι το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις αρτιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, το δράμα, προς τιμήν του διοργανώνονταν μεγαλοπρεπείς γιορτές, όπως τα Κατ' αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.

Τρεις είναι οι κύριες μορφές, με τις οποίες εμφανίζεται ο Διόνυσος στη λατρεία του. Με έμβλημα τον φαλλό, το δένδρο -εξ ου και η προσωνυμία δενδρίτης- ή τον ταύρο είναι θεός της γονιμότητας και προστάτης των καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου. Στη δεύτερη μορφή του είναι ο ενθουσιαστικός Διόνυσος, με εμβλήματα τον θύρσο και τη δάδα, όπως επίσης την ακολουθία, των Μαινάδων, των Βακχών, των Θυιάδων, των Ληνών και των Βασσαριδών, όπως τις μετέφερε η μυθολογική αφήγηση. Στην τρίτη και αρχαιότερη μορφή του είναι οντότητα του Κάτω Κόσμου και φέρει την προσωνυμία Ζαγρεύς (ο μέγας κυνηγός). Είναι γιος του καταχθόνιου Δία και της Περσεφόνης. Σε αυτή την τρίτη μορφή οι Ορφικοί τον ενσωμάτωσαν ως κυριότερη θεότητά τους, ερχόμενοι σε αντίθεση με τους διονυσιαστές, τους οπαδούς του ενθουσιαστικού Διονύσου

Με τον Διόνυσο θεό των δένδρων και των φυτών πραγματοποιείται η επιστροφή στο «ζωώδες πάθος» της φύσης, μακριά από τους περιορισμούς και τις αποκρυσταλλώσεις που επιβάλλει ο εξορθολογισμός, κάτι που διακρίνεται άμεσα στις Βάκχες του Ευριπίδη. Με την προσωνυμία βρόμιος λατρεύτηκε κυρίως ως θεός γεννημένος από το δημητριακό βρόμος και το οινοπνευματώδες ποτό που παράγεται, χωρίς να είμαστε σίγουροι ποιο ακριβώς είναι αυτό το δημητριακό (βρώμη;).

Στην κορυφή του Παγγαίου όρους, στη Μακεδονία, βρισκόταν το φημισμένο ιερό του Διονύσου, το οποίο είχαν υπό τον έλεγχό τους οι Σάτρες. Στο μαντείο υπήρχε μια γυναίκα ως "προμάντιδα" (όπως η Πυθία). Επίσης είχε έμπειρους ιερείς, τους «προφήτες», προερχόμενους από το πολεμικό φύλο των μαχαιροφόρων Βησσών της Ροδόπης, οι οποίοι μετέφεραν στους πιστούς τους χρησμούς που ο Βάκχος (Διόνυσος) ενέπνεε στην προμάντιδα.

Ορφικός ύμνος Διονύσου

[Διονύσου, θυμίαμα στύρακα] Κικλήσκω Διόνυσον ἐρίβρομον, εὐαστῆρα, πρωτόγονον, διφυῆ, τρίγονον, Βακχεῖον ἄνακτα, ἄγριον, ἄρρητον, κρύφιον, δικέρωτα, δίμορφον, κισσόβρυον, ταυρωπόν, Ἀρήιον, εὔιον, ἁγνόν, ὠμάδιον, τριετῆ, βοτρυηφόρον, ἐρνεσίπεπλον. Εὐβουλεῦ, πολύβουλε, Διὸς καὶ Περσεφονείης ἀρρήτοις λέκτροισι τεκνωθείς, ἄμβροτε δαῖμον• κλῦθι, μάκαρ, φωνῆς, ἡδὺς δ᾽ ἐπίπνευσον ἀμεμ[φ]ής εὐμενὲς ἦτορ ἔχων, σὺν ἐυζώνοισι τιθήναις. '

[Απόδοση] «Καλώ τον βροντόφωνο Διόνυσσο, που φωνάζει "ευαί", τον αρχέγονο, τον διφυή, τον τριτότοκο, τον Βάκχειο άνακτα, τον άγριο, τον άρρητο, τον κρύφιο, τον δικέρωτα, τον δίμορφο, τον σκεπασμένο με κισσό, τον ταυρόμορφο, τον πολεμικό, που φωνάζει "ευοί", τον αγνό, τον ωμοφάγο, τον τριετή, τον βοτρυηφόρο, τον περιβαλλόμενο με βλαστούς. Ευβουλέα, πολύβουλε, που τεκνώθηκες από τον Δία και την Περσεφόνη σε άρρητο γάμο, αθάνατε θεέ. Άκουσε, μακάριε, τη φωνή μας, και πνεύσε επάνω μας ηδύς και πράος, με ευμενή καρδιά, μαζί με τις εύζωνες τροφούς σου.»

Επίθετα του Διονύσου

Διόνυσος και Αριάδνη, ύψος 70 εκ. Βασιλική Ακαδημία των Καλών τεχνών του Σαν Φερνάνδο, Μαδρίτη.

Άγριος - που ζει στους αγρούς

Άνθιος - ο θεός των φυτών

Αδωνεύς - από το σημιτικό Αδωνάι=θεός

Αιγοβόλος - στον οποίο θυσιάζονται αίγες

Αισυμνήτης - που κυβερνά τη μοίρα

Ακρατοφόρος - ο φέρων τον άκρατο οίνο

Ακόρητος - ακόρεστος

Βρισαίος - που λατρεύεται στη Βρίσα της Λέσβου

Βρόμιος - θορυβώδης

Βουγενής - που γεννήθηκε από βουν

Δενδρίτης - του δένδρου

Θέοινος - ο θεός του κρασιού

Λικνίτης - της βρεφικής κούνιας

Λυαίος - που ελευθερώνει από τα βάσανα

Μελάναιγις - που φέρει δέρμα μαύρης αίγας

Οβριμόθυμος - ορμητικός

Οινοδότης - που προσφέρει οίνο

Οίνοψ - που έχει το χρώμα του σκούρου οίνου

Χθόνιος - της γης

Χρυσοκόμης - ξανθόμαλλος

Έκθεση φωτογραφιών

• 
  Μαρμάρινη προτομή του θεού Διονύσου, Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας.
• 
  Μαρμάρινη σαρκοφάγος με θέμα τον θρίαμβο του Διονύσου στην Ινδία. Επάνω σκηνές της γέννησής του, με προσωπεία στις γωνίες, ένα συνοφρυωμένο και ένα χαμογελαστό. Οι λεπτομέρειες παραπέμπουν στη μυστηριακή λατρεία του Διονύσου Σαβάζιου. Εξαιρετική η προσοχή στη λεπτομέρεια. Μουσείο Τέχνης Γουώλτερς, Βαλτιμόρη, ΗΠΑ.
• 
  Διόνυσος με Πάνα. Ένας Σάτυρος κόβει σταφύλια από κλήμα. Ο θεός κρατά ρυτό, ο Πάνας λαγωβόλο και ο Σάτυρος δρεπάνι. Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας. Μικρασιατικό εργαστήριο, μάρμαρο από την εκεί πόλη Δοκίμειο. 170-180 μ.Χ.
• 
  Μεθυσμένος Διόνυσος και Σάτυρος. Ρώμη, 2ος αι. μ.Χ.,αντίγραφο από ελληνιστικό πρωτότυπο. Τα πόδια των μορφών είναι συμπληρωμένα.
• 
  Τισιανού: ο Διόνυσος βρίσκει την Αριάδνη στη Νάξο και την ερωτεύεται. Αριστερά στο βάθος το πλοίο του Θησέα έφυγε εγκαταλείποντάς την. Ο Διόνυσος θα της προσφέρει στέφανο γάμου, που θα γίνει ο αστερισμός Βόρειος Στέφανος (φαίνεται στον ουρανό).
• 
  Σάτυρος δίνει ένα σταφύλι στον Διόνυσο. Καμέα του 1ου αι. μ.Χ. από την Ιταλία.
• 
  Ο βασιλιάς Λυκούργος της Θράκης έδιωξε τον Διόνυσο και φυλάκισε την ακόλουθο εκείνου Αμβροσία, θετή μητέρα του θεού. Τότε αυτή μεταμορφώθηκε σε κλήμα που περιτύλιξε τον Λυκούργο και τον σκότωσε. Το ρωμαϊκό κύπελλο του 4ου μ.Χ. αιώνα είναι από διχρωικό γυαλί: είναι πράσινο, αλλά όταν περάσει φως από το εσωτερικό του γίνεται κόκκινο. Βρετανικό Μουσείο.
• 
  Γκουίντο Ρένι: Βάκχος πίνει κρασί, 16ος αι.
• 
  Ο Διόνυσος και η Αριάδνη σε άρμα που σύρουν τέσσερις πάνθηρες. Βρίσκεται επάνω από την είσοδο της Όπερας Ζέμπερ της Δρέσδης.
• 
  Η κεφαλή από άγαλμα Διονύσου ο οποίος στηρίζεται σε κορμό με κλαδί κληματαριάς τυλιγμένο γύρω του, Θεσσαλονίκη, 2ος μ.Χ. αιώνας, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Δείτε επίσης

• Ο αστεροειδής 3671 Διόνυσος (3671 Dionysus), που ανακαλύφθηκε το 1984, πήρε το όνομά του από τον θεό Διόνυσο.
• Ίακχος, στην ελληνική μυθολογία επίθετο του θεού Διονύσου.

Ονομαστική εορτή

• Στις 1 Νοεμβρίου γιορτάζεται το όνομα Διόνυσος. Ο Διόνυσος δεν γιορτάζεται άλλη ημερομηνία.

Παραπομπές - σημειώσεις

Ο Διόνυσος πρωτοαναφέρεται σε μυκηναϊκή πινακίδα, γραμμικής B' γραφής ως Divonuso.

Βιβλιογραφία

• Danielou, Alain, 1982, Shiva and Dionysus, trans. K.F. Hurry, Inner Traditions International, New York.
• Godwin, Joscelyn, 1981, Mystery Religions in the Ancient World, Thames and Hudson, London.
• Harrisson J. E. 2003, Προλεγόμενα στη μελέτη της ελληνικής θρησκείας: Ο θεός Διόνυσος, (μτφρ. Ε. Παπαδοπούλου), Ιάμβλιχος, Αθήνα.
• Κακριδής Ι. Θ. (επιμ.) 1986, Ελληνική μυθολογία, τομ. Β', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.
• Otto, Walter F., 1965, Dionysus: Myth and Cult, trans. Robert Palmer, Indiana University Press, Bloomington and London.
• Παπαχατζής N. 1989, «Διόνυσος» στο Παγκόσμια Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.
• Segal, Charles 1982, Dionysiac Poetics and Euripides' Bacchae, Princeton University Press, Princeton.

Στάθης Βαλλάς ΜΙΝΩΜΥΚΗΝΑΙΚΟΣ ΔΙΟΝΥΣΟΣ Εκδ. ΛΙΒΑΝΗ 1993

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Γιάγκος Ανδρεάδης, Ο Διόνυσος: Ιστορία της λατρείας του Βάκχου, Τα Ιστορικά, τομ.3, τ/χ.5 (Ιούνιος 1986),σελ. 183-195
• Όττο Βάλτερ: ΔΙΟΝΥΣΟΣ - ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ
• Παναγής Λεκατσάς : Διόνυσος, Καταγωγή και εξέλιξη της διονυσιακής θρησκείας.

Εσωτερικοί σύνδεσμοι

• Διόνυσος, η χαρά της ζωής (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)