Ανζού
.svg)
Το δουκάτο του Ανζού, ή Ανδεγαυία, αντιστοιχεί στον σημερινό γεωγραφικό νομό της Γαλλίας Μαιν ε Λουάρ της Δυτικής Γαλλίας με πρωτεύουσα την Ανζέ (Angers). Συμπεριλαμβανόταν σε ένα από τα 83 γεωγραφικά διαμερίσματα της Γαλλίας που δημιουργήθηκαν μετά τη Γαλλική επανάσταση (1790). Σήμερα κατατάσσεται σε μια από τις 100 Γαλλικές περιφέρειες και σχηματίστηκε στην περιοχή που βρισκόταν τα μεσαιωνικά χρόνια το δουκάτο του Ανζού: οι κάτοικοι του αποκλήθηκαν Ανδεγαυοί. Έχει έκταση με πολυπλοκότητα στη μορφή του εδάφους: δασώδεις λόφοι στον νότο και πεδιάδες στον βορρά, όπου βρίσκεται η κοιλάδα του Λίγηρα και διασχίζεται από τους παραποτάμους του Σαρτ, Μαγιέν και Λουάρ. Η κατοικήσιμη έκταση του νομού είναι 7166 τ.χλμ. και ο πληθυσμός του, κατά την απογραφή του 1999, ήταν 732.942 κάτοικοι.
Ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πρώιμη μεσαιωνική ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι Ανδεγαυοί προέρχονται από το Γαλατικό βασίλειο των Ανδών (γαλλ. Andecaves), που καταλύθηκε μετά την κατάκτηση τους από τον Ιούλιο Καίσαρα. Την εποχή των Φράγκων μετονομάστηκαν σε Ανζού (Γαλλ. Anjou), και έγιναν έδρα επισκοπής. Συνόρευε στα βόρεια με την κομητεία του Μαιν, στα νότια με το Πουατιέ, ανατολικά με την Τουραίνη και δυτικά με την κομητεία της Ναντς. Αργότερα, επί βασιλέως Καρόλου του Ισχυρού, δέχτηκε την επίθεση των Νορμανδών. Ο βασιλιάς το παραχώρησε (861) στον Ροβέρτο τον Ισχυρό, έναν γενναίο άντρα που το υπερασπίστηκε ενάντια στους Νορμανδούς αλλά το 866 έπεσε σε μάχη εναντίον τους, ο Ούγος ο Αμπό τον διαδέχθηκε προσωρινά στην κομητεία του Ανζού αλλά με τον θάνατο του (886) η κομητεία πέρασε στον Εύδη, μεγαλύτερο γιο του Ροβέρτου.[1]
Η δυναστεία του Ινζέλζερ
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Εύδης έγινε βασιλιάς της Γαλλίας (888) και η διοίκηση της περιοχής μεταξύ του Μαιν και του Μαγιέν ανατέθηκε σε κάποιον Ινζέλζερ ευνοούμενο του Ούγου του Αμπό παίρνοντας τελικά τον τίτλο του υποκόμη λόγω των υψηλών συνδέσεων που είχε η σύζυγος του Αδελαΐδα του Αμπουάζ.[2]. Ο γιος του Φούλκων ο ερυθρός διαδέχθηκε τον Ινζέλζερ (898) και σφετερίστηκε τον τίτλο του κόμη, τον οποίο διατήρησαν όλοι οι απόγονοι του για τρεις περίπου αιώνες. Ο Φούλκων ο καλός διαδέχθηκε τον πατέρα του Φούλκωνα Α' (905), ο Φούλκων Β' προσπάθησε με ισχυρές επιγαμίες να επεκτείνει τα εδάφη του, τον διαδέχθηκε με τη σειρά του ο γιος του Γοδεφρείδος με τον γκρι μανδύα (960).[3] Ο Γοδεφρείδος Α' ξεκίνησε την πολιτική επέκτασης της κομητείας του με τα όπλα με σκοπό να αποκαταστήσει την κομητεία στα όρια της αρχαίας αντίστοιχης περιοχής αφού τα δυτικά εδάφη βρίσκονταν στις αρχές του 10ου αιώνα στο δουκάτο της Βρετάνης, και τα ανατολικά στις κομητείες του Μπλουά και του Τουρ. Ο Γοδεφρείδος κατάφερε να κάνει τον κόμη της Νάντης υποτελή του και απέκτησε την περιοχή του Λουντάν από το δουκάτο της Ακουιτανίας. Διακρίθηκε στους πολέμους του βασιλιά Λοθαρίου κατά των Νορμανδών και του αυτοκράτορα Όθωνα Β΄ κερδίζοντας διακρίσεις.[1]. Ο γιος του κόμης Φούλκων ο μελανός ήταν πολύ βίαιος και πολεμοχαρής, ταυτόχρονα ήταν και πιστός χριστιανός γι'αυτό προσπάθησε να διαγράψει τις αμαρτίες του από τους πολλούς φόνους που έκανε στις μάχες με τέσσερα προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους.[3] Εξουδετέρωσε την απειλή του γαμπρού του Κόναν Α΄ της Βρετάνης που βρήκε τον θάνατο στη μάχη του Κονκερέ (27 Ιουνίου/992) και πήρε υπό την εξουσία του τη Νάντη, με τον θάνατο του Όντο Α' του Μπλουά (996) κατέλαβε την Τουρ αλλά ο βασιλιάς της Γαλλίας Ροβέρτος ο ευσεβής ανακατέλαβε την πόλη. Συνέτριψε στη μάχη του Πόντλεβοι (Ιούλιος 1016) με δόλο τον γιο του Όντο Α' Όντο Β΄ του Μπλουά αν και ο στρατός του ήταν αριθμητικά πολύ μικρότερος, λίγα χρόνια αργότερα ο Όντο πολιόρκησε ξανά το Μοντμπογιώ αλλά ο Φούλκων τον νίκησε ξανά καταλαμβάνοντας το Σαουμούρ (1026).[1]
Τον Φούλκωνα τον διαδέχθηκε (1040) ο γιος του ο οποίος την εποχή που ήταν ακόμα διάδοχος είχε ξυλοφορτωθεί από τον επίσκοπο του Λε Μαν (1038), για να τον εκδικηθεί τον φυλάκισε γι'αυτό αφορίστηκε από τον πάπα Λέων Θ' στο Συμβούλιο της Ρεμς (Οκτώβριος 1049). Αρχικά ήταν σύμμαχος του δούκα της Νορμανδίας Γουλιέλμου αλλά όταν είδε τη δύναμη του να αυξάνεται φοβήθηκε και ξεκίνησε επιθέσεις εναντίον του σε συμμαχία με τον βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκο Α' αλλά αποκρούστηκε δυο φορές (1054, 1057).[1] Ο Γοδεφρείδος Μαρτέλος πέθανε χωρίς απογόνους και η κομητεία πέρασε στον μεγαλύτερο γιο της αδελφής του Ερμενγάρδης, Γοδεφρείδο Γ΄ τον γενειοφόρο ο οποίος λόγω μεγάλης ανικανότητας ανατράπηκε από τον μικρότερο αδελφό του Φούλκων Δ΄ και φυλακίστηκε για 28 χρόνια (1068). Ο Φούλκων κατάφερε να σώσει την κομητεία του Ανζού από τη φθορά που προκάλεσε ο ανίκανος αδελφός του και οι εμφύλιοι πόλεμοι μαζί του, τον διαδέχθηκε ο μικρότερος γιος του από τον τελευταίο γάμο του με τη Βερτράδη του Μονφόρ Φούλκων Ε΄ για τον οποίο τα γεγονότα της βασιλείας του ήταν απομονωμένα και μικρής έκτασης, περιγράφεται μόνο η καταστολή κάποιων μικρών επαναστάσεων.
Γοδεφρείδος Πλανταγενέτης, ο ισχυρός άνδρας του Ανζού
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Φούλκων κληροδότησε το δουκάτο στον γιο του Γοδεφρείδο Πλανταγενέτη προκειμένου να αναχωρήσει στους Αγίους Τόπους και να στεφθεί βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, ο Γοδεφρείδος Πλανταγενέτης είχε παντρευτεί την Ματθίλδη κόρη του βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου Α' και διάδοχο του Αγγλικού θρόνου, γι'αυτό απέκτησε μεγάλες φιλοδοξίες. Δεν ασχολήθηκε έντονα με την κληρονομιά της συζύγου του στο Αγγλικό στέμμα αλλά κατάφερε με συνεχείς σκληρούς πολέμους να διπλασιάσει σχεδόν τις εκτάσεις του Ανζού στο Γαλλικό έδαφος κληροδοτώντας στον γιο του Ερρίκο ένα βασίλειο το οποίο θα περιελάμβανε σχεδόν τα μισά Γαλλικά εδάφη. Από τις 1 Δεκεμβρίου/1135 έβαλε στόχο την κατάκτηση της Νορμανδίας όπου βρήκε τη σύζυγο του Ματίλντα κατακτώντας στις αρχές του 1136 μια σειρά από πόλεις όπως Αργεντάν, Ντόμφροντ, Έξτ, γύρισε γρήγορα στο Ανζού να αντιμετωπίσει μια εξέγερση βαρόνων αλλά επέστρεψε τον Σεπτέμβριο του 1136 στη Νορμανδία με έναν ισχυρότερο στρατό μαζί με τους Γουλιέλμο Ι' της Ακουιτανίας και τον Γοδεφρείδο, κόμη του Βαντόμ ο στρατός νίκησε αλλά ο ίδιος έφυγε επειδή τραυματίστηκε στο πόδι. Ξεκίνησε μια νέα πιο δυναμική εκστρατεία (1137), υπέταξε (Ιούνιος 1138) με τη βοήθεια του Ροβέρτου του Γλούκεστερ την Μπαγιέ και την Καέν, λεηλάτησε τη Φαλαίζ και τον Μάρτιο του 1141 με προτροπή της συζύγου του εισέβαλε στη Νορμανδία λεηλατώντας διαδοχικά όλες τις πόλεις. Στις 19 Ιανουαρίου/1444 ο Γοδεφρείδος μπήκε θριαμβευτικά στην πρωτεύουσα της Νορμανδίας Ρουέν όπου πήρε το δουκικό στέμμα στον καθεδρικό ναό της πόλης, το 1149 αφού πρώτα συνέτριψε μια εξέγερση βαρόνων στο δουκάτο παραχώρησε το στέμμα της Νορμανδίας στον γιο του Ερρίκο Πλανταγενέτη [1]
Ο Γοδεφρείδος Πλανταγενέτης πέρα από τις κατακτήσεις είχε να αντιμετωπίσει ισχυρές συμμαχίες των βαρόνων εναντίον του μέσα στο βασίλειο του όπως η συμμαχία μεταξύ του Γκύ Δ' του Ναβάλ, του Γκιρώ Β' του Μοντρέγ - Μπελώ, του υποκόμη του Θουάρ και των αρχόντων του Μιραμπώ, Αμπουάζ, Παρθενέ και Σαμπλέ, ο Γοδεφρείδος τους συνέτριψε καταλαμβάνοντας το Μιραμπώ. Σε άλλη εξέγερση (1136) με επικεφαλής τον κόμη της Νορμανδίας Ροβέρτο Γ' του Σαμπλέ ο Γοδεφρείδος απάντησε με την καταστροφή του Μπριογιέ και ο Ροβέρτος του ζήτησε ταπεινά συγνώμη με την επέμβαση του επισκόπου του Ανζού. Το 1145 ο Γοδεφρείδος αντιμετώπισε νέα εξέγερση υπό την ηγεσία του ηγεσία του ίδιου του αδελφού του Ηλία και με την υποστήριξη Ροβέρτου Γ' του Σαμπλέ απαιτώντας από τον Γοδεφρείδο την κυριαρχία του Μαιν, ο Γοδεφρείδος νίκησε φυλάκισε τον Ηλία ο οποίος παρέμεινε φυλακισμένος ως τον θάνατο του (1151). Στην τελευταία εξέγερση του Γκιρώ Β' του Μοντρέγ - Μπελώ (1150) ο Γοδεφρείδος τον ανάγκασε ξανά να υποχωρήσει και τον συνέλαβε αιχμάλωτο, ελευθερώθηκε με την παρέμβαση του βασιλιά της Γαλλίας. Ο Ερρίκος Πλανταγενέτης και μελλοντικός βασιλιάς της Αγγλίας Ερρίκος Β' με τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα του στις 7 Σεπτεμβρίου/1151 κληροδότησε μια τεράστια αυτοκρατορία επί Γαλλικού εδάφους την οποία μεγάλωσε ακόμα περισσότερο με την προσάρτηση της Ακουιτανίας λόγω του γάμου του με την Ελεονώρα της Ακουιτανίας τον Μάιο του 1152.[1]
Το Ανζού ως τμήμα του Αγγλικού στέμματος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Κατά τη διάρκεια που ήταν βασιλιάς της Αγγλίας ο Στέφανος ο Ερρίκος ορίστηκε με τη Συνθήκη του Βάλλινγκφορντ (19 Δεκεμβρίου/1154) διάδοχος του στον θρόνο της Αγγλίας, αλλά ο μικρότερος αδελφός του Γοδεφρείδος της Νάντης αντέδρασε έντονα με τον ισχυρισμό ότι επιθυμία του πατέρα του ήταν να γίνει ο ίδιος διάδοχος του στην περίπτωση που ο μεγαλύτερος Ερρίκος θα κληρονομούσε τον Αγγλικό θρόνο. Ο Γοδεφρείδος, κόμης της Νάντης επαναστάτησε καταλαμβάνοντας τα κάστρα του Σίνον, του Λουντάν και του Μιραμπό, ο Ερρίκος αντέδρασε αστραπιαία παίρνοντας πίσω τον όρκο που πήρε στον πάπα, βάδισε εναντίον του αδελφού του ξεκινώντας την πολιορκία του (1156), στον Γοδεφρείδο έμεινε μόνο το κάστρο του Λουντάν, για τα υπόλοιπα δυο ο Ερρίκος του παραχώρησε χρηματική αποζημίωση 1500 φράγκων. Ο Ερρίκος Β' κράτησε το Ανζού σαν κόμης καθ'όλη τη διάρκεια της ζωής του, το παραχώρησε τυπικά στον μεγαλύτερο γιο του Ερρίκο τον Νεώτερο (1168) αλλά χωρίς να έχει καμιά πραγματική εξουσία.
Μετά τον θάνατο του Ερρίκου Β' η κομητεία του Ανζού πέρασε στον γιο και διάδοχο του Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο (1189) μετά τον θάνατο και του Ριχάρδου (1999) ο Αρθούρος της Βρετάνης απαίτησε την διαδοχή λόγο των δικαιωμάτων του πατέρα του Γοδεφρείδου ο οποίος ήταν τέταρτος γιος του Ερρίκου Πλανταγενέτη και μεγαλύτερος απο τον Ιωάννη ήταν και σύμμαχος του βασιλιά της Αγγλίας Φιλίππου Αυγούστου. Οι κάτοικοι των Αγγλικών κτήσεων της Γαλλίας εξεγέρθηκαν εναντίον του Ιωάννη του Ακτήμονα απαιτώντας να περάσει η κομητεία στον σύμμαχο του βασιλιά της Γαλλίας Αρθούρο κάτι που έγινε, στις τρεις κομητείς του Ανζού, του Μαιν και της Τουραίνης έδινε ο Αρθούρος φόρο υποτέλειας στον Φίλιππο Αύγουστο της Γαλλίας.
Το Ανζού ως τμήμα του Γαλλικού στέμματος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
To 1202 ο Αρθούρος αρνήθηκε να δώσει φόρο υποτέλειας στον Φίλιππο με αποτέλεσμα ο Γάλλος βασιλιάς να προχωρήσει σε κατάσχεση των εδαφών του και ο Αρθούρος μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στο Μιραμπό στις 1 Αυγούστου/1202. Ο θείος του βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία να καταλάβει το Ανζού για τον εαυτό του αλλά τον εγκατέλειψε ο αρχιστράτηγος του Γουλιέλμος του Ρος στον οποίο ο Φίλιππος Αύγουστος είχε αναθέσει την τελική κατάληψη του Ανζού, με την τελική ήττα του Ιωάννη στη μάχη του Λα Ρος - ο - Μουάν (2 Ιουλίου/1203) το Ανζού προσαρτήθηκε στο Γαλλικό στέμμα.[1] Το Ανζού παρέμεινε αρχικά τμήμα του Γαλλικού στέμματος αλλά σύντομα έγινε ξανά ανεξάρτητο όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Θ' το παραχώρησε ως δώρο στον μικρότερο αδελφό του Κάρολο τον Ανδεγαυό, ο Κάρολος ο οποίος είχε μεγαλομανή σχέδια δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Ανζού, το ίδιο και ο γιος και διάδοχος του Κάρολος Β' ο Χωλός ο οποίος τον διαδέχθηκε στις 7 Ιανουαρίου/1285. Στις 16 Αυγούστου/1290 ο Κάρολος Β' πάντρεψε την κόρη του Μαργαρίτα, κόμισσα του Ανζού με τον Κάρολο των Βαλουά γιο του Φιλίππου Γ' του Τολμηρού δίνοντας του σαν προίκα τις κομητείες του Ανζου και του Μαιν σε αντάλλαγμα την παραχώρηση των δικαιωμάτων του Καρόλου των Βαλουά στα βασίλεια της Αραγωνίας, της Βαλένθιας και στην κομητεία της Βαρκελόνης.[1] Ο Κάρολος Βαλουά πήρε υπό την κατοχή του την κομητεία του Ανζού και ο αδελφός του βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Δ' ο Ωραίος του έστειλε τον Σεπτέμβριο του 1297 ένα σώμα ευπατριδών, η κομητεία με τον θάνατο του Καρόλου Βαλουά (16 Δεκεμβρίου/1325) κληροδοτήθηκε στον μεγαλύτερο γιο του Φίλιππο Βαλουά ο οποίος όταν έγινε βασιλιάς της Γαλλίας (1 Απριλίου/1328) ως Φίλιππος ΣΤ' το Ανζού ενώθηκε ξανά με το Γαλλικό στέμμα.
Το Ανζού ως Γαλλικό δουκάτο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το Ανζού παραχωρήθηκε στη συνέχεια από τον Φίλιππο ΣΤ' στον διάδοχο του Ιωάννη τον Καλό (17 Φεβρουαρίου/1332) ο οποίος όταν έγινε στη συνέχεια βασιλιάς της Γαλλίας (22 Αυγούστου/1350) το παραχώρησε στη συνέχεια στον δεύτερο γιο του Λουδοβίκο Α', προβιβάζοντας την κομητεία του Ανζού σε δουκάτο του Ανζού. Ο Λουδοβίκος Α' έγινε κόμης της Προβηγκίας και διεκδικητής του βασιλείου της Νάπολης, πέθανε (1384) και τον διαδέχθηκε ο γιος του Λουδοβίκος Β΄ του Ανζού ο οποίος εξήντλησε όλες τις φιλοδοξίες του να γίνει βασιλιάς της Νάπολης αφήνοντας τη διακυβέρνηση του Ανζού στα χέρια της συζύγου του Γιολάντα της Αραγωνίας. Με τον θάνατο του (29 Απριλίου/1417) πήρε υπό την κηδεμονία της τον μικρό γιο της Λουδοβίκο Γ' υπερασπιζόμενη το δουκάτο απέναντι στους Άγγλους, ο Λουδοβίκος Γ' που αφοσιώθηκε με όλες του τις δυνάμεις στην ανάκτηση της Νάπολης πέθανε στις 15 Νοεμβρίου/1434 χωρίς να αφήσει απογόνους και το δουκάτο πέρασε στα χέρια του μικρότερου αδελφού του Ρενέ δεύτερου γιου του Λουδοβίκου Β' και της Γιολάντας της Αραγωνίας. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει το Ανζού, ο Ρενέ μετά το 1443 έκανε τακτικές επισκέψεις σε αυτό και η αυλή του έγινε μια από τις λαμπρότερες σε ολόκληρη την Αγγλία, αλλά μετά τον αιφνίδιο θάνατο του γιου του Ιωάννη (1470) ο Ρενέ αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Προβηγκία και να εγκαταλείψει το Ανζού. Ο Ρενέ έκανε καταγραφή της περιουσίας του και αναχώρησε από το δουκάτο τον Οκτώβριο του 1471 παίρνοντας μαζί του τους θησαυρούς του, στη διαθήκη του στις 22 Ιουλίου/1474 έκανε διανομή του δουκάτου ανάμεσα στον εγγονό του Ρενέ Β΄ της Λωρραίνης και στον ανιψιό του Κάρολο Β', κόμη του Μαιν. Η διαθήκη του δυσαρέστησε έντονα τον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΑ' ο οποίος ήταν γιος μιας από τις αδελφές του Ρενέ και κατέλαβε το δουκάτο, αργότερα συμφιλιώθηκε με τον Ρενέ αφού του υποσχέθηκε τη διαδοχή, έτσι με τον θάνατο του Ρενέ Α' (10 Ιουλίου/1480) το Ανζού ενώθηκε ξανά με το Γαλλικό στέμμα.[1]
Νεώτερα χρόνια
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο βασιλιάς της Γαλλίας Φραγκίσκος Α' παραχώρησε το δουκάτο του Ανζού ως δώρο στη μητέρα του Λουίζα της Σαβοΐας μετά τον θάνατό της οποίας τον Σεπτέμβριο του 1531 το δουκάτο ενώθηκε ξανά με το Γαλλικό στέμμα. Το δουκάτο δόθηκε (1552) ως δώρο αργότερα από τον βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκο Β' ως δώρο στον γιο του Ερρίκο των Βαλουά ο οποίος έγινε βασιλιάς (1554) ως Ερρίκος Γ΄ της Γαλλίας, ο Ερρίκος παραχώρησε στη συνέχεια το δουκάτο στον αδελφό του Φραγκίσκο, δούκα του Αλανσόν με τη συνθήκη του Μπωλιέ (6 Μαίου/1576) και με τον θάνατο του Φραγκίσκου (10 Ιουνίου/1584) το δουκάτο έγινε ξανά τμήμα του Γαλλικού στέμματος. Αρχικά το Ανζού βρισκόταν υπό τη στρατιωτική διοίκηση της Ορλεάνης αλλά τον 17ο αιώνα ανεξαρτητοποιήθηκε, ο βασιλιάς Ερρίκος Δ' είχε δημιουργήσει μια ξεχωριστή στρατιωτική διοίκηση με κέντρο τη Σαουμούρ που συνέχισε μέχρι την περίοδο της επανάστασης περιλαμβάνοντας το Ανζού μαζί με τμήματα του Πουατού και του Μιρεμπαλέ. Λίγο πριν την Επανάσταση υπό τη διοίκηση της Τουρ περιελάμβανε 5 δικαστικές περιφέρειες : Ανζού, Μποζέ, Σαουμούρ, Σατώ - Γκοντιέ, Μονρέγ - Μπελώ, οικονομικά ήταν τμήμα της μεγάλης Γαλέβας με 16 δικαστικές εφορίες. Όταν η Συντακτική Συνέλευση μοίρασε τη Γαλλία σε τμήματα (26 Φεβρουαρίου/1790) το Ανζού και η Σαουμούρ σχημάτισαν το διαμέρισμα του Μαιν ε Λουάρ το οποίο είναι μέχρι και σήμερα νομαρχία της Γαλλίας.[1]
Δείτε επίσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Baynes, T.S., ed. (1878), "Anjou", Encyclop?dia Britannica, 2 (9th ed.), New York: Charles Scribner's Sons.
- Collins, Paul, The Birth of the West: Rome, Germany, France, and the Creation of Europe in the Tenth Century.
- Halphen, Louis (1911), "Anjou", in Chisholm, Hugh, Encyclop?dia Britannica, 2 (11th ed.), Cambridge University Press.
Συντεταγμένες: 47°28′N 0°33′W / 47.467°N 0.550°W
