Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ποδοσφαιρικός πολιτισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Γύρω από το ποδόσφαιρο έχει αναπτυχθεί ένας ιδιαίτερος ποδοσφαιρικός πολιτισμός, μια ποδοσφαιρική κουλτούρα. Σε πολλές χώρες, το ποδόσφαιρο είναι βαθιά ριζωμένο στην εθνική κουλτούρα και μέρη της καθημερινότητας μπορεί να περιστρέφονται γύρω από αυτό. Σε ορισμένα κράτη εκδίδονται καθημερινές ποδοσφαιρικές εφημερίδες[1] και ποδοσφαιρικά περιοδικά.[2] Ποδοσφαιριστές, ειδικά των κορυφαίων πρωταθλημάτων, γίνονται πρότυπα για τους φιλάθλους και ειδικά στα παιδιά, ακόμη και για θέματα εκτός του χώρου του ποδοσφαίρου.[3] Το παιχνίδι έχει αποκτήσει μεγάλη αίγλη, με τα μικρά παιδιά που ασχολούνται με το ποδόσφαιρο να φιλοδοξούν να αποκτήσουν τη λάμψη και τον πλούτο των κορυφαίων ποδοσφαιριστών.[4] Η ποδοσφαιρική κουλτούρα μπορεί να διαιρεθεί στο πως αντιμετωπίζουν το ποδόσφαιρο οι οπαδοί, οι ποδοσφαιριστές και οι ομάδες. Επιπρόσθετα, διαχρονικά το ποδόσφαιρο έχει συνδεθεί με θέματα πολιτικής και θρησκείας. Ακόμη, για το ποδόσφαιρο ή για σημαντικά ποδοσφαιρικά γεγονότα έχουν γραφτεί βιβλία και δημιουργηθεί ταινίες.

Οπαδοί

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι οπαδοί μιας ομάδας μπορεί να είναι οργανωμένοι σε δικούς τους συνδέσμους φιλάθλους. Οι σύνδεσμοι αυτοί ακολουθούν πιστά την ομάδα τους και διοργανώνουν διάφορες εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του αγώνα εντός της κερκίδας, αλλά και πριν και μετά τους αγώνες. Συχνό φαινόμενο είναι να τοποθετούν στις κερκίδες της ομάδας τους διάφορα πανό[5] όπως και να φοράνε φανέλες και κασκόλ της ομάδας τους.[6]

Επιπρόσθετα, στα ποδοσφαιρικά παιχνίδια οι οπαδοί τραγουδούν ή φωνάζουν συνθήματα για να ενθαρρύνουν της ομάδα τους, να προσβάλλουν τους αντιπάλους ή απλά να κάνουν ένα θόρυβο.[7][8] Μερικές ομάδες έχουν τους δικούς τους ποδοσφαιρικούς ύμνους, οι οποίοι τραγουδιόνται από τα πλήθη.[9] Μερικά συνθήματα χρησιμοποιούνται από κοινού από διάφορες ομάδες, ενώ άλλα είναι πιο επιθετικά και μπορεί να απευθύνονται σε συγκεκριμένους ποδοσφαιριστές του αγώνα. Αρκετά συνθήματα είναι ακόμα πιο επιθετικά και μπορεί να απευθύνονται σε συγκεκριμένους ποδοσφαιριστές του αγώνα.[7] Τέτοια συνθήματα μπορεί να έχουν προσβλητικό, ρατσιστικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Η ΦΙΦΑ και η ΟΥΕΦΑ έχουν αναλάβει εκστρατείες ενάντια στον ρατσισμό για την καταπολέμηση επιθετικών συνθημάτων. Παρά το γεγονός ότι δεν τιμωρούν άμεσα τους οπαδούς που συμμετέχουν σε τέτοιου είδους διακρίσεις, αναμένουν από τις τοπικές ομοσπονδίες και διοργανώτριες αρχές να ενεργήσουν σύμφωνα με τους κανονισμούς και να ελέγχουν τους οπαδούς.

Μερικά από τα ατυχήματα και τις καταστροφές που πραγματοποιήθηκαν στην ιστορία του ποδοσφαίρου, σχετίζονται με προβλήματα ελέγχου του πλήθους των οπαδών (τραγωδία του Χιλσμπορο,[10] τραγωδία του Άιμπροξ[11]). Η τραγωδία του Χέιζελ το 1985 προκλήθηκε λόγω ενός συνδυασμού χουλιγκανισμού και ελλιπούς ελέγχου του πλήθους.[12] Η τραγωδία στο Μπράντφορντ Σίτι, επίσης το 1985, οφειλόταν στην κακή πυρασφάλεια του γηπέδου. Διδάγματα από αυτές τις καταστροφές οδήγησαν σε ασφαλέστερα ποδοσφαιρικά γήπεδα.[12][13]

Φαγητό και αλκοόλ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε ορισμένες χώρες, η παρακολούθηση ποδοσφαιρικών αγώνων σχετίζεται με την κατανάλωση παραδοσιακών «ποδοσφαιρικών τροφίμων», τα οποία πωλούνται (μαζί με άλλα τρόφιμα και ποτά) στα ποδοσφαιρικά στάδια με στόχο την αύξηση των εισοδημάτων των ομάδων, όπως οι κρεατόπιτες και τα «bovril» στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα σάντουιτς πεπερόνι στη Βραζιλία και τα «bratwurst», όπως και η κατανάλωση μπύρας στη Γερμανία. Στην Ισπανία είναι σύνηθες να τρώνε σπόρους ηλίανθου κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού.[14] Επιπρόσθετα, σε μερικές χώρες το ποδόσφαιρο έχει συνδεθεί με την κατανάλωση αλκοόλ, είτε πριν είτε κατά τη διάρκεια είτε μετά το παιχνίδι, με το ποτό να καταναλώνεται είτε στο στάδιο, μερικές φορές παράνομα, είτε σε παμπ είτε σε μπαρ. Ωστόσο, σε ορισμένες χώρες η κατανάλωση αλκοόλ οδηγεί σε ανεπιθύμητη συμπεριφορά και χουλιγκανισμούς. Τέτοιες συμπεριφορές έχουν οδηγήσει σε απαγόρευση πώλησης αλκοόλ στο ποδόσφαιρο σε μερικές χώρες. Παράδειγμα αποτελούν τα τα γήπεδα του Ηνωμένου Βασιλείου, αν και οι περισσότερες αγγλικές και ουαλικές ομάδες συνεχίζουν να πωλούν αλκοόλ σε κάποια σημεία της ευρύτερης περιοχής των σταδίων.[14]

Χουλιγκανισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χούλιγκαν της Σπαρτάκ Μόσχας

Το πάθος με το οποίο οι οπαδοί υποστηρίζουν τις ποδοσφαιρικές ομάδες, σε μερικές περιπτώσεις οδηγεί σε επιθετικές συμπεριφορές και βίαιες συγκρούσεις μεταξύ οπαδών. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό σαν χουλιγκανισμός.[15] Σε κάποιες χώρες, απαγορεύεται η διεξαγωγή αγώνων χωρίς αστυνόμευση. Μερικοί σύνδεσμοι φιλάθλων αποτελούν οργανωμένες συμμορίες που αναζητούν μάχες με αντίπαλες συμμορίες υποστηριχτών άλλων ομάδων. Η συμπεριφορά αυτή είναι γνωστή και σαν «English Disease» μετά τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Άγγλοι οπαδοί που ταξίδευαν στο εξωτερικό για να υποστηρίξουν είτε τις ομάδες τους είτε την Εθνική Αγγλίας, τις δεκαετίας του 1970 και του 1980.[16] Ωστόσο, η οργανωμένη βία γύρω από το ποδόσφαιρο ήταν και είναι διαδεδομένη σε πολλές άλλες χώρες, κυρίως από τους ultras στην Ιταλία,[17] τους torcidas organizadas στη Βραζιλία[18] και τους barra brava στην Αργεντινή.[19]

Η βία μεταξύ των οπαδών κυμαίνεται από μικρές μάχες μέχρι τραγωδίες (όπως η τραγωδία του Χέιζελ) και πολέμους. Το ποδόσφαιρο ευρέως θεωρείται ότι ήταν η αφορμή για τον πόλεμο του ποδοσφαίρου τον Ιούνιο του 1969 μεταξύ του Ελ Σαλβαδόρ και της Ονδούρας.[20] Επίσης, το άθλημα επιδείνωσε τις εντάσεις στις αρχές του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του 1990, όταν ένας αγώνας μεταξύ της Ντιναμό Ζάγκρεμπ και του Ερυθρού Αστέρα εξελίχθηκε σε ταραχές τον Μάιο του 1990.[21] Επιπλέον, υπήρξαν περιστατικά οπαδών που δολοφονήθηκαν, όπως για παράδειγμα η δολοφονία δύο υποστηρικτών της Λιντς Γιουνάιτεντ, στην Κωνσταντινούπολη το 2000, όπου η ομάδα αγωνιζόταν στα ημιτελικά του κυπέλλου ΟΥΕΦΑ με αντίπαλο τη Γαλατασαράι.[22]

Η βία από τους οπαδούς επηρεάζει, πιο σπάνια, και τους ποδοσφαιριστές. Για παράδειγμα, ένα μήνυμα προς τον Κριστιάν Βιέρι, προφανώς από έναν οπαδό της Ίντερ, απειλώντας τον να κάψει το εστιατόριό του, επικρίνοντας τη στάση του απέναντι στην ομάδα.[23] Υπάρχει επίσης το διαβόητο περιστατικό όπου ο Κολομβιανός διεθνής παίκτης Αντρές Εσκομπάρ δολοφονήθηκε λίγο μετά την επιστροφή στο σπίτι του από το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1994. Αιτία ήταν η επίτευξη αυτογκόλ που οδήγησε στον αποκλεισμό της Εθνικής Κολομβίας από τη διοργάνωση.[24]

Εισβολή στον αγωνιστικό χώρο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το πλήθος στον τελικό κυπέλλου Αγγλίας 1923

Ακόμα ένα σύνηθες φαινόμενο είναι η εισβολή οπαδών από τις κερκίδες μέσα στον αγωνιστικό χώρο, μερικές φορές σκόπιμα ώστε να διακόψουν ένα αγώνα ή να πανηγυρίσουν.[25] Παράδειγμα επιδρομής οπαδών αποτελεί ο τελικός Κυπέλλου Αγγλίας 1923 μεταξύ της Μπόλτον και Γουέστ Χαμ στο Γουέμπλεϊ. Λόγω της υπερπληρότητας του σταδίου η αστυνομία αναγκάστηκε να βάλει τάξη στο γήπεδο.[26][27] Ένα άλλο παράδειγμα, είναι σε ένα παιχνίδι μεταξύ της Εθνικής Αγγλίας και της Εθνικής Σκωτίας στο Γουέμπλεϊ το 1977. Μετά τη νίκη της Εθνικής Σκωτίας, οι οπαδοί της Σκωτίας (γνωστοί ως Tartan Army) εισέβαλαν στο γήπεδο, σπάζοντας τα δοκάρια και καταστρέφοντας τον χλοοτάπητα.[28][29] Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να εισβάλουν μεμονωμένα άτομα. Κάποτε, εισβάλουν γυμνοί στον αγωνιστικό χώρο. Οι φίλαθλοι τείνουν να το βλέπουν ως αβλαβή διασκέδαση. Παράδειγμα τέτοιας εισβολής στο γήπεδο ήταν στον τελικό του Euro 2004 μεταξύ της Εθνικής Ελλάδας και της Εθνικής Πορτογαλίας, όταν ο Καταλανός οπαδός-ακτιβιστής Jimmy Jump έτρεξε στο γήπεδο για να διακόψει το παιχνίδι.[30]

Εκστρατεία Fair Play

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ΦΙΦΑ έχει δημιουργήσει την εκστρατεία Fair Play (Δίκαιο παιχνίδι ή Τίμιο παιχνίδι ή Ευ Αγωνίζεσθαι) που στοχεύει στην ενίσχυση της ευγενούς άμιλλας, καθώς και την πρόληψη των διακρίσεων στο ποδόσφαιρο, προωθώντας τον σεβασμό μεταξύ των ποδοσφαιριστών, των διαιτητών, των αντιπάλων και των οπαδών. Η εκστρατεία περιλαμβάνει επίσης προγράμματα για τη μείωση του ρατσισμού στο παιχνίδι. Η εκστρατεία εκτείνεται και πέρα από τα όρια του ποδοσφαίρου, στην προσπάθεια τους να υποστηρίξουν φιλανθρωπικά ιδρύματα και άλλους οργανισμούς που βελτιώνουν τις συνθήκες σε όλο τον κόσμο.[31] Οι βασικές αρχές του Fair Play είναι:[32]

  • Παίξτε δίκαια (όχι βουτιές)
  • Παίξτε για να κερδίσετε, αλλά και για να αποδεχθείτε την ήττα με αξιοπρέπεια
  • Να τηρείτε τους κανονισμούς του παιχνιδιού
  • Να σέβεστε τους αντιπάλους, τους συμπαίκτες, του διαιτητές, τους υπαλλήλους και τους θεατές
  • Να προωθείτε τα συμφέροντα του ποδοσφαίρου
  • Να τιμάτε εκείνους που υπερασπίζονται την καλή φήμη του ποδοσφαίρου
  • Απορρίψτε τη διαφθορά, τα ναρκωτικά, τον ρατσισμό, τη βία, τα τυχερά παιχνίδια και άλλους κινδύνους για το άθλημα
  • Βοηθήστε τους υπόλοιπους να αντισταθούν σε διάφορες πιέσεις
  • Να καταγγείλετε εκείνους που επιχειρούν να δυσφημήσουν το άθλημα
  • Χρησιμοποιείστε το ποδόσφαιρο για να κάνετε έναν καλύτερο κόσμο

Η ΦΙΦΑ και η ΟΥΕΦΑ έχουν θεσπίσει βραβεία για άτομα ή ομάδες ατόμων που προωθούν το πνεύμα του Fair Play, τόσο εντός όσο και εκτός του ποδοσφαίρου. Παράδειγμα αποτελεί ο Ιταλός ποδοσφαιριστής Πάολο Ντι Κάνιο που το 2001 τιμήθηκε από τη ΦΙΦΑ με το βραβείο του Fair Play για μια γενναιόδωρη επίδειξη Fair Play. Παρά το γεγονός ότι είχε μια ευκαιρία επίτευξης γκολ, παίζοντας για τη Γουέστ Χαμ Γιουνάιτεντ εναντίον της Έβερτον, βλέποντας τον τερματοφύλακα της Έβερτον να έχει τραυματιστεί, αντί να σκοράρει το ευκολότερο γκολ της καριέρας του, έπιασε την μπάλα με τα χέρια ώστε να σταματήσει το παιχνίδι και ο τερματοφύλακας να δεχθεί ιατρική βοήθεια.[33][34] Υπάρχουν και περιπτώσεις Fair Play που δεν βραβεύτηκαν αλλά είναι ευρέως γνωστές. Για παράδειγμα, ο ποδοσφαιριστής της ΑΕΚ Ντέμης Νικολαΐδης στον τελικό κυπέλλου Ελλάδος 2000 με αντίπαλο τον Ιωνικό σκόραρε με το χέρι, ενώ το αποτέλεσμα ήταν 0-0. Ο διαιτητής αρχικά το κατακύρωσε, αλλά ο Νικολαΐδης έσπευσε να τον ενημερώσει πως σημείωσε το γκολ με το χέρι. Το γκολ ακυρώθηκε από το διαιτητή και ο ποδοσφαιριστής δέχτηκε κίτρινη κάρτα, γιατί χρησιμοποίησε το χέρι του για αντικανονική επίτευξη τέρματος.[33][34]

Μια άλλη σπουδαία εφαρμογή του Fair Play είναι η περίπτωση του παιχνιδιού μεταξύ της Άρσεναλ και της Σέφιλντ Γιουνάιτεντ τον Φεβρουάριο του 1999. Το αποτέλεσμα ήταν 1-1 όταν στο 75ο λεπτό ο ποδοσφαιριστής της Σέφιλντ, Λι Μόρις, τραυματίστηκε. Οι συμπαίκτες του έβγαλαν την μπάλα έξω για να σταματήσει το παιχνίδι και να του προσφερθούν οι πρώτες βοήθειες. Ο άγραφος κανόνας του fair play θέλει τους αντιπάλους να επιστρέφουν την μπάλα στους κατόχους της πριν από τη διακοπή. Ο Ρέι Πάρλουρ της Άρσεναλ εκτέλεσε το πλάγιο προς τη μεριά της Σέφιλντ. Η μπάλα, όμως, έφθασε στον συμπαίκτη του, τον Νουάνκο Κανού, που προχώρησε και έδωσε πάσα στον Μαρκ Όφερμαρς. Αυτός πέτυχε το γκολ και η Άρσεναλ νίκησε με ένα τέρμα που τυπικά ήταν κανονικό. Ο διαιτητής δεν είχε την εξουσία να το ακυρώσει. Ο προπονητής της Άρσεναλ, Αρσέν Βενγκέρ, ζήτησε από τη Σέφιλντ συγγνώμη και από τους αρμοδίους την επανάληψη του αγώνα. Η Ένωση Ποδοσφαίρου Αγγλίας συνεδρίασε εκτάκτως και τρεις ώρες μετά το παιχνίδι αποφάσισε την ακύρωση του αποτελέσματος και την επανάληψη του αγώνα στο ίδιο γήπεδο.[33][34]

Αξίζει να αναφερθεί ότι η ΟΥΕΦΑ έχει θεσπίσει την Ειδική βαθμολογία Fair Play, με την οποία αξιολογούνται οι επιδόσεις των Ευρωπαϊκών χωρών και ομάδων σε θέματα σχετικά με το Fair Play, με τις πρώτες χώρες να εξασφαλίζουν επιπλέον θέσεις ομάδων τους στη διοργάνωση του Γιουρόπα Λιγκ. Η ομάδα που θα πάρει την επιπλέον θέση καθορίζεται από την εγχώρια κατάταξη Fair Play.[35]

Αντιπαλότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα παιχνίδια ντέρμπι, τα οποία είναι παιχνίδια μεταξύ δύο γειτονικών αντίπαλων ομάδων, έχουν συχνά έντονο το στοιχείο του ανταγωνισμού.[36] Μερικές φορές έχουν ιστορικό, πολιτικό ή θρησκευτικό υπόβαθρο.[37] Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται για τους αγώνες μεταξύ δύο ομάδων από την ίδια πόλη ή περιοχή, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιείται και για παιχνίδια μεταξύ μεγάλων ομάδων από την ίδια χώρα.[36]

Οι οπαδοί της Σέλτικ και της Ρέιντζερς στο ντέρμπι της Σκωτίας.

Τα ντέρμπι αντιμετωπίζονται σαν οι πιο σημαντικοί αγώνες μεταξύ των οπαδών, των ποδοσφαιριστών και των ομάδων, ανεξαρτήτως της θέσης κάθε ομάδας στον βαθμολογικό πίνακα του πρωταθλήματος. Σε τέτοια παιχνίδια σημασία δεν έχει μόνο η βαθμολογική αξία της νίκης αλλά περισσότερο το γόητρο και η υπερηφάνεια.[38][39] Σε πολλές περιπτώσεις τα φαινόμενα χουλιγκανισμού εμφανίζονται έντονα σε τέτοια παιχνίδια. Μερικά από τα σημαντικότερα ποδοσφαιρικά ντέρμπι στον πλανήτη είναι: Ολυμπιακός - Παναθηναϊκός (Ελλάδα),Ρεάλ Μαδρίτης - Μπαρτσελόνα (Ισπανία), Κρακόβια Κρακοβίας - Βίσλα Κρακοβίας (Πολωνία), Φενέρμπαχτσε - Γαλατασαράι (Τουρκία), Ερυθρός Αστέρας - Παρτιζάν (Σερβία), Ρέιντζερς - Σέλτικ (Σκωτία), Μπόκα Τζούνιορς - Ρίβερ Πλέιτ (Αργεντινή), Εστεγκλάλ - Πέρσπολις (Ιράν), Φλαμένγκο - Φλουμινένσε (Βραζιλία), Ρόμα - Λάτσιο (Ιταλία) και Νασιονάλ - Πενιαρόλ (Ουρουγουάη).[37][40]

Καθίσματα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά την τραγωδία του Χίλσμπορο το 1989, η βρετανική κυβέρνηση προχώρησε στη δημιουργία μια νέας νομοθετικής ρύθμισης, γνωστής ως «Football Spectators Act», την οποία εισηγήθηκε ο Λόρδος Τέιλορ. Μεταξύ άλλων, καταργήθηκε ο χώρος για όρθιους θεατές στα ποδοσφαιρικά στάδια.[41][42] Διάφορες ομάδες, όπως η Stand Up Sit Down κάνουν εκστρατείες για την επιστροφή των χώρων αυτών.[43] Σε άλλες χώρες και άλλα πρωταθλήματα στον κόσμο, υπάρχουν χώροι για όρθιους θεατές ή ακόμη και όλοι οι φίλαθλοι σε όλο το στάδιο μπορούν να παρακολουθούν τον αγώνα όρθιοι, αντί να κάθονται στα καθίσματα τους.[41][44]

Αδελφοποιήσεις οπαδών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τοιχογραφία που απεικονίζει την αδελφοσύνη μεταξύ των οπαδών του Ολυμπιακού και Ερυθρού Αστέρα στο στάδιο του Ερυθρού Αστέρα στο Βελιγράδι.

Συχνό φαινόμενο είναι οι αδελφοποιήσεις μεταξύ των οργανωμένων οπαδών δύο ομάδων από διαφορετικές χώρες. Οι αδελφοποιήσεις συχνά έχουν ως αφορμή διεθνείς αγώνες μεταξύ των δύο ομάδων. Πολλοί οπαδοί της μιας ομάδας ταξιδεύουν και υποστηρίζουν την άλλη ομάδα σε σημαντικά παιχνίδια. Επίσης, μέσω συνθημάτων ή πανό στα δικά τους παιχνίδια, εκφράζουν τη συμπαράσταση τους προς την άλλη ομάδα.[45][46][47][48]

Συλλεκτικές κάρτες και αυτοκόλλητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε μερικές περιπτώσεις οι οπαδοί, κυρίως τα παιδιά, συλλέγουν αυτοκόλλητα και κάρτες σε ένα άλμπουμ που απεικονίζουν τους ποδοσφαιριστές διαφόρων ομάδων ενός συγκεκριμένου πρωταθλήματος. Μπορεί επίσης να υπάρχουν αυτοκόλλητα στα στάδια, εμβλήματα των ομάδων και φωτογραφίες των ομάδων.[49] Τα πιο διαδομένα είναι εκείνα που παράγονται παγκοσμίως από την Panini.[50][51]

Ποδοσφαιριστές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διασημότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η δημοτικότητα του ποδοσφαίρου είναι τόσο μεγάλη που μερικοί ποδοσφαιριστές είναι περισσότερο γνωστοί για τις εκτός γηπέδων δραστηριότητες τους. Διάσημοι ποδοσφαιριστές πρωταγωνιστούν στα πρωτοσέλιδα εφημερίδων και περιοδικών, ακόμη και για θέματα άσχετα με το ποδόσφαιρο.[52] Οργανισμοί, εταιρίες, διαφημιστές και κατασκευαστές αθλητικών ειδών κλείνουν συμφωνίες με ποδοσφαιριστές για διαφήμιση των προϊόντων τους έναντι μεγάλης αμοιβής[53][54][55][56][57] ή για προώθηση φιλανθρωπικού έργου (για παράδειγμα ποδοσφαιριστές-πρεσβευτές της UNICEF). Ο βραζιλιάνος ποδοσφαιριστής Πελέ αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα. Η δημοτικότητα του ήταν τόσο μεγάλη που επιλέγηκε για πρεσβευτής της UNICEF,[58] αλλά και ως εκφωνητής διαφημίσεων για πολλές εταιρίες. Αφιέρωσε επίσης κάποιο χρόνο στην πολιτική στη Βραζιλία.[58]

Ο πρώην κάτοχος των βραβείων Παίκτης της Χρονιάς της ΦΙΦΑ, της Χρυσής Μπάλας και του Αφρικανού ποδοσφαιριστή της χρονιάς Τζορτζ Γουεά εξασφάλισε τις περισσότερες ψήφους στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών της Λιβερίας αλλά δεν κατάφερε να αποκτήσει την απαραίτητη πλειοψηφία. Ωστόσο, έχασε στον επαναληπτικό γύρο.[59][60]

Ακόμα μια ποδοσφαιρική διασημότητα είναι ο Άγγλος ποδοσφαιριστής Ντέιβιντ Μπέκαμ.[61] Ο ποδοσφαιριστής έγινε πρότυπο μόδας στην Αγγλία λόγω των συχνών αλλαγών στο χτένισμα του.[62] Επίσης, η σχέση και τα προβλήματα με τη σύζυγο του και πρώην μέλος του συγκροτήματος Spice Girls, Βικτόρια Μπέκαμ, έτυχαν ευρείας αναφοράς στον βρετανικό τύπο αλλά και παγκόσμια.[62] Για τον ποδοσφαιριστή έχουν γίνει άγαλμα σε ένα βουδιστικό ναό[63] και ένα άλλο φτιαγμένο από σοκολάτα.[64] Ο Μπέκαμ επίσης ανακηρύχθηκε πρεσβευτής καλής θέλησης της UNICEF.[65][66] Επιπρόσθετα, ο Μπέκαμ ήταν για πολύ καιρό μοντέλο του οίκου μόδας Armani, γνωστός για τις διαφημίσεις του για εσώρουχα.[61]

Στα τέλη του 2009 ο Μπέκαμ αντικαταστάθηκε από μια άλλη ποδοσφαιριστή διασημότητα, τον Πορτογάλο ποδοσφαιριστή Κριστιάνο Ρονάλντο ως ο κύριος ποδοσφαιριστής/μοντέλο του οίκου.[67] Η ζωή του Κριστιάνο Ρονάλτο απασχολεί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για θέματα εκτός του ποδοσφαίρου και ο ίδιος αποτελεί πρότυπο μόδας.[52]

Πολλοί άλλοι ποδοσφαιριστές έχουν γίνει διασημότητες και αντιμετωπίζονται ως ήρωες από τους οπαδούς. Πρώην ποδοσφαιριστές, όπως ο Γκάρι Λίνεκερ έχουν γίνει διάσημοι δουλεύοντας στην τηλεόρασή ή στο ραδιόφωνο.[68] Ακόμη και άτομα που δεν είναι ποδοσφαιριστές αλλά σχετίζονται με το ποδόσφαιρο έχουν γίνει διάσημοι μόνο από τη σχέση τους αυτής. Μετά το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 2002, ο επικεφαλής της Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας Νοτίου Κορέας αποφάσισε να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος της χώρας.[69]

Θάνατοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις θανάτων ή θανάσιμων τραυματισμών ποδοσφαιριστών στον αγωνιστικό χώρο.[70] Στις 5 Σεπτεμβρίου 1931, ο τερματοφύλακας της Σέλτικ, Τζον Τόμσον υπέστη κάταγμα κρανίου, όταν συγκρούστηκε με τον ποδοσφαιριστή της Ρέιντζερς, Σαμ Ίγκλις, κατά τη διάρκεια ενός αγώνα μεταξύ των δύο ομάδων. Τραυματίστηκε θανάσιμα και πέθανε αργότερα την ίδια μέρα στο νοσοκομείο.[71] Στις 10 Σεπτεμβρίου 1985, ο προπονητής της Εθνικής Σκωτίας, Τζοκ Στέιν, πέθανε από καρδιακή προσβολή σε ηλικία 62 ετών, όταν η ομάδα του ισοφάρισε την Εθνική Ουαλίας, εξασφαλίζοντας ουσιαστικά τη συμμετοχή της στα πλέι-οφ για την τελική φάση του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου 1986.[72]

Μια πλάκα στο Ολντ Τράφορντ στη μνήμη των ποδοσφαιριστών της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ που έχασαν τη ζωή τους στο αεροπορικό δυστύχημα του Μονάχου, με τα ονόματα των παικτών

Το 2003, ο ποδοσφαιριστής της Εθνικής Καμερούν, Μαρκ Βιβιάν Φοέ, κατέρρευσε κατά τη διάρκεια ενός αγώνα για το Κύπελλο Συνομοσπονδιών ΦΙΦΑ με αντίπαλο την Εθνική Κολομβίας. Μεταφέρθηκε ζωντανός στο ιατρικό κέντρο του σταδίου Ζερλάν, αλλά πέθανε λίγη ώρα αργότερα. Ο θάνατος του αποδόθηκε σε υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια, μία κληρονομική πάθηση που αυξάνει τις πιθανότητες αιφνίδιου θανάτου κατά τη διάρκεια σωματικής άσκησης.[73] Στις 8 Σεπτεμβρίου 1990, ο Ντέιβ Λόνγκχαρστ, ποδοσφαιριστής της Γιορκ Σίτι FC κατέρρευσε και πέθανε στο γήπεδο κατά τη διάρκεια του αγώνα της ομάδας του με τη Λίνκολν Σίτι FC. Η αυτοψία έδειξε ότι αντιμετώπιζε μία σπάνια πάθηση της καρδιάς.[70] Το 2004, ο ποδοσφαιριστής της Εθνικής Ουγγαρίας, Μίκλος Φεχέρ, πέθανε από ανακοπή καρδίας, αγωνιζόμενος με την Μπενφίκα με αντίπαλο την Γκιμαράες.[70] Στις 9 Σεπτεμβρίου 2006, ο ποδοσφαιριστής της Χίνκλι Γιουνάιτεντ, Ματ Γκάντσμπι, κατέρρευσε στο γήπεδο και πέθανε κατά τη διάρκεια ενός αγώνα με τη Χαρογκέιτ Τάουν. Οι ιατρικές εξετάσεις έδειξαν πως είχε σοβαρό πρόβλημα στην καρδιά.[74] Στις 25 Αυγούστου 2007, ο ποδοσφαιριστής της Φ.Κ. Σεβίλλη, Αντόνιο Πουέρτα, κατέρρευσε στον αγωνιστικό χώρο, καθώς υπέστη καρδιακή προσβολή, στην πρώτη αγωνιστική της περιόδου με αντίπαλο τη Χετάφε. Ο συμπαίκτης του, Ιβιτσα Ντραγκουτίνοβιτς, επιχείρησε να του προσφέρει τις πρώτες βοήθειες και στη συνέχεια, με την αρωγή του ιατρικού επιτελείου, ο Πουέρτα ανέκτησε τις αισθήσεις του και αποχώρησε υποβασταζόμενος. Όμως, λίγο αργότερα λιποθύμησε εκ νέου στα αποδυτήρια και διακομίσθηκε στο νοσοκομείο. Πέθανε τρεις μέρες αργότερα.[75][76] Στις 29 Δεκεμβρίου 2007, ο αρχηγός της Μάδεργουελ, Φιλ Ο`Ντόνελ, κατέρρευσε την ώρα που γινόταν αλλαγή λίγα λεπτά πριν από τη λήξη του αγώνα και αν και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, κατέληξε λόγο καρδιακής ανεπάρκειας.[77] Η Μάδεργουελ μετονόμασε τη βασική εξέδρα του γηπέδου της σε εξέδρα Φιλ Ο' Ντόνελ προς τιμή του ποδοσφαιριστή.[78]

Άλλες καταστροφές έχουν συμβεί μακριά από τον αγωνιστικό χώρο. Οι πιο σημαντικές είναι η αεροπορική τραγωδία του 1949 στο Τορίνο όπου έχασαν τη ζωή τους όλοι οι ποδοσφαιριστές της Τορίνο,[79] το αεροπορικό δυστύχημα στο Μόναχο το 1958 όπου σκοτώθηκαν 8 ποδοσφαιριστές της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ[80] και η αεροπορική τραγωδία του 1993 στις ακτές της Γκαμπόν όπου έχασαν τη ζωή τους όλοι οι ποδοσφαιριστές της Εθνικής Ζάμπιας.[81]

Εθνότητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όταν το ποδόσφαιρο διαδόθηκε και εκτός της γενέτειρας του Αγγλίας, οι ποδοσφαιριστές από διαφορετικές φυλές μερικές φορές δεν γίνονταν αποδεκτοί στην Ευρώπη. Δεν είναι γνωστό πότε παρουσιάστηκε το πρώτο κρούσμα ρατσισμού στο ποδόσφαιρο, αλλά σύμφωνα με κάποιες πηγές αναφέρουν ότι οι πρώτες αντιδράσεις εμφανίστηκαν στην Αγγλία στις αρχές του 20ού αιώνα.[82] Αξίζει να αναφερθεί ότι ο πρώτος επαγγελματίας, έγχρωμος ποδοσφαιριστής που έπαιξε στην Αγγλία ήταν ο Άρθουρ Γουάλτον το 1889 με τη φανέλα της Ρόδεραμ,[83][84] ενώ είχε ξεκινήσει ερασιτεχνικά το 1885 με την Ντάρλινγκτον.[83]

Ο ρατσισμός είναι ένα χρόνιο πρόβλημα σε πολλές χώρες εδώ και δεκαετίες. Στις αρχές του 20ού αιώνα στη Βραζιλία, οι έγχρωμοι παίκτες δεν είχαν δικαίωμα να αγωνίζονται στις ομάδες των λευκών. Όποιος έγχρωμος ή μιγάς ποδοσφαιριστής επιθυμούσε να αγωνιστεί σε ομάδα λευκών, έπρεπε να εξευτελιστεί με το να βάλει στο πρόσωπό του ένα είδος σκόνης ρυζιού, για να φαίνεται λευκός.[85] Ήδη από το 1937 στο Νοτιοαμερικανικό Κύπελλο, το σημερινό Κόπα Αμέρικα, όταν κάποιος έγχρωμος ποδοσφαιριστής της Εθνικής Βραζιλίας ακουμπούσε την μπάλα, οι οπαδοί της Εθνικής Αργεντινής έβγαζαν κραυγές μαϊμούδων για να τον ξεφτιλίσουν. Το φαινόμενο αυτό εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1970, στους ποδοσφαιρικούς αγώνες στην Αγγλία, και στα νεότερα χρόνια εξαπλώθηκε σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα. Το 1981, όταν στο Ντέπφορντ 13 έγχρωμοι έχασαν τη ζωή τους σε πυρκαγιά, οι οπαδοί της Μίλγουολ τραγουδούσαν στις κερκίδες ότι «όλοι συμφωνούμε, οι νέγροι καίγονται καλύτερα απ' το πετρέλαιο». Το 1986, οι οπαδοί της Έβερτον πετούσαν μπανάνες στον Τζαμαϊκανό Τζον Μπαρνς, στο πρώτο του παιχνίδι με τη Λίβερπουλ,[85] μια συνήθεια που επίσης εξαπλώθηκε μετά σε όλη την Ευρώπη.

Πλέον, οι ποδοσφαιρικές ομάδες και πολλές εθνικές ομάδες διαθέτουν ποδοσφαιριστές από διάφορες εθνικότητες.[85] Ωστόσο, ο ρατσισμός εξακολουθεί να υφίσταται σε κάποια επίπεδα, με αρκετούς οπαδούς, όταν κάποιος έγχρωμος παίκτης παίρνει την μπάλα, να βγάζουν κραυγές πιθήκων και να πετάνε μπανάνες στο γήπεδο ή και να φωνάζουν σχετικά συνθήματα και να σηκώνουν σχετικά πανό.[82][86] Για παράδειγμα, το 2006 ο Καμερουνέζος ποδοσφαιριστής της Μπαρτσελόνα, Σαμουέλ Ετό, δέχτηκε ρατσιστικά σχόλια από οπαδούς της Ρεάλ Σαραγόσα και απείλησε να εγκαταλείψει το παιχνίδι μεταξύ των δύο ομάδων αν συνέχιζαν να τον προσβάλλουν.[85] Το ίδιο συνέβη το 2005 και με τον Ιβοριανό αμυντικό της Μεσίνα Μαρκ Ζορό σε ένα αγώνα εναντίον της Ίντερ.[85]

Η FIFA, η UEFA και η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζουν την εκστρατεία ενάντια στον ρατσισμό στην Ευρώπη (Football Against Racism in Europe-FARE), η οποία στοχεύει στην εξάλειψη του ρατσισμού στην Ευρώπη.[87] Σε μερικές χώρες, όπως η Αγγλία[88] και η Γερμανία,[86] υπήρξαν ισχυρές εκστρατείες εναντίον του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας στο ποδόσφαιρο. Σε άλλες χώρες, παρά τα ορατά προβλήματα ρατσισμού, ελάχιστα μέτρα έχουν ληφθεί, με παραδείγματα την Ισπανία[89] και την Ιταλία.[89] Ορισμένες χώρες πήραν μια σειρά από μέτρα ώστε να περιορίσουν τα φαινόμενα ρατσισμού, όπως η τιμωρία της έδρας της ομάδας της οποίας οι οπαδοί φωνάζουν ρατσιστικά συνθήματα κατά τη διάρκεια ενός αγώνα, χρηματικά πρόστιμα[82] αλλά και διακοπή του αγώνα.[90] Προσπάθειες καταβάλλονται και με τη συμμετοχή των ποδοσφαιριστών, οι οποίοι διοργανώνουν φιλικά παιχνίδια με κεντρικό μήνυμα την εναντίωσή τους στον ρατσισμό.[82][91]

Γυναικείο ποδόσφαιρο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δύο παίκτριες προσπαθώντας να αποκτήσουν έλεγχο της μπάλας

Οι γυναίκες αγωνίζονται σε ποδοσφαιρικά παιχνίδια από τότε που καταγράφηκε το πρώτο γυναικείο παιχνίδι το 1895 στο Βόρειο Λονδίνο. Παραδοσιακά είχε συνδεθεί με φιλανθρωπικά παιχνίδια και φυσική άσκηση, ιδιαίτερα στο Ηνωμένο Βασίλειο.[92] Η αντίληψη αυτή άρχισε να αλλάζει τη δεκαετία του 1970 όπου ξεκίνησε η οργάνωση του γυναικείου ποδοσφαίρου. Το ποδόσφαιρο είναι το πιο σημαντικό ομαδικό άθλημα στο γυναικείο αθλητισμό σε πολλές χώρες και ένα από τα λίγα γυναικεία, ομαδικά αθλήματα με επαγγελματικά πρωταθλήματα.

Η ανάπτυξη του γυναικείου ποδοσφαίρου αντανακλάται στις μεγάλες διοργανώσεις που διεξάγονται, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Το γυναικείο ποδόσφαιρο έδωσε πολλές μάχες για τα δικαιώματα του. Είχε μια «χρυσή εποχή» στο Ηνωμένο Βασίλειο στις αρχές της δεκαετίας του 1920, με μερικούς αγώνες να προσελκύουν στο στάδιο περισσότερους από 50.000 θεατές.[93] Η χρυσή εποχή τερματίστηκε όταν η Ένωση Ποδοσφαίρου Αγγλίας ψήφισε την απαγόρευση του παιχνιδιού στα στάδια που χρησιμοποιούσαν οι ομάδες μέλη της. Αιτία ήταν η μεγάλη απήχηση που είχε το γυναικείο ποδόσφαιρο στο κοινό, αφού σε μερικά παιχνίδια η προσέλευση των θεατών ήταν μεγαλύτερη από τα παιχνίδια ανδρών που διεξάγονταν την ίδια ημέρα. Υπήρχαν επίσης αντιδράσεις ότι η σκληρότητα και ο τρόπος παιχνιδιού δεν ήταν πρέπουσες συμπεριφορές για κορίτσια. Η απαγόρευση αυτή ακυρώθηκε τον Δεκέμβριο του 1969, μέσα από ψηφοφορία την ΟΥΕΦΑ, η οποία αναγνώρισε επίσημα το γυναικείο ποδόσφαιρο το 1971.[92] Το Παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου γυναικών της ΦΙΦΑ διεξήχθη το 1991 και διεξάγεται από τότε κάθε τέσσερα χρόνια.[94]

Παγκοσμιοποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τις τελευταίες δεκαετίες, το ποδόσφαιρο επηρεάστηκε και επηρεάζεται από το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης.[95][96] Οι ποδοσφαιριστές έχουν το δικαίωμα να αγωνίζονται σε διάφορες χώρες, πέρα από τη χώρα καταγωγής τους.[95] Μάλιστα, οι κορυφαίοι ποδοσφαιριστές του πλανήτη απολαμβάνουν μισθούς εκατομμυρίων.[97][98] Επιπρόσθετα, οι ομάδες επωφελούνται και αυτές από την παγκοσμιοποίηση του ποδοσφαίρου. Πολλές ομάδες έχουν αποκτήσει ευρεία στήριξη από οπαδούς πέρα από την περιοχή που εδρεύουν και συχνά πραγματοποιούν περιοδείες στις χώρες αυτές, έχοντας και οικονομικά οφέλη.[99][100] Ποδοσφαιρικές ακαδημίες, είτε ανεξάρτητες είτε παραρτήματα μεγάλων ευρωπαϊκών ομάδων, αναζητούν παιδιά-ταλέντα σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, τα οποία στη συνέχεια μεταπουλούν σε διάφορες ομάδες.[101] Ωστόσο, μερικές ευρωπαϊκές ομάδες έχουν κατηγορηθεί για εκμετάλλευση και εμπόριο νεαρών, αφρικανών παιδιών-ποδοσφαιρικών ταλέντων, τους οποίους προσλαμβάνουν στις ομάδες τους αλλά τους εγκαταλείπουν εφόσον δεν εξελιχτούν ποδοσφαιρικά ή όταν δεν χρειάζονται πλέον τις υπηρεσίες τους.[101][102] Στο σύγχρονο ποδόσφαιρο, οι περισσότερες ομάδες έχουν πολλούς ξένους ποδοσφαιριστές.[103][104] Για παράδειγμα, στην αγγλική Πρέμιερ Λιγκ οι Άγγλοι ποδοσφαιριστές που αγωνίζονται στο πρωτάθλημα είναι λιγότεροι από τους ξένους.[105] Επιπρόσθετα, ξένοι ποδοσφαιριστές αποκτούν υπηκοότητες άλλων χωρών και αγωνίζονται με τις εθνικές ομάδες των χωρών αυτών.[106][107] Μερικές από τις κορυφαίες διοικητικές προσωπικότητες, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου της FIFA Σεπ Μπλάτερ, υποστηρίζουν ότι είναι επιζήμιο για το παιχνίδι το φαινόμενο αυτό, κατακρίνοντας παράλληλα τη συμπεριφορά των ευρωπαϊκών ομάδων ως προς την αναζήτηση νεαρών ταλέντων από άλλες ηπείρους.[104][108][109] Ωστόσο, έχουν δημοσιευτεί ακαδημαϊκές έρευνες που υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη.[110] Πολλές ομάδες προσπαθούν να δημιουργήσουν ολοκληρωμένες ομάδες με ποδοσφαιριστές με ικανότητες ελέγχου της μπάλας, με δύναμη, με ταχύτητα και άλλες ικανότητες. Παραδοσιακά, οι ικανότητες αυτές σχετίζονται με διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές. Για παράδειγμα, η ικανότητα ελέγχου της μπάλας χαρακτηρίζει τους ποδοσφαιριστές από τη Νότια Αμερική, η ταχύτητα σχετίζεται με τους ποδοσφαιριστές από την Αφρική και η δύναμη σε ποδοσφαιριστές από την Ευρώπη. Ως εκ τούτου, οι ποδοσφαιρικές ακαδημίες και τα τμήματα αναζήτησης ταλέντων διαφόρων ομάδων αναζητούν ποδοσφαιριστές από τις περιοχές αυτές και τους βοηθούν στην εξάσκηση των ταλέντων τους, συμβουλεύοντας τους να τύχουν δοκιμαστικά από διάφορες ομάδες.[110] Επιπρόσθετα, ξένοι ποδοσφαιριστές, αποκτούν υπηκοότητες άλλων χωρών και αγωνίζονται με τις εθνικές ομάδες των χωρών αυτών.

Το ποδόσφαιρο έχει γίνει ένα παγκόσμιο άθλημα και οι θεατές από όλο τον κόσμο μπορούν να απολαύσουν πολλά διαφορετικά πρωταθλήματα. Εκτός από τις τοπικές διοργανώσεις έχουν δημιουργηθεί και διεθνείς διοργανώσεις. Η σημαντικότερη διεθνής ποδοσφαιρική διοργάνωση είναι το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου (ή Μουντιάλ), που διοργανώνεται από τη ΦΙΦΑ. Το Παγκόσμιο Κύπελλο της ΦΙΦΑ προσελκύει τον κόσμο του ποδοσφαίρου για ένα ολόκληρο μήνα.[111] Ο θρίαμβος και η ήττα σε διοργανώσεις εθνικών ομάδων είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα μίξης εθνικισμού και παγκοσμιοποίησης.[112] Οι εθνικές ομάδες δημιουργούν εθνικιστικά συναισθήματα μεταξύ των οπαδών. Ο εθνικισμός αυτός εμφανίζεται με τις ποδοσφαιρικές φανέλες που φοράνε οι οπαδοί, τα κασκόλ και τις σημαίες τις χώρας τους, με τα οποία εκφράζουν την υπερηφάνεια τους.[113] Εκτός από τα εθνικά σύμβολα που κυριαρχούν στις κερκίδες, στο γήπεδο μεταφέρονται συμβολικά και οι εθνικές συγκρούσεις. Χώρες που θεωρούνται παραδοσιακοί εχθροί αναβιώνουν μέσα από τον ποδοσφαιρικό αγώνα την αντιπαλότητα τους. Αδύναμες χώρες, όπως η Αργεντινή και η Γκάνα, ανακτούν εθνικό γόητρο μέσω των επιτυχιών των ομάδων τους.[113] Το ποδόσφαιρο φέρνει κοντά τους παίκτες, τους οπαδούς, τους προπονητές και τις ομάδες από κάθε μέρος του κόσμου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ενοποιητικής δύναμης του ποδοσφαίρου είναι η Εθνική Ακτής Ελεφαντοστού. Η ομάδα βοήθησε στην εξασφάλιση ανακωχής στον εμφύλιο πόλεμο της χώρας το 2006 με την πρόκρισή της στην τελική φάση του Παγκοσμίου Κυπέλλου 2006[114] και συνέβαλε στην περαιτέρω μείωση των εντάσεων μεταξύ της κυβέρνησης και των ανταρτών το 2007, παίζοντας ένα αγώνα (προκριματικά κυπέλλου Εθνών Αφρικής 2008) στην πρωτεύουσα των ανταρτών, Μπουακέ, μια ευκαιρία που έφερε τους δύο στρατούς μαζί, ειρηνικά για πρώτη φορά.[115] Ωστόσο, το ποδόσφαιρο ευρέως θεωρείται ότι ήταν η αφορμή για τον πόλεμο του ποδοσφαίρου τον Ιούνιο του 1969 μεταξύ του Ελ Σαλβαδόρ και της Ονδούρας.[20]

Πολλοί προπονητές είναι επίσης περιζήτητοι διεθνώς. Αυτό ισχύει ακόμη και για τους προπονητές των εθνικών ομάδων. Παραδείγματα αποτελούν ο Βραζιλιάνος Ζίκο ως προπονητής της Εθνικής Ιαπωνίας,[116] ο Σουηδός Σβεν Γκόραν Ερικσον ως προπονητής της Εθνικής Αγγλίας[117] κ.α. Ο Γερμανός Ότο Ρεχάγκελ αποτελεί «εθνικός ήρωας» στην Ελλάδα, αφότου οδήγησε ως προπονητής την εθνική ομάδα της χώρας στην κατάκτηση του Euro 2004.[118][119] Παρομοίως, ο Ολλανδός προπονητής Γκους Χίντιγκ αποτελεί ήρωας στη Νότια Κορέα,[120] αφότου ως προπονητής οδήγησε την Εθνική Κορέας στα ημιτελικά του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου 2002. Μάλιστα, ένα από τα στάδια του Παγκοσμίου Κυπέλλου 2002 μετονομάστηκε με το όνομα του προς τιμή του μετά το τέλος της διοργάνωσης.[121]

Ποδοσφαιριστές πρότυπα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι ποδοσφαιριστές, ειδικά αυτοί που αγωνίζονται στις κορυφαίες διοργανώσεις, αποτελούν πρότυπα για τους φιλάθλους. Το ίδιο το παιχνίδι είναι πλέον εντυπωσιακό και λαμπερό, με πολλά παιδιά που ασχολούνται με το ποδόσφαιρο να φιλοδοξούν να αποκτήσουν τον πλούτο και τη λάμψη των κορυφαίων ποδοσφαιριστών.[3][4] Οι κορυφαίοι ποδοσφαιριστές έχουν αποκτήσει επίσης και ομάδες θαυμαστών, όπως οι αστέρες της ροκ.[122]

Υπάρχουν διάφορες απόψεις σχετικά με την καταλληλότητα του ρόλου των ποδοσφαιριστών ως πρότυπα προς μίμηση. Ορισμένες υποστηρίζουν ότι οι ποδοσφαιριστές οι οποίοι απολαμβάνουν ένα υψηλότερο προφίλ δημοτικότητας στο τέλος θα αποτελέσουν πρότυπα, ενώ άλλες απόψεις υποστηρίζουν ότι σημαντικότερη είναι η τεχνική ικανότητα στον αγωνιστικό χώρο και απλά κάνουν μια δουλειά όπως κάθε άλλο άνθρωπο και άρα δεν πρέπει να αποτελούν πρότυπα.[123]

Πολλοί ποδοσφαιριστές θεωρούνται καλά πρότυπα. Ωστόσο, υπάρχουν πολυάριθμα δημοσιεύματα στον τύπο σχετικά με κακές συμπεριφορές ποδοσφαιριστές.[124] Η επιρροή των ποδοσφαιριστών είναι τόσο μεγάλη, ώστε οι δραστηριότητες του να απασχολούν ευρέως τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Για παράδειγμα, ο Ντιέγκο Μαραντόνα, ενώ είχε εξαιρετικές ικανότητες και ψηφίστηκε σαν ο Παίκτης του αιώνα από τη ΦΙΦΑ, έκανε χρήση ναρκωτικών.[125] Επιπρόσθετα, αποβλήθηκε από το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 1994 για αδικήματα ντόπινγκ (χρήση εφεδρίνης),[125] με αποτέλεσμα η Εθνική Αργεντινής να ηττηθεί από την πρωτοεμφανιζόμενη στη διοργάνωση Εθνική Ρουμανίας και να αποκλειστεί από τη διοργάνωση.[126] Η κατάχρηση κοκαΐνης του έχει προκαλέσει και πολλά προβλήματα υγείας, φτάνοντας ακόμη και κοντά στον θάνατο λόγο υπερβολικής δόσης.[127]

Λίγο πριν το Euro 1996, η Εθνική Αγγλίας απέκτησε την κακή φήμη του περιστατικού «Dentist's Chair» (καρέκλα οδοντίατρου). Αρκετοί Άγγλοι ποδοσφαιριστές, συμπεριλαμβανομένων των Πολ Γκασκόιν και Τέντι Σέριγχαμ, φωτογραφήθηκαν σε ένα μπαρ στο Χονγκ Κονγκ να χύνει ο ένας μπύρα κάτω από τον λαιμό του άλλου που καθόταν σε μια καρέκλα οδοντίατρου.[128][129] Στη μετέπειτα ζωή του, ο Γκασκόιν εθίστηκε στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά, με αποτέλεσμα μερικές φορές να εισαχθεί σε νοσοκομείο από υπερβολική δόση.[130][131][132]

Στην Αγγλία υπήρξαν περιστατικά κατηγορίας ποδοσφαιριστών για βία και ανάρμοστη συμπεριφορά εκτός παιχνιδιού. Παρά το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις οι ποδοσφαιριστές αθωώθηκαν, εντούτοις οι υποθέσεις είναι αμφιλεγόμενες. Το 2001, δύο παίκτες της Λιντς Γιουνάιτεντ, Τζόναθαν Γούντγκεϊτ και Λι Μπόγιερ, εμφανίστηκαν στο δικαστήριο με την κατηγορία του ξυλοδαρμού ενός φοιτητή έξω από ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης.[133][134] Το 2002, δύο ποδοσφαιριστές της Τσέλσι, οι Τζον Τέρι και Τζόντι Μόρις, εμφανίστηκαν στο δικαστήριο με την κατηγορία της συμπλοκής και αθωώθηκαν.[135]

Στις 20 Μαΐου 2008, ο Τζόι Μπάρτον καταδικάστηκε σε έξι μήνες φυλάκιση αφού ομολόγησε την ενοχή του για συμμετοχή σε μια επίθεση σε έναν έφηβο τον Δεκέμβριο του 2007.[136] Το 2004, οι ποδοσφαιριστές της Λέστερ Σίτι, Πολ Ντίκοφ, Φρανκ Σίνκλερ και Κιθ Γκιλέσπι, πέρασαν λίγες μέρες στη φυλακή, αφού κατηγορήθηκαν για σεξουαλική επίθεση. Ωστόσο, η υπόθεση κατέπεσε όταν τα ιατροδικαστικά στοιχεία έδειξαν ότι οι κατηγορίες ήταν αβάσιμες.[137][138]

Ο διάσημος ποδοσφαιριστής Γουέιν Ρούνεϊ δέχθηκε επίσης επίθεση από τα ΜΜΕ για επισκέψεις σε ιερόδουλες το 2004, ένας ισχυρισμός που επιβεβαιώθηκε αργότερα από τον ίδιο.[139][140] Ο Άντριαν Μούτου έχει παραδεχθεί τη χρήση κοκαΐνης όταν βρέθηκε θετικός σε έλεγχο ντόπινγκ[141] και ο Γκράχαμ Στακ κατηγορήθηκε για βιασμό, αλλά αθωώθηκε το 2005.[142] Την ίδια χρονιά, ο Λι Μπόγιερ έγινε και πάλι πρωτοσέλιδο όταν ο ίδιος και ο συμπαίκτης του στη Νιούκασλ Γιουνάιτεντ, Κίρο Ντάιερ χτύπησαν ο ένας τον άλλο στα τέλη ενός αγώνα της Πρέμιερ Λιγκ.[143]

Ομάδες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πολλές ποδοσφαιρικές ομάδες έχουν μετατραπεί από ερασιτεχνικές σε μεγάλες εμπορικές εταιρείας. Επιπρόσθετα, οι ποδοσφαιριστές έχουν καταφέρει να αυξήσουν τα κέρδη τους μαζικά κατά τη διάρκεια αυτής της αλλαγής.

Διαφθορά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι καταγγελίες για διαφθορά στο ποδόσφαιρο, όπως το στήσιμο αγώνων, υπήρχαν πάντα στο ποδόσφαιρο. Το επίπεδο της διαφθοράς διαφέρει από χώρα σε χώρα. Μπορεί να περιλαμβάνει ποδοσφαιριστές, παράγοντες και ομάδες. Την περίοδο 2005-06 εμφανίστηκαν πολλά σκάνδαλα διαφθοράς. Σε αυτά συμπεριλαμβανόταν το σκάνδαλο για στημένους αγώνες στη δεύτερη και τρίτη κατηγορία της Γερμανίας, με κεντρικό πρόσωπο τον διαιτητή Ρόμπερτ Χάουζερ, ο οποίος ομολόγησε ότι καθόρισε και στοιχημάτισε πολλούς αγώνες. Παρομοίως σκάνδαλο στημένων αγώνων αποκαλύφθηκε και στη Βραζιλία το 2005. Το 2006 αποκαλύφθηκε στην Ιταλία το σκάνδαλο Καλτσιόπολι, όπου πέντε ομάδες κρίθηκαν ένοχες για στήσιμο αγώνων και τιμωρήθηκαν, με σημαντικότερη τιμωρία τον υποβιβασμό της Γιουβέντους στη Β' κατηγορία για την περίοδο 2007-08 και την αφαίρεση του τίτλου της πρωταθλήτριας για την περίοδο 2005-06. Επιπρόσθετα, το 2006 αποκαλύφθηκε το σκάνδαλο «Apito Dourado» (Χρυσή Σφυρίχτρα) στην Πορτογαλία, για επηρεασμό ή προσπάθεια επηρεασμού διαιτητών από τις ΦΚ Πόρτο και Μποαβίστα.[144][145] Το 2013 η Ευρωπόλ εξάρθρωσε δίκτυο παράνομων στοιχημάτων και στημένων αγώνων, εντοπίζοντας συνολικά 680 «ύποπτα παιχνίδια» σε 30 χώρες, εκ των οποίων 380 στην Ευρώπη.[146]

Οικονομικά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα έσοδα των ομάδων προέρχονται από διάφορες πηγές (τηλεοπτικά δικαιώματα, χορηγοί, πωλήσεις εισιτηρίων αγώνων, πωλήσεις προϊόντων με το λογότυπο της ομάδας από την μπουτίκ της ομάδας, εκμετάλλευση του ονόματος, από συνδρομές των φιλάθλων, συμμετοχές σε πρωταθλήματα και τουρνουά, διαχείριση των δικαιωμάτων των ποδοσφαιριστών).[147][148][149] Οι μεγάλες ομάδες του πλανήτη παρουσιάζουν μεγάλα κέρδη. Ομάδες όπως η Μπαρτσελόνα, η Ρεάλ Μαδρίτης και η Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ συγκαταλέγονται στις πλουσιότερες ομάδες του κόσμου.[150] Η Τσέλσι ΦΚ, μετά την εξαγορά της από τον δισεκατομμυριούχο Ρομάν Αμπράμοβιτς,[151] αγόρασε πολλούς ακριβούς ποδοσφαιριστές,[152] όπως και η Μάντσεστερ Σίτι μετά που εξαγοράστηκε από τον δισεκατομμυριούχο Καλντούν Αλ Μουμπάρακ το 2008.[153]

Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για την αύξηση των κερδών των ομάδων ήταν η άφιξη της δορυφορικής τηλεόρασης.[154] Οι εταιρίες δορυφορικής τηλεόρασης καταβάλλουν τεράστια ποσά για να αγοράσουν τα δικαιώματα κάλυψης των ποδοσφαιρικών αγώνων ή στιγμιότυπα αυτών. Υπολογίζεται ότι τα 4/5 των τηλεοπτικών δικαιωμάτων στις πέντε μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες (Μεγάλη Βρετανία, Ισπανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία) ξοδεύονται στο ποδόσφαιρο.[155] Οι εταιρείες έχουν αποσβέσει την επένδυση αυτή από τους πολλούς οπαδούς που παρακολουθούν τους αγώνες τηλεοπτικά, αφού δεν μπορούν να παρευρεθούν στο γήπεδο. Επίσης, προσφέρουν στον τηλεθεατή περισσότερες ποδοσφαιρικές επιλογές σε σχέση με πριν.[156][157] Υπολογίζεται ότι τα 4/5 των τηλεοπτικών δικαιωμάτων στις πέντε μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες (Μεγάλη Βρετανία, Ισπανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία) ξοδεύονται στο ποδόσφαιρο.[158]

Σημαντική πηγή εσόδων αποτελούν οι χορηγίες από οργανισμούς και εταιρείες για να διαφημιστούν στη στολή της ομάδα. Για παράδειγμα, το 2008, η γερμανική Μπάγερν Μονάχου έλαβε 25 εκατομμύρια ευρώ ως χορηγία από την εταιρεία τηλεπικοινωνιών Deutsche Telekom.[159] Το 2012, οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι των έξι μεγαλύτερων ευρωπαϊκών πρωταθλημάτων είχαν έσοδα που ξεπέρασαν τα 500 εκατομμύρια ευρώ από χορηγίες στις φανέλες τους.[160] Επιπρόσθετα, οι ομάδες διαθέτουν προς πώληση επίσημα προϊόντα με το λογότυπο της ομάδας (αυθεντικές στολές, φλιτζάνια, μπρελόκ, καπέλα, ρολόγια χειρός κτλ).[161][162] Αξίζει να αναφερθεί ότι το 2012 η Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ, θέλοντας να κεφαλαιοποιήσει το ενδιαφέρον που δείχνει η όλο και αυξανόμενη βάση των φίλων της ομάδας παγκοσμίως, αποφάσισε να εισάγει μετοχές στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.[163]

Επιπρόσθετα, μια σημαντική πηγή εσόδων αποτελεί η πώληση ποδοσφαιριστών σε άλλες ομάδες. Το 2001 η Ρεάλ Μαδρίτης ξόδεψε 76 εκατομμύρια ευρώ για να αγοράσει τον Ζινεντίν Ζιντάν από τη Γιουβέντους, ενώ το 2000 ο Λουίς Φίγκο μετεγράφηκε στην Μπαρτσελόνα από τη Ρεάλ Μαδρίτης, με την πρώτη να δαπανεί 58,5 εκατομμύρια ευρώ.[164] Το 2009 η Ρεάλ Μαδρίτης πλήρωσε 94 εκατομμύρια για την απόκτηση του Κριστιάνο Ρονάλντο από τη Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ.[165]

Ωστόσο, πολλές ομάδες αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Για παράδειγμα, η Λιντς Γιουνάιτεντ ξόδεψε πολλά λεφτά και είχε επιτυχίες για μερικές περιόδους. Ωστόσο, τα χρέη της ομάδας έγιναν ανεξέλεγκτα, οι επιτυχημένοι ποδοσφαιριστές πουλήθηκαν και τελικά η ομάδα υποβιβάστηκε δύο φορές, από την Πρέμιερ Λιγκ στην Τσάμπιονσιπ και ακολούθως στη Φούτμπολ Λιγκ Ουάν.[166][167] Το 2012, η σκωτσέζικη Ρέιντζερς Γλασκώβης υποβιβάστηκε από την πρώτη κατηγορία της Σκωτίας στην τέταρτη, λόγω χρεών.[168]

Δεν έχουν όλες οι ομάδες μεγάλα κέρδη μέσα από τηλεοπτικές συμφωνίες. Οι ομάδες που αγωνίζονται σε μικρότερες κατηγορίες λαμβάνουν λιγότερα χρήματα για τους αγώνες τους και αν προαχθούν σε ψηλότερου επιπέδου κατηγορία, μπορεί να αντιμετωπίζουν προβλήματα αγοραστικής δύναμης, συγκριτικά με τις μεγαλύτερες ομάδες, με αποτέλεσμα ο υποβιβασμός τους να είναι πολύ πιθανό ενδεχόμενο. Ακόμη, οι ομάδες που υποβιβάζονται σε χαμηλότερη κατηγορία, χάνουν ένα μεγάλο μέρος του ποσού που κέρδιζαν από τα τηλεοπτικά δικαιώματα που είχαν όταν αγωνίζονταν στη μεγαλύτερη κατηγορία.[169]

Ομάδες από μικρές χώρες, έχουν επίσης προβλήματα με αυτό το θέμα. Λόγω του μικρού πληθυσμού της χώρας, λαμβάνουν λιγότερα χρήματα από τα τηλεοπτικά δικαιώματα.[170][171] Αυτό σημαίνει ότι υστερούν οικονομικά, ως προς τα έσοδα, από τις ομάδες από μεγαλύτερες χώρες, με πιθανό αποτέλεσμα να αντιμετωπίσουν προβλήματα χρέους αν προσπαθήσουν να ξοδέψουν χρήματα για να συναγωνιστούν μεγάλες ομάδες σε διεθνείς διασυλλογικές διοργανώσεις.[172][173] Κάποιες ομάδες έχουν καταφέρει να αντιστρέψουν τις τάσεις αυτές, εκμεταλλευόμενοι ποδοσφαιριστές που προέρχονται από τις ακαδημίες τους καθώς και προβαίνοντας σε σοφές επενδύσεις. Τέτοιες ομάδες είναι η ΦΚ Πόρτο και ο ΑΦΚ Άγιαξ, που αν και είχαν κάποιες επιτυχίες (η Πόρτο κατέκτησε το ΟΥΕΦΑ Τσάμπιονς Λιγκ 2003-04), τείνουν να πουλούν τους ποδοσφαιριστές του λόγω οικονομικών πιέσεων.[174][175][176][177]

Τα τελευταία χρόνια, η ΟΥΕΦΑ, έχει εισάγει τον κανονισμό UEFA Financial Fair Play, ώστε να περιορίσει τις ανεξέλεγκτες σπατάλες στο ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο, οι οποίες θα μπορούσαν να απειλήσουν τη μακροπρόθεσμη επιβίωση των ομάδων. Βάσει του προγράμματος, κάθε σύλλογος υποχρεούται να έχει ισοσκελισμένα έσοδα και έξοδα. Σε αντίθετη περίπτωση, προβλέπονται ποινές αφαίρεσης βαθμών αλλά και δυνατότητα εγγραφής μόνο ποδοσφαιριστών έως 21 ετών. Παράλληλα, σύλλογοι που τελούν υπό διάλυση ή καθεστώς εκκαθάρισης, δεν θα έχουν δικαίωμα συμμετοχής στις ευρωπαϊκές διοργανώσεις.[178]

Λογοτεχνία και κινηματογράφος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η δημοτικότητα του ποδοσφαίρου απεικονίζεται και στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο. Έχουν γραφτεί βιβλία που ασχολούνται με θέματα κουλτούρας και ποδοσφαίρου, όπως η βία, όπως και λεπτομερείς ιστορίες ποδοσφαιρικών γεγονότων. Επιπρόσθετα, για πολλές ομάδες κυκλοφορούν ένα ή περισσότερα φανζίν.[179]

Ορισμένοι θεωρούν ότι η άσχημη εικόνα του βρετανικού ποδοσφαίρου σαν ενασχόληση της εργατικής τάξης, άλλαξε σε κάτι πολύ πιο αξιοσέβαστο μετά τη δημοσίευση του βιβλίου «Fever Pitch» («Ο Πυρετός της Μπάλας»), το οποίο αποτελεί τα απομνημονεύματα του Νικ Χόρνμπυ (μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, στιχουργός και σεναριογράφος), σχετικά με τη ζωή του ως οπαδός της Άρσεναλ. Η ιστορία του βιβλίου στη συνέχεια έγινε ταινία.[180] Πολυάριθμες κινηματογραφικές ταινίες σχετικά με το ποδόσφαιρο έχουν δημιουργηθεί, συμπεριλαμβανομένων των ταινιών του 2001 «Bend It Like Beckham» («Καν’ το όπως ο Μπέκαμ»)[181] και του 2004 «The Football Factory» («Εργοστάσιο Ποδοσφαίρου»), η οποία είναι βασισμένη σε ένα βιβλίο του Τζον Κινγκ και ασχολείται με τον χουλιγκανισμό και τη σχέση του με την κοινωνικό-οικονομική πραγματικότητα στην Αγγλία.[182][183] Στη Γερμανία, η ταινία του 2003 «The Miracle of Bern» («Το Θαύμα Της Βέρνης»), αναβίωσε την ευφορία της νίκης της εθνικής ομάδας στο Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 1954 και είχε μεγάλη επιτυχία.[184]

Μια κινηματογραφική ταινία που στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα είναι η ταινία του 1981, «Escape to Victory» («Η Μεγάλη Απόδραση των 11»).[185] Η ταινία βασιζόταν στην αληθινή ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου 11 ποδοσφαιριστές της ΦΚ Ντιναμό Κιέβου και της Λοκομοτίβ Κιέβου που ήταν αιχμάλωτοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ντάρμιτσα, κέρδισε τη γερμανική Βέρμαχτ, που αποτελείτο από επαγγελματίες Γερμανούς ποδοσφαιριστές που υπηρετούσαν τη θητεία τους. Οι ποδοσφαιριστές της νικήτριας ομάδας αθέτησαν διαταγή των Γερμανών, όπως χάσουν τον αγώνα και στη συνέχεια εκτελούνται.[186] Η ίδια ιστορία εξιστορείται στο βιβλίο «Dynamo» του Άντι Ντούγκαν.[187]

Θρησκεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Έχει ειπωθεί ότι σε ορισμένες χώρες το ποδόσφαιρο έχει γίνει νέα θρησκεία (αν και αυτό είναι ένα αμφιλεγόμενο θέμα).[188][189]

Οι «θρησκευτικές» πτυχές των αθλητικών γεγονότων περιλαμβάνουν:[189]

  • τις τελετουργικές παραδόσεις πριν τον αγώνα, κατά τη διάρκεια του αγώνα και μετά τον αγώνα, ομαδικές τελετουργικές απαντήσεις με συνθήματα σε γεγονότα του παιχνιδιού κ.α.
  • ομαδική ανάκρουση συνθημάτων, τραγούδισμα και χορός.
  • η διαδεδομένη χρήση των συμβόλων: τα χρώματα της ομάδας και τα λογότυπα κατέχουν ιδιαίτερη σημασία για τους οπαδούς της ομάδας και η προσβολή αυτών των συμβόλων θεωρείται μεγάλη προσβολή. Η χρήση των συμβόλων αυτών σηματοδοτεί τον χρήστη τους ως οπαδό μιας συγκεκριμένης ομάδας και διαιρεί τον πληθυσμό σε «εμάς» και «αυτούς».
  • η ειδωλολατρία των ηρώων-ποδοσφαιριστών που συνδέεται με κειμήλια: μπάλες, φανέλες, αριθμοί κλπ. τα οποία σχετίζονται με τους παίκτες και συγκεκριμένα γεγονότα θεωρούνται μεγάλης αξίας.
  • προσκυνήματα: πολλοί φίλαθλοι θα πετάξουν σε μια άλλη χώρα για να παρακολουθήσουν ζωντανά ένα αγώνα ή ταξιδεύουν σε οργανωμένες ομάδες σε μακρινούς τόπους για να παρακολουθήσουν τα γεγονότα.
  • βαθιά συναισθηματική εμπλοκή, εκστατική συμμετοχή που μπορεί να οδηγήσει σε διάφορες κατευθύνσεις: κάθαρση, διασκέδαση, βία κλπ.

Στο ποδόσφαιρο (και σε άλλα αθλήματα), απουσιάζουν και ορισμένες πτυχές που συνδέονται με τη θρησκεία:[189]

  • Στο ποδόσφαιρο υπάρχει μόνο ένα ίχνος υπερφυσικότητας. Κάποιοι ποδοσφαιριστές μπορεί να είναι αθάνατοι και κάποιες ομάδες «θρυλικές», αλλά σε πολύ μικρό βαθμό που θα θεωρείτο ιδέα ή ιδεολογία, όπως αυτές που υπάρχουν στη θρησκεία.
  • Δεν υπάρχουν ιερά κείμενα. Υπάρχουν διάσημες ρήσεις, αλλά δεν ρυθμίζουν πίστη ή συμπεριφορά.
  • Η προσευχή είναι κοινή, αλλά συνήθως κατευθύνεται έξω από το σύστημα. Οι φίλαθλοι μιας ομάδες και οι ποδοσφαιριστές δεν προσεύχονται «στο» ποδόσφαιρο ή «στους» ποδοσφαιρικούς ήρωες, αλλά στις υπερφυσικές οντότητες των άλλων θρησκειών «για» το ποδόσφαιρο.[190]
  • Υπάρχουν τιμώμενα πρόσωπα, αλλά συνήθως με μια αίσθηση ειρωνείας. Για παράδειγμα, ο προπονητής Όουεν Κόιλ αναφέρεται ως ο «ο Θεός» από την Μπέρνλεϊ Φ.Κ., λόγω του θρυλικού του ρόλου ως προπονητής της ομάδας, οδήγωντας την ομάδα από πιθανό υποβιβασμό στη Φούτμπολ Λιγκ Ουάν στην Πρέμιερ Λιγκ, μέσα σε 18 μήνες από την εργοδότηση του. Ωστόσο, εγκατέλειψε την ομάδα την επόμενη περίοδο στην Πρέμιερ Λιγκ, κατά τη μεταγραφική περίοδο του Ιανουαρίου, παίρνοντας μαζί του το μεγαλύτερο μέρους του προσωπικού της ομάδας μαζί του, για να εργαστούν σε μια από τις παραδοσιακές αντιπάλους της Μπέρνλεϊ, Μπόλτον Γουόντερερς. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος οι οπαδοί Μπέρνλεϊ τον αποκαλούν «Ιούδα». Σε ένα από τα πρώτα παιχνίδια του ως προπονητής της Μπόλτον ήταν εναντίον της Μπέρνλεϊ στο Ρίμποκ Στάντιουμ. Κατά τη διάρκεια του αγώνα, αρκετοί φίλαθλοι που είχαν ταξιδέψει από το Μπέρνλεϊ εμφάνισαν ένα πανό που έγραφε «Δεν είναι ο Μεσσίας, αυτός είναι ένα πολύ κακό παιδί!», μια αναφορά από την ταινία Monty Python Το Life of Brian.[191][192][193]

Τα θρησκευτικά πιστεύω είναι επίσης συνηθισμένα στο ποδόσφαιρο. Μερικοί ποδοσφαιριστές είναι θρήσκοι και αυτό μερικές φορές φαίνεται μέσω της συμπεριφοράς τους πριν από ένα παιχνίδι. Στην Αφρική, χρησιμοποιούνται παραδοσιακές τελετουργίες πίστης ώστε να βοηθηθεί η ομάδα να κερδίσει σημαντικά παιχνίδια.[194] Στην Αργεντινή, έχει διαμορφωθεί μια επίσημη θρησκεία γύρω από τον ποδοσφαιριστή Ντιέγκο Μαραντόνα που ονομάζεται «Iglesia Maradoniana».[195]

Η γερμανική ομάδα ΦΚ Σάλκε 04 έχει τη δική της Βίβλο που ονομάζεται «Mit Gott auf Schalke» («Με τον Θεό στη Σάλκε»). Πρόκειται για μια έκδοση της χριστιανικής Βίβλου μαζί με πνευματικά κείμενα από τους χριστιανούς ποδοσφαιριστές και αξιωματούχους της ομάδας.[196]

Ορισμένες ομάδες έχουν ταυτιστεί με ορισμένες θρησκείες και οι μεταξύ τους ποδοσφαιρικές διαμάχες έχουν και θρησκευτικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Ρέιντζερς Γλασκώβης και Σέλτικ Γλασκώβης. Η Σέλτικ ιδρύθηκε από Ιρλανδούς μετανάστες το 1888 και αμέσως οι οπαδοί της ταυτίσθηκαν με τον Καθολικισμό. Η Ρέιντζερς ιδρύθηκε το 1873 αλλά μέχρι να ιδρυθεί η Σέλτικ η ομάδα δεν πρέσβευε κανένα δόγμα. Με την ίδρυση της Σέλτικ ακολούθησαν τον Προτεσταντισμό και άρχισε η μεγάλη κόντρα μεταξύ των δύο μεγάλων ομάδων, η οποία με τα χρόνια μεγάλωνε περισσότερο (μέχρι και δολοφονίες υπήρξαν), απότοκο της κόντρας μίσους Καθολικών-Προστενταντών στη Σκωτία από τον 17ο αιώνα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι οπαδοί της Σέλτικ δεν κάνουν τον Σταυρό τους στο «Άιμπροξ», έδρα της Ρέιντζερς. Ακόμη και σήμερα οι Σκωτσέζοι οπαδοί διαλέγουν ομάδα ανάλογα με τη θρησκεία τους, ενώ μέχρι ενός σημείου η σύνθεση του ρόστερ γινόταν αποκλειστικά με θρησκευτικά κριτήρια.[197][198][199]

Ποδοσφαιρικές ρήσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πάρα πολλές ρήσεις έχουν ειπωθεί από άτομα σχετικά με το ποδόσφαιρο, είτε για το ίδιο το άθλημα, είτε για πρόσωπα του ποδοσφαίρου. Κάποιες από αυτές παραμένουν διαχρονικές.

  • Κάποιος ήρθε και μου είπε «Το ποδόσφαιρο για σένα είναι θέμα ζωής και θανάτου». Του απάντησα «Κάνεις λάθος. Είναι πολύ σημαντικότερο από αυτά!». Μπιλ Σάνκλι, 1981.[200]
  • Δεν μπορεί να κλωτσήσει με το αριστερό του πόδι, δεν μπορεί να κάνει κεφαλιά, δεν μπορεί να κάνει τάκλιν και δεν σκοράρει αρκετά γκολ. Πέραν αυτών, είναι μια χαρά παίκτης. Τζορτζ Μπεστ, σχολιάζοντας την ικανότητα του Ντέιβιντ Μπέκαμ το 2000.[201]
  • Ξόδεψα εκατοντάδες χιλιάδες λίρες σε γυναίκες, αλκοόλ και γρήγορα αυτοκίνητα. Τα υπόλοιπα τα σπατάλησα. Τζορτζ Μπεστ, απάντηση σε δημοσιογράφους, σχετικά με τη διαχείριση της περιουσίας του.[202]
  • Πριν το παιχνίδι έλεγα στον εαυτό μου: «Ηρέμησε δεν είναι παρά ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά, όπως όλοι μας». Αποδείχτηκε ότι έκανα λάθος... Tarcisio Burgnich, αναφερόμενος στον Πελέ, τον οποίο μάρκαρε στον τελικό του Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 1970.[203]
  • Το ποδόσφαιρο είναι απλό άθλημα, 22 παίκτες κυνηγούν μια μπάλα για 90 λεπτά και στο τέλος κερδίζουν οι Γερμανοί. Γκάρι Λίνεκερ, 1990.[204]
  • Ήταν το χέρι του Θεού! Ντιέγκο Μαραντόνα αναφερόμενος στο γκολ που πέτυχε με το χέρι, εναντίον της Εθνικής Αγγλίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 1986.[205]
  • Δεν θα έλεγα ότι ήμουν ο καλύτερος προπονητής στο επάγγελμα. Αλλά ήμουνα ο κορυφαίος. Μπράιαν Κλαφ.[206]
  • Το ποδόσφαιρο είναι απλό. Αλλά το πιο δύσκολο πράγμα είναι να παίξεις απλό ποδόσφαιρο. Γιόχαν Κρόιφ.[207]
  • Σε ένα ποδοσφαιρικό σύλλογο υπάρχει μια αγία τριάδα: οι ποδοσφαιριστές, ο προπονητής και οι οπαδοί. Οι διευθυντές δεν ανήκουν σε αυτή. Είναι εκεί μόνο για να υπογράφουν τις επιταγές. Μπιλ Σάνκλι.[200]
  • Η μπάλα είναι στρογγυλή. Ng Fong-wing, σχολιαστής τηλεόρασης.[208]
  • Το 1969 παράτησα τις γυναίκες και το αλκοόλ. Ήταν τα χειρότερα 20 λεπτά της ζωής μου. Τζορτζ Μπεστ σε δημοσιογράφους, για τα χρόνια τους ως ποδοσφαιριστής.[202]
  • Ο Πελέ με αποκάλεσε τον μεγαλύτερο ποδοσφαιριστή στον κόσμο. Αυτό είναι η ύψιστη τιμή στη ζωή μου. Τζορτζ Μπεστ, από την αυτοβιογραφία του.[209]
  • Αυτά τα κάνουν μικρά παιδιά - να πετάνε φαγητό. Ακούς εκεί. Αυτό δεν είναι καυγάς. Εμείς ήμασταν αληθινοί άντρες, έτσι και γινόταν κάτι τέτοιο θα τους αρχίζαμε στα... μπουκέτα στο σαγόνι! Τζορτζ Μπεστ, η γνώμη του μετά τον καυγά με κομμάτια πίτσας, ανάμεσα στους παίκτες της Άρσεναλ και της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ.[210]
  • Στο Λίβερπουλ υπάρχουν δυο ομάδες. Η Λίβερπουλ και η δεύτερη ομάδα της Λίβερπουλ! Μπιλ Σάνκλι, ατάκα για την αγαπημένη του Λίβερπουλ, κατά της Έβερτον.[200]
  • Αν η Έβερτον έπαιζε στον κήπο μου, τότε θα τράβαγα τις κουρτίνες για να μην τη βλέπω. Μπιλ Σάνκλι, (ποδοσφαιριστής της Λίβερπουλ) δήλωση για τη «μισητή» Έβερτον.[200]
  • Κάναμε ότι μας ζήτησε ο προπονητής μας: «Μην αφήνετε τον Πελέ να σουτάρει». Κρίμα που δεν μας είπε να μην τον αφήσουμε και να πασάρει. Μπόμπι Μουρ, αναφερόμενος στον αγώνα της Εθνικής Αγγλίας με την Εθνική Βραζιλίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο 1970.[211]
  • Οι ήρωες είναι σαν τις μοναχικές νύχτες. Γίνονται μύθοι όταν εξευμενίζουν τις ζωές και αγγίζουν τις καρδιές μας. Ο Πελέ ήταν ένας ήρωας Χένρυ Κίσινγκερ.[211]

Ποδόσφαιρο και πολιτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε ορισμένες χώρες, το ποδόσφαιρο έχει συνδεθεί ιστορικά με την πολιτική, είτε σε επίπεδο ομάδων και οπαδών είτε σε επίπεδο ποδοσφαιρικών παραγόντων και πολιτικών.

Πολλά πολιτικά πρόσωπα εμπλέκονται άμεσα με το ποδόσφαιρο, αλλά και πολλά πρόσωπα του ποδοσφαίρου εμπλέκονται με την πολιτική. Στην Ιταλία, ο πρώην πρωθυπουργός της χώρας Σίλβιο Μπερλουσκόνι, όντας υποψήφιος ήταν ταυτόχρονα και ιδιοκτήτης της ποδοσφαιρικής ομάδας ΑΚ Μίλαν.[212][213] Το 2012, πριν από τις εκλογές της στο κρατίδιο της Βόρειας Ρηνανίας–Βεστφαλίας, η Γερμανίδα Καγκελάριος, Άνγκελα Μέρκελ εμφανίστηκε δημόσια κρατώντας ένα κασκόλ της ΦΚ Σάλκε 04, η οποία εδρεύει σε μια πόλη του κρατιδίου.[214] Το 1934, ο Ιταλός δικτάτορας Μπενίτο Μουσολίνι, χρησιμοποίησε το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 1934 που διεξήχθη στην Ιταλία με ύπουλο και προπαγανδιστικό τρόπο προκειμένου να χειραγωγήσει τις μάζες.[215] Το 1942, στο Κίεβο, το οποίο ήταν υπό γερμανική κατοχή, ο γερμανός διοικητής αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το ποδόσφαιρο για να ανυψώσει το ηθικό των στρατιωτών του, με ένα ποδοσφαιρικό αγώνα ανάμεσα σε ντόπιους και σε επαγγελματίες Γερμανούς ποδοσφαιριστές που υπηρετούν τη θητεία τους στη Βέρμαχτ, αναφέροντας ότι και «η ανωτερότητα της Άριας Φυλής έναντι των υπανθρώπων ρωσο-ουκρανών Σλάβων είναι εμφανής σε όλους τους τομείς και φυσικά και στο ποδόσφαιρο». Οι παίκτες της ντόπιας ομάδας (11 ποδοσφαιριστές της ΦΚ Ντιναμό Κιέβου και της Λοκομοτίβ Κιέβου) ήταν αιχμάλωτοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ντάρμιτσα και τους οποίους οι Γερμανοί λίγες ημέρες πριν τον αγώνα, τους επέτρεψαν να τρώνε κανονικά και να προπονούνται. Οι ποδοσφαιριστές αυτοί αθέτησαν διαταγή των Γερμανών, όπως χάσουν τον αγώνα και στη συνέχεια εκτελούνται.[186][187]

Πολιτική χροιά έχει η κόντρα μεταξύ των δύο μεγάλων ποδοσφαιρικών ομάδων, Ρεάλ Μαδρίτης και Μπαρτσελόνα. Η μεγάλη έκρηξη στον «ποδοσφαιρικό πόλεμο» της Ισπανίας είχε ξεκάθαρα πολιτικές προεκτάσεις. Η πρώτη αφορμή για να εκδηλωθεί η κόντρα των δύο ομάδων ήταν το διάταγμα που εξέδωσε ο βασιλιάς της Ισπανίας Αλφόνσο ΙΓ΄ το 1920, με το οποίο έδινε το όνομα Ρεάλ στην ομάδα της Μαδρίτης. Τη δεκαετία του 1920 η φίλαθλοι της Ρεάλ ήταν στην πλειονότητα τους κεντροδεξιοί, υποστηρίζοντας στη συνέχεια τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο, ο οποίος χρησιμοποίησε τη Ρεάλ, ως μέσο για να βγει η Ισπανία από τη μεταπολεμική απομόνωση. Οι φίλαθλοι της Μπαρτσελόνα επιθυμούσαν το καθεστώς πριν από τον ισπανικό εμφύλιο, με τα ισχυρά προνόμια αυτονομίας στην Καταλονία. Η κόντρα μεταξύ των δύο ομάδων γιγαντώθηκε και υπάρχει έως σήμερα με την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου δολοφονήθηκε ο Γιόσεπ Σουνιόλ, πολιτικός αριστερών πεποιθήσεων, πρόεδρος της Μπαρτσελόνα και μέλος του αυτόνομου καταλανικού συμβουλίου. Ως αποτέλεσμα αυτού, ο επόμενος αγώνας μεταξύ Μπαρτσελόνα και Ρεάλ Μαδρίτης κατέληξε σε συλλαλητήριο κατά της πολιτικής του Φράνκο, που χαρακτηρίστηκε από αποδοκιμασίες των φίλων της Μπαρτσελόνα κατά τη διάρκεια της ανάκρουσης του ισπανικού Εθνικού Ύμνου, γεγονός που επέφερε και την εξάμηνη τιμωρία της ομάδας. Ένα σημαντικό γεγονός στην κόντρα των δύο ομάδων ήταν η μεταγραφή του Αλφρέντο Ντι Στέφανο που ενώ είχε αρχικά συμφωνήσει με την Μπαρτσελόνα, μετά από πολύ παρασκήνιο και μέσω ενός φωτογραφικού νόμου, ο κατέληξε στη Ρεάλ Μαδρίτης το 1953. Εκ τότε, σχεδόν σε κάθε παιχνίδι οι οπαδοί της Μπαρτσελόνα αναρτούν ένα πανό που αναγράφει «Η Καταλονία δεν είναι Ισπανία».[216][217]

Στην Ιταλία, οι δυο ομάδες που είναι διάσημες για τους πολιτικοποιημένους οπαδούς τους είναι η Λάτσιο και η Λιβόρνο. Οι οπαδοί της Λάτσιο χαρακτηρίζονται ως δεξιοί. Μεγάλος υποστηρικτής της ομάδας ήταν και ο δικτάτορας της Ιταλίας, Μπενίτο Μουσολίνι. Οι οπαδοί της Λιβόρνο χαρακτηρίζονται ως αριστεροί. Η Λιβόρνο ιδρύθηκε στις αποβάθρες της πόλης, στην οποία επίσης ιδρύθηκε και το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας. Τα ντέρμπι ανάμεσα στις δυο ομάδες πιο πολύ μοιάζουν με πολιτική αντιπαράθεση παρά με ποδοσφαιρικό αγώνα, αφού τα πολιτικά συνθήματα και τα πανό πολιτικού περιεχομένου δίνουν και παίρνουν. Η πολιτική αντιπαράθεση μερικές φορές εμφανίζεται και εντός του αγωνιστικού χώρου. Για παράδειγμα, ο ποδοσφαιριστής της Λάτσιο, Πάολο Ντι Κάνιο όταν σκόραρε συνήθιζε να χαιρετάει φασιστικά προς την κερκίδα ενώ ο ποδοσφαιριστής της Λιβόρνο, Κριστιάνο Λουκαρέλι, σήκωνε τη γροθιά στον αέρα που είναι και το σήμα κατατεθέν του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Λουκαρέλι σε έναν αγώνα με την Εθνική Ελπίδων της Ιταλίας είχε πανηγυρίσει βγάζοντας τη φανέλα για να δείξει εσωτερικό φανελάκι με το πρόσωπο του Τσε Γκεβάρα.[218]

Στη Ρωσία η ανάμιξη της πολιτικής με το ποδόσφαιρο ξεκινάει περίπου το 1920. Η τότε Κομμουνιστική κυβέρνηση αποφάσισε να ιδρύσει διάφορες ποδοσφαιρικές ομάδες με έδρα τη Μόσχα. Έτσι, ιδρύονται η Λοκομοτίβ Μόσχας από το Υπουργείο Σιδηρόδρομων, η ΤΣΣΚΑ Μόσχας από τον Κόκκινο Στρατό, η Ντιναμό Μόσχας από την KGB ενώ επίσης ιδρύθηκε και η Σπαρτάκ Μόσχας η οποία πήρε το όνομα της από τον Ρωμαίο σκλάβο και αντάρτη Σπάρτακο.[218]

Στην Κύπρο, το ποδόσφαιρο θεωρείται κομματικοποιημένο. Οι ομάδες διαχωρίζονται σε αριστερές και δεξιές και ταυτίζονται οι μεν αριστερές με το αριστερό κόμμα ΑΚΕΛ και οι δεξιές ομάδες με δεξιά κόμματα και κυρίως με τον Δημοκρατικό Συναγερμό. Κυριότερες αριστερές ομάδες θεωρούνται η Ομόνοια Λευκωσίας, η Νέα Σαλαμίνα Αμμοχώστου και η Αλκή Λάρνακας ενώ κυριότερες δεξιές ο ΑΠΟΕΛ Λευκωσίας, η Ανόρθωση Αμμοχώστου, ο Απόλλων Λεμεσού και ο Ολυμπιακός Λευκωσίας. Ο διαχωρισμός ξεκίνησε λόγω των γεγονότων του 1948, με την εκδίωξη των αριστερών αθλητών από διάφορες ομάδες και την ίδρυση των αριστερών σωματείων από τους αθλητές αυτούς. Εκ τότε, ακόμα και στα μικρότερα χωριά του νησιού, δημιουργούνται μια αριστερή και μια δεξιά ομάδα.[219][220] Παρόλο που το φαινόμενο είναι πιο περιορισμένο σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες, εντούτοις εξακολουθεί να υφίσταται, ακόμα και επίσημα από τις ομάδες. Για παράδειγμα, στις προεδρικές εκλογές του 2008, αρκετές «δεξιές» ομάδες με σημαντικότερες τους ΑΠΟΕΛ, Απόλλων, Ανόρθωση, Ολυμπιακός και ΑΕΚ τάχθηκαν επίσημα μέσω των διοικήσεων τους υπέρ του δεξιού υποψηφίου στον 2ο γύρο και κάλεσαν τους οπαδούς τους να τον ψηφίσουν.[221][222]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «Top 10 Online British Daily Newspapers for Soccer News» (στα Αγγλικά). The Gaffer. 14 Ιανουαρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  2. ↑ Coggin, Stewart. «Top 5 Soccer Magazines» (στα Αγγλικά). worldsoccer.about.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Νάτου, Γιάννης (30 Δεκεμβρίου 2010). «Οι Άγγλοι ποδοσφαιριστές θέτουν λάθος πρότυπα για τον γάμο στα παιδιά». contra.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  4. ↑ 4,0 4,1 ««Σκάλωσε» με Μέσι... (vds)». sentragoal.gr. 25 Απριλίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  5. ↑ «Πανό 7.8 χιλιομέτρων από τους οπαδούς της Ρίβερ Πλέιτ!». attikipress.gr. 9 Οκτωβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  6. ↑ Καίσαρης, Θέμης (16 Απριλίου 2011). «Μια μεγάλη οικογένεια». onsports.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Σταυρούσης, Γιώργος (24 Νοεμβρίου 2011). «Τα συνθήματα των οπαδών της Ισπανίας... (vids)». ole24.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  8. ↑ Κατσώχης, Κατσώχης (1 Νοεμβρίου 2011). «Οπαδοί εν χορώ: προσέγγιση στα συνθήματα των Ελλήνων οπαδών». asxetos.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  9. ↑ «Ύμνοι ποδοσφαιρικών ομάδων». soccer-anthems.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  10. ↑ Τζαμπαζλής, Παναγιώτης (2 Φεβρουαρίου 2012). «Οι πέντε μεγαλύτερες ποδοσφαιρικές τραγωδίες». onsports.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  11. ↑ Κουνάδης, Θοδωρής (2 Ιανουαρίου 2013). «Τραγωδία Άιμπροξ: Μοιραίο γκολ για 66 ανθρώπους στο Old Firm». sport24.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Κουνάδης, Θοδωρής (2 Φεβρουαρίου 2012). «Οι πιο αιματηρές τραγωδίες στα ποδοσφαιρικά γήπεδα». sport24.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  13. ↑ Κουνάδης, Θοδωρής (2 Φεβρουαρίου 2012). «Οι 10 μεγαλύτερες ποδοσφαιρικές τραγωδίες». newsbeast.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Food And Beverage For Football Supporters» (στα Αγγλικά). footballsupportersinternational.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  15. ↑ Μαστρογιαννάκη, Διαμαντή (1 Μαΐου 2012). «Χουλιγκανισμός: Ένα ιδιόμορφο αντάρτικο πόλεων» (στα Αγγλικά). theinsider.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  16. ↑ Garland, Michael· Rowe1. «The 'English Disease' —Cured or in Remission? An Analysis of Police Responses to Football Hooliganism in the 1990s» (PDF) (στα Αγγλικά). Crime Prevention and Community Safety: An International Journal. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  17. ↑ «Italian Ultras and their role on the Serie A terraces» (στα Αγγλικά). forzaitalianfootball.com. 17 Δεκεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  18. ↑ Avey, Roberto (14 Απριλίου 2012). «Soccer Hooligans Documentary» (στα Αγγλικά). soccertalk.us. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  19. ↑ Kelly, Annie (21 Αυγούστου 2011). «The barra bravas: the violent Argentinian gangs controlling football» (στα Αγγλικά). forzaitalianfootball.com. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Dart, James; Bandini, Paolo (2007-02-21). «Has football ever started a war?» (στα Αγγλικά). The Guardian (Λονδίνο). http://football.guardian.co.uk/theknowledge/story/0,,2017161,00.html. Ανακτήθηκε στις 2013-01-18. 
  21. ↑ Drezner, Daniel (2006-06-04). «The Soccer Wars» (στα Αγγλικά). The Washington Post: σελ. B01. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/02/AR2006060201401.html. Ανακτήθηκε στις 2013-01-18. 
  22. ↑ «BBC Sport – "Leeds deaths trial delayed"» (στα Αγγλικά). BBC News. 2001-06-04. http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/1369463.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  23. ↑ «BBC Sport – "Fire bomber threatens Vieri"» (στα Αγγλικά). BBC News. 2004-02-25. http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/3487610.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  24. ↑ «Το αυτογκόλ του θανάτου». sport-week.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  25. ↑ «Ο Μπράιαν Κλαφ μοιράζει... φάπες!». balleto.gr. 23 Οκτωβρίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Οκτωβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  26. ↑ «07.02.2003: Wembley stadium» (στα Αγγλικά). football.guardian.co.uk. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  27. ↑ «April 28 – White Horses Couldn't Drag Me Away» (στα Αγγλικά). onthisfootballday.com. 28 Απριλίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  28. ↑ «Wait till the Tartan Army sees the new Wembley!». Daily Mail. 2007-11-13. http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-493501/Wait-till-Tartan-Army-sees-new-Wembley.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  29. ↑ Adrian Smith, επιμ. (2004). Sport and National Identity in the Post-War World. Routledge. σελ. 77. ISBN 0-415-28300-0. 
  30. ↑ «Jimmy Jump – Η ατραξιόν των μεγάλων διοργανώσεων». menslounge.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  31. ↑ «"My Game is Fair Play"» (στα Αγγλικά). ΦΙΦΑ. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  32. ↑ «FIFA Fair-Play Code» (στα Αγγλικά). sportingpulse.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 «Τα fair play που δεν θα ξεχάσουμε!». sport24.gr. 13 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Καραγιάννη, Βόρις (13 Φεβρουαρίου 2011). «Κέρδισαν μία θέση στο πάνθεον του fair play». sigmalive.com. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  35. ↑ «Στον "πάτο" η Ελλάδα του «Fair Play» της UEFA». express.gr. 7 Μαΐου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  36. ↑ 36,0 36,1 «Η έννοια του όρου «ντέρμπι» από την Αγγλία του 18ου αιώνα». kathimerini.gr. 19 Νοεμβρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιανουαρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2022. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Μπράτσος, Κώστας (9 Δεκεμβρίου 2012). «Τα σπουδαιότερα ντέρμπι του πλανήτη». contra.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  38. ↑ «Υποψιασμένη η Σέλτικ, για το γόητρο η Ρέιντζερς». betsellers.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  39. ↑ «Το τελευταίο... χαρτί!». sport24.gr. 30 Μαρτίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  40. ↑ Ξανθόπουλος, Ηλίας. «Ποδοσφαιρικά ντέρμπι στον κόσμο». kilkisdaily.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  41. ↑ 41,0 41,1 Conn, David (23 Μαρτίου 2011). «Fans' terrace campaign still standing but facing an uphill battle». guardian.co.uk. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  42. ↑ «Ο χουλιγκανισμός γεννήθηκε και πέθανε στην Αγγλία αλλά ζει ελεύθερος στην Ευρώπη». sports.in.gr. 1 Απριλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  43. ↑ Slater, Matt (12 Σεπτεμβρίου 2008). «Lib Dems to debate safe standing». BBC. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  44. ↑ Slater, Matt (17 Μαρτίου 2007). «Terrace backers look to Germany». BBC. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  45. ↑ Καραβάς, Ζήσης (17 Οκτωβρίου 2010). «Χουλιγκανικοί δεσμοί και παραλληλισμοί». tovima.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  46. ↑ «Μπλόκο σε οπαδούς του ΠΑΟ, υπό κράτηση δύο του ΠΑΟΚ». sport.gr. 29 Αυγούστου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  47. ↑ ««Δεν αρνούμαστε την καταγωγή μας» (video)». woop.gr. 29 Νοεμβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  48. ↑ Μπάτης, Γρηγόρης (23 Νοεμβρίου 2011). «Η ιστορία του "καυτού" Βελοντρόμ και η σχέση της με την ΑΕΚ». sport24.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  49. ↑ Wright, Simon (22 Σεπτεμβρίου 2012). «The history of soccer cards and stickers» (στα Αγγλικά). helium.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Νοεμβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  50. ↑ http://www.FootballStickipedia.com
  51. ↑ «Got, got, need... swap!» (στα Αγγλικά). stickerswapping.co.uk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  52. ↑ 52,0 52,1 Κρεκούκιας, Θανάσης. «Στο γκαράζ του CAR7!». oneman.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-05-01. https://web.archive.org/web/20120501193848/http://www.oneman.gr/keimena/men_s_only/mpales/sto-gkaraz-toy-car7.1657678.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  53. ↑ Erik Kirschbaum (8 Νοεμβρίου 2005). «How Adidas and Puma were born». The Journal (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2013. 
  54. ↑ Bruce Caldow (20 Ιουνίου 2005). «Don't mention the boot war». The Journal (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 7 Ιανουαρίου 2013. 
  55. ↑ «Η Nike χρυσοπληρώνει τον Ρονάλντο». 25 Φεβρουαρίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Φεβρουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2013. 
  56. ↑ «Backstage από τη νέα διαφήμιση του Ρονάλντο για τράπεζα». gossip-tv.gr. 29 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2013. 
  57. ↑ «Νεϊμάρ κατά της... πιτυρίδας (video)». woop.gr. 31 Ιουλίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2013. 
  58. ↑ 58,0 58,1 «70 Facts About Brazil Legend Football Icon Pele On His 70th Birthday» (στα Αγγλικά). goal.com. 2010-10-21. http://www.goal.com/en/news/60/south-america/2010/10/21/2176031/70-facts-about-brazil-legend-football-icon-pele-on-his-70th. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  59. ↑ «African leaders hail Liberia poll» (στα Αγγλικά). BBC News. 2005-11-13. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4433844.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  60. ↑ «George Weah» (στα Αγγλικά). http://www.britannica.com/EBchecked/topic/638186/George-Weah. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  61. ↑ 61,0 61,1 «20 εκ.λίρες για τον Μπέκαμ... made by Armani!». sport24.gr. 2007-11-13. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702041807/http://www.sport24.gr/football/article300015.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  62. ↑ 62,0 62,1 «Δέκα χρόνια γάμου (με απιστίες, πολύ style και χρήμα)». espressonews.gr. 2009-07-12. http://www.espressonews.gr/default.asp?artID=1024562&catid=11&pid=79. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. [νεκρός σύνδεσμος]
  63. ↑ «Beckham meets Buddha» (στα Αγγλικά). BBC. 2006-05-16. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/742997.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  64. ↑ «Japan unveils chocolate Beckham» (στα Αγγλικά). BBC. 2002-12-17. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/2582349.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  65. ↑ «Η UNICEF σκοράρει στο Μουντιάλ». UNICEF, σελ. 12. http://www.unicef.gr/oldpress/pdfs/mag64_a.pdf. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. [νεκρός σύνδεσμος]
  66. ↑ «Στον αστερισμό του Μπέκαμ». sportreview.gr. 2010-03-09. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305004928/http://www.sportreview.gr/article/139/%CE%A3%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9C%CF%80%CE%AD%CE%BA%CE%B1%CE%BC_. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  67. ↑ «Ο Αρμάνι και οι... φέτες του Κριστιάνο Ρονάλντο!». womenonly.gr. 2010-06-16. http://www.womenonly.gr/article.asp?catid=15573&pubid=16278656&subid=2. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  68. ↑ «Gary Lineker» (στα Αγγλικά). performingartistes.co.uk. http://www.performingartistes.co.uk/artistes/721/gary-lineker.htm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  69. ↑ «Korean football chief runs for presidency» (στα Αγγλικά). BBC. 2009-05-05. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/2238363.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-05. 
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Μίμης, Χρήστος (2012-04-15). «Πεθαίνοντας στον αγωνιστικό χώρο…». star-fm.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-04-04. https://web.archive.org/web/20210404034818/https://www.star-fm.gr/2012/04/15/%CE%A0%CE%B5%CE%B8%CE%B1%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%87%CF%8E%CF%81%CE%BF/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  71. ↑ Καραγιάννης, Βόρις (2013-01-06). «Το καταραμένο και αιματοβαμμένο «Άιμπροξ»». sigmalive.com. http://www.sigmalive.com/sports/football/international/scotland/23990. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  72. ↑ McCallum, Andrew; Reynolds, Jim (1985-09-11). «Manager Stein dies at match» (στα Αγγλικά). The Herald (Herald & Times Group). http://news.google.com/newspapers?nid=2507&dat=19850911&id=28BAAAAAIBAJ&sjid=26UMAAAAIBAJ&pg=3449,2305756. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  73. ↑ Καλέσης, Θωμάς (2012-06-26). «Η άσβεστη φλόγα του Μαρκ Βιβιάν Φοέ (video)». sport2310.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702041502/http://www.sport2310.gr/%CE%B7-%CE%AC%CF%83%CE%B2%CE%B5%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%86%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BA-%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%B9%CE%AC%CE%BD-%CF%86%CE%BF%CE%AD-video/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  74. ↑ Μυλωθρίδου, Θένια (2012-04-16). «Οι τραγωδίες που στιγμάτισαν το ποδόσφαιρο (vid-pic)». betboss.eu. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-05-09. https://web.archive.org/web/20220509235648/https://betboss.eu/index.php?module=News&func=display&sid=44900. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  75. ↑ Βορίσης, Θανάσης; Ευταξίας, Ηλίας (2007-08-28). «"Έσβησε" ο Πουέρτα». sport24.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-10-31. https://web.archive.org/web/20131031201835/http://www.sport24.gr/football/ChampionsLeague/article294453.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  76. ↑ «Sevilla's Puerta dies in hospital». BBC. 2007-08-28. http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/6964586.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  77. ↑ Σταματόπουλος, Βαγγέλης (2008-01-04). «Συγκίνηση στην κηδεία του Φιλ Ο'Ντόνελ». sport24.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305210946/http://www.sport24.gr/football/Scotland/article303533.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  78. ↑ «Εξέδρα... Φιλ Ο' Ντόνελ». sport24.gr. 2008-01-11. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305194101/http://www.sport24.gr/football/Scotland/article304234.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  79. ↑ Κώστας, Μπράτσος (2012-05-04). «Πέρασαν 62 χρόνια από την τραγωδία της Τορίνο στη Σουπέργκα (video)». contra.gr. http://www.contra.gr/Soccer/Italy/SerieB/article1085599.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  80. ↑ «Η Αεροπορική Τραγωδία του Μονάχου». sansimera.gr. http://www.sansimera.gr/articles/218. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  81. ↑ «Ζάμπια 1993-2012: Η θάλασσα των δακρύων έφερε την ποδοσφαιρική χαρά». contra.gr. 2012-02-15. http://www.contra.gr/Soccer/Africa/CopaAfrica/article1642961.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-13. 
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 Χριστοφόρου, Χριστοφόρου (26 Δεκεμβρίου 2008). «Ρατσισμός και ποδόσφαιρο». sport24.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Μαρτίου 2018. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  83. ↑ 83,0 83,1 Χατζής, Δημήτρης. «Ο θρυλικός Άρθουρ Γουόρτον». alterthess.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  84. ↑ Καραγιάννης, Τάκης (29 Μαρτίου 2011). «Μια σχέση 120 ετών…». alterthess.gr. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 85,4 Ξανθόπουλος, Ηλίας. «Ρατσισμός και ποδόσφαιρο». kilkisdaily.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  86. ↑ 86,0 86,1 «Ρατσισμός: Καρκίνος στο σώμα του ποδοσφαίρου». unhcr.gr. 26 Αυγούστου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  87. ↑ «Football Against Racism in Europe». Farenet.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  88. ↑ Παπαδόπουλος, Πάνος (5 Δεκεμβρίου 1999). «Οταν ο ρατσισμός παίζει μπάλα...». ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  89. ↑ 89,0 89,1 Αργυρούδης, Ρομαίν. «Τα αθλητικά της... εποχής!». epohi.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιανουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. 
  90. ↑ «Αποφάσεις για διακοπή αγώνων λόγω ρατσισμού στην Ιταλία». sport-fm.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 2013. 
  91. ↑ Ρομπόλης, Χρήστος (24 Σεπτεμβρίου 2006). ««Δηλητήριο ο ρατσισμός»». ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2013. [νεκρός σύνδεσμος]
  92. ↑ 92,0 92,1 Gregory, Patricia (2005-06-03). «How women's football battled for survival» (στα Αγγλικά). BBC sport (BBC). http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/women/4607171.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-15. 
  93. ↑ Alexander, Shelley (2005-06-03). «Trail-blazers who pioneered women's football» (στα Αγγλικά). BBC sport (BBC). http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/women/4603149.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-01-15. 
  94. ↑ «Tournaments: Women's World Cup» (στα Αγγλικά). FIFA. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Απριλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2013. 
  95. ↑ 95,0 95,1 «Η μετανάστευση της αθλητικής ποδοσφαιρικής εργατικής δύναμης του Νότου στο Βορρά». monthlyreview.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-02-26. https://web.archive.org/web/20190226031519/http://www.monthlyreview.gr/antilogos/greek/periodiko/arxeio/article_fullstory_html?obj_path=docrep%2Fdocs%2Farthra%2FMR65_Melas_FS%2Fgr%2Fhtml%2Findex. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  96. ↑ «Ο μαφιόζικος βούρκος του παγκόσμιου ποδοσφαίρου». monde-diplomatique.gr. 2002-06-16. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-09-17. https://web.archive.org/web/20110917083939/http://www.monde-diplomatique.gr/spip.php?article275. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  97. ↑ «Ρεάλ Μαδρίτης: Ανανεώνει ο Ρονάλντο». onsports.gr. 2013-02-05. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-02-06. https://web.archive.org/web/20130206072210/http://www.onsports.gr/Podosfairo/Eyrwph/Ispania/item/292127-Real-Madriths-Ananewnei-o-Ronalnto. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  98. ↑ «Η Μπαρτσελόνα θέλει να ανανεώσει το συμβόλαιο του Μέσι». thebest.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-11-13. https://web.archive.org/web/20121113212405/http://thebest.gr/news/index/viewStory/149190. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  99. ↑ «Αποθεωτική υποδοχή της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ στην Κίνα». iefimerida.gr. 2012-07-23. http://www.iefimerida.gr/news/60528/%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%85%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CF%84%CF%83%CE%B5%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%81-%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%85%CE%BD%CE%AC%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BD%CF%84-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%AF%CE%BD%CE%B1-%CE%B2%CE%AF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%BF. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  100. ↑ «Στην Ασία η καλοκαιρινή περιοδεία της Μπαρτσελόνα!». sday.gr. 2012-04-01. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-04-03. https://web.archive.org/web/20120403100912/http://www.sday.gr/Cosmos-Football/Spain/%CE%A3%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%91%CF%83%CE%B9%CE%B1-%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BD%CE%B7-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CE%B4%CE%B5%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%9C%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%83%CE%B5%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%B1.aspx. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  101. ↑ 101,0 101,1 «Σαφάρι ταλέντων». ethnos.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-05-07. https://web.archive.org/web/20120507022436/http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22733. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  102. ↑ «Συμφωνίες αποικιοκρατικού χαρακτήρα...». rizospastis.gr. 2012-12-16. http://www.rizospastis.gr/wwwengine/story.do?id=7198065. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  103. ↑ «Η κρίση διώχνει τους ξένους ποδοσφαιριστές». sportdog.gr. 2013-01-30. http://www.sportdog.gr/article/151847/i-krisi-dioxnei-toys-ksenoys-podosfairistes. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. [νεκρός σύνδεσμος]
  104. ↑ 104,0 104,1 «Οι ξένοι ποδοσφαιριστές «καταστρέφουν» την Serie A;». betboss.eu. 2011-01-22. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-08-04. https://web.archive.org/web/20210804130124/https://betboss.eu/index.php?module=News&func=display&sid=22589. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  105. ↑ «Η Πρέμιερσιπ ανήκει στους ξένους...». sport24.gr. 2007-08-19. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305012703/http://www.sport24.gr/football/England/PremierLeague/article293668.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  106. ↑ «Με αποχή απειλούν οι Κύπριοι διεθνείς ποδοσφαιριστές». contra.gr. 2012-08-07. http://www.contra.gr/Soccer/Cyprus/me-apoxh-apeiloun-oi-kuprioi-diethneis-podosfairistes.1884674.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  107. ↑ «Γερμανία 101: Μία πολυπολιτισμική σύμπραξη». contra.gr. 2012-06-18. http://www.contra.gr/Soccer/Europe/Euro/article1820443.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  108. ↑ «Μπλάτερ κατά Τσέλσι». sport-fm.gr. 2005-12-19. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-01-16. https://archive.today/20220116083546/https://www.sport-fm.gr/article/podosfairo/33542. Ανακτήθηκε στις 2022-01-16. 
  109. ↑ «Αφρική. Εμπόριο ποδοσφαιριστών». makthes.gr. 2007-07-02. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702040754/http://www.makthes.gr/news/world/3284/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  110. ↑ 110,0 110,1 Ranc, David (2012). Foreign players and football supporters: The Old Firm, Arsenal, Paris Saint-Germain (στα Αγγλικά). Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-8612-0. 
  111. ↑ «19ο παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου 11/6 – 11/7 2010». enimerosi24.gr. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2013. 
  112. ↑ Foer, Franklin (2007-01-23). «How Soccer Explains the World» (στα Αγγλικά). CBS News. http://www.youtube.com/watch?v=8Amo1b3BUgc. Ανακτήθηκε στις 2010-05-05. 
  113. ↑ 113,0 113,1 Foer, Franklin (2010-07-11). «Εθνικές ομάδες ή εθνικισμός;». tovima.gr. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=342538. Ανακτήθηκε στις 2010-05-05. 
  114. ↑ Stormer, Neil (20 Ιουνίου 2006). «More than a game». Common Ground News Service (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2013. 
  115. ↑ Austin, Merrill (10 Ιουλίου 2007). «Best Feet Forward». Vanity Fair (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2013. 
  116. ↑ «Τέλος ο Ζίκο από Ιαπωνία μετά το μουντιάλ». contra.gr. 19 Απριλίου 2006. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2013. 
  117. ↑ «Στον πάγκο της εθνικής Αγγλίας μέχρι το 2008 ο Σβεν Γκόραν Έρικσον». sports.in.gr. 28 Μαρτίου 2004. Ανακτήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 2013. 
  118. ↑ «Greek boss turns down the Germans» (στα Αγγλικά). dailymail.co.uk. 2004-07-12. http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-309878/Greek-boss-turns-Germans.html#axzz2K9r2NLpL. Ανακτήθηκε στις 2003-02-06. 
  119. ↑ «Rehhagel Said Goodbye to the Greek Nationals» (στα Αγγλικά). grreporter.info. 2010-06-24. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-08-11. https://web.archive.org/web/20100811230203/http://www.grreporter.info/en/rehhagel_said_goodbye_greek_nationals/2987. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  120. ↑ Longman, Jere (2002-06-21). «South Koreans' Savior Is Found in Dutchman» (στα Αγγλικά). The New York Times. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9904E2D7123FF932A15755C0A9649C8B63&sec=&spon=&pagewanted=all. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  121. ↑ Wall, Nick (2012-08-02). «The Best Manager for England - Guus Hiddink» (στα Αγγλικά). footballspeak.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-01-22. https://web.archive.org/web/20130122092449/http://footballspeak.com/post/2011/08/02/Why-the-Dutchman-should-replace-Capello-in-2012.aspx. Ανακτήθηκε στις 2013-02-06. 
  122. ↑ «Ρονάλντο ή Μέσι, διάλεξε με ένα like». sport-fm.gr. 20 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2013. 
  123. ↑ Shoesmith, Ian (2010-10-16). «Is it unethical for football fans to applaud criminal players?» (στα Αγγλικά). BBC News. http://www.bbc.co.uk/news/uk-11434464. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  124. ↑ Fletcher, Paul (2003-10-15). «BBC Sport – "Footballers behaving badly"» (στα Αγγλικά). BBC News. http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/3190592.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  125. ↑ 125,0 125,1 Γεωργάκης, Γιάννη (1999-05-16). «Ο Μαραντόνα, η Καμόρα και η κοκαΐνη». tovima.gr. http://www.tovima.gr/sports/article/?aid=110943. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  126. ↑ Μπράτσος, Κώστας (2010-06-09). «ΗΠΑ - 1994». contra.gr. http://www.contra.gr/Soccer/World/WorldCup/article1064124.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  127. ↑ Γεωργάκης, Γιάννη (2012-04-18). «Όταν ο θάνατος πλησίασε τον Μαραντόνα». sport24.gr. http://www.sport24.gr/football/Kosmos/otan_o_thanatos_plhsiase_ton_marantona.1737889.html?service=print. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  128. ↑ «Why do England make such a drama about getting there?» (στα Αγγλικά). dailymail.co.uk. 2011-10-07. http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-2046694/Why-England-make-drama-getting-there.html#axzz2K9r2NLpL. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  129. ↑ «Top 5 Football Controversies in the European Championships» (στα Αγγλικά). sport.uk.msn.com. 2012-04-19. 
  130. ↑ ΧΟΥΠΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ (2013-02-04). «Ο κατήφορος του Πολ Γκασκόιν δεν έχει τέλος». tanea.gr. http://www.tanea.gr/athlitismos/article/?aid=4788106. Ανακτήθηκε στις 2013-02-04. 
  131. ↑ Σταματόπουλος, Βαγγέλης (2013-02-05). «Κέντρο θεραπείας για να σωθεί ο Γκασκόιν!». sport24.gr. http://www.sport24.gr/football/Kosmos/kentro_therapeias_gia_na_swthei_o_gkaskoin.2115851.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  132. ↑ «Η τραγική ιστορία του μεγάλου Γκασκόιν». sport-fm.gr. 2009-01-11. http://www.sport-fm.gr/article/160570. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  133. ↑ «Λιντς Γιουνάιτεντ 2000-01: Τι απέγιναν;». insanesoccer.wordpress.com. http://insanesoccer.wordpress.com/2010/04/08/leeds/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  134. ↑ «Σταρ πίσω από τα κάγκελα». ethnos.gr. 2009-01-12. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702041604/http://www.ethnos.gr/ethnosport/article.asp?catid=8384&subid=2&pubid=1653559. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  135. ↑ «Τα 10 κορυφαία σκάνδαλα του Τέρι!». sport24.gr. 2011-10-27. http://www.sport24.gr/Files/ta_10_koryfaia_skandala_toy_teri.1427769.html?service=print. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  136. ↑ «Το... αμαρτωλό παρελθόν του Τζόι Μπάρτον». contra.gr. 2004-05-24. http://www.contra.gr/Soccer/England/Premiership/qpr/to-amartwlo-parelthon-toy-tzoi-mparton.1789317.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  137. ↑ «Τα "μαύρα πρόβατα" του αθλητισμού». menslounge.gr. 2004-05-24. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-08-27. https://web.archive.org/web/20100827045850/http://www.menslounge.gr/top10/t10_sports/ta_maura_probata_tou_a8litismou.html,10. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  138. ↑ «Πρωταθλητές στα σκάνδαλα». womenonly.gr. http://www.womenonly.gr/loipon/kosmikaarticle.asp?catid=13944&subid=2&pubid=1695741&tag=10741. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  139. ↑ «Σκάνδαλο: Ο Ρούνεϊ απάτησε τη γυναίκα του με πόρνη». shootandgoal.com. 2010-09-05. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-06-30. https://archive.today/20130630074954/http://www.shootandgoal.com/page.php?bid=0&id=32232. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  140. ↑ «Rooney admits prostitute visits» (στα Αγγλικά). BBC News. 2004-08-22. http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/merseyside/3588112.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  141. ↑ «Αντριαν Μούτου: Αισθάνομαι μεγάλη αδικία για την τιμωρία, αλλά η μάχη θα συνεχιστεί». inews.gr. 2009-08-16. https://www.inewsgr.com/11/antrian-moutou-aisthanomai-megali-adikia-gia-tin-timoria-alla-i-machi-tha-sinechistei.htm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  142. ↑ «Footballer Stack cleared of rape» (στα Αγγλικά). BBC News. 2005-09-30. http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/london/4297828.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  143. ↑ Σταματόπουλος, Βαγγέλης (2010-02-22). «Οι 10 κορυφαίοι καυγάδες... συμπαικτών!». sport24.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702071107/http://www.sport24.gr/Paraxena/article363316.ece?service=print. Ανακτήθηκε στις 2013-02-07. 
  144. ↑ Dan Warren (2006-07-14). «The worst scandal of them all». BBC Sport. http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/5172576.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  145. ↑ Κώστας Μπράτσος (2011-03-27). «Τα μεγαλύτερα ποδοσφαιρικά σκάνδαλα του κόσμου (videos)». contra.gr. http://www.contra.gr/Soccer/World/article1083201.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  146. ↑ «Εξάρθρωση κυκλώματος στημένων αγώνων από τη Europol». kathimerini.com.cy. 2013-02-04. http://www.kathimerini.com.cy/index.php?pageaction=kat&modid=1&artid=121921. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  147. ↑ «ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ». ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Οκτώβριος 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-11-05. https://web.archive.org/web/20101105203616/http://eureka.lib.teithe.gr:8080/bitstream/handle/10184/1878/POYLARINOS.pdf?sequence=1. Ανακτήθηκε στις 2013-03-03. 
  148. ↑ «Οι 20 οικονομικά πιο ισχυρές ομάδες του ποδοσφαίρου». contra.gr. 2012-02-18. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-02-18. https://web.archive.org/web/20120218101506/http://www.contra.gr/Soccer/afieromata/oi-20-oikonomika-pio-isxyres-omades-toy-podosfairoy.1654980.html. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  149. ↑ «Τα 20 πλουσιότερα ποδοσφαιρικά σουπερμάρκετ». tovima.gr. 1999-07-07. http://www.tovima.gr/sports/article/?aid=107857. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  150. ↑ «Στις εκατό πλουσιότερες ομάδες του κόσμου ο Ολυμπιακός». iefimerida.gr. 2012-12-31. http://www.iefimerida.gr/news/83820/%CF%83%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CF%84%CF%8C-%CF%80%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B5%CF%82-%CE%BF%CE%BC%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%85-%CE%BF-%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%82. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  151. ↑ «Russian businessman buys Chelsea». BBC. 2003-07-02. http://news.bbc.co.uk/2/hi/3036838.stm. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  152. ↑ «Η πονεμένη ιστορία της Τσέλσι!». gazzetta.gr. 2012-11-21. http://www.gazzetta.gr/podosfairo/article/345350-i-ponemeni-istoria-tis-tselsi. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  153. ↑ «Μάντσεστερ Σίτυ:Το χρήμα φέρνει ευτυχία». espressonews.gr. 2011-01-23. http://www.espressonews.gr/default.asp?pid=79&catid=42&artID=1317867. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. [νεκρός σύνδεσμος]
  154. ↑ «Η τηλεοπτική «φούσκα» του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου». tovima.gr. 2002-07-14. http://www.tovima.gr/sports/article/?aid=144055. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  155. ↑ Καψύλης, Αλέξανδρος (2012-05-20). «Τιτανομαχία για την Premier League». tovima.gr. http://www.tovima.gr/finance/article/?aid=458480. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  156. ↑ «Στα 5 δις τα τηλεοπτικά της Πρέμιερ Λιγκ!!!». premierleague.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-31. https://web.archive.org/web/20130731142326/http://www.premierleague.gr/%CF%83%CF%84%CE%B1-5-%CE%B4%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CF%80%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CF%81%CE%AD%CE%BC%CE%B9%CE%B5%CF%81-%CE%BB%CE%B9%CE%B3%CE%BA/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  157. ↑ «Ανατροπή των τηλεοπτικών δικαιωμάτων της Πρέμιερ Λιγκ». contra.gr. 2011-10-12. http://www.contra.gr/Soccer/England/Premiership/anatroph-twn-thleoptikwn-dikaiwmatwn-ths-premier-ligk.1407332.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  158. ↑ «Οικονομικός βασιλιάς το ποδόσφαιρο». acadimies.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-11-06. https://web.archive.org/web/20111106023000/http://www.acadimies.gr/site/article.php?aid=3068&cid=20. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  159. ↑ «Bundesliga 2008/2009 – Clubs, Vermarkter, Sponsoren» (PDF) (στα Γερμανικά). Stuttgarter Zeitung. 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 19 Απριλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2013. 
  160. ↑ «Μπάρτσα, η πιο... πολυφορεμένη!». sentragoal.gr. 9 Οκτωβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2013. 
  161. ↑ «EXCLUSIVE: Manchester United and Real Madrid top global shirt sale charts» (στα Αγγλικά). sportingintelligence.com. 2012-10-08. http://www.sportingintelligence.com/2012/10/08/exclusive-manchester-united-and-real-madrid-top-global-shirt-sale-charts-081001/. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  162. ↑ «UNITED DIRECT: THE OFFICIAL ONLINE MEGASTORE» (στα Αγγλικά). manutd.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-11-08. https://web.archive.org/web/20111108112331/http://store.manutd.com/stores/manutd/products/product_browse.aspx?category. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  163. ↑ «Μάντσεστερ Γ.: Ιστορική στιγμή στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης». shootandgoal.com. 2012-08-10. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-08-13. https://web.archive.org/web/20120813014013/http://www.shootandgoal.com/page.php?bid=2&id=64399. Ανακτήθηκε στις 2013-03-03. 
  164. ↑ «Οι ακριβότερες μεταγραφές όλων των εποχών (vids)». contra.gr. 2009-06-08. http://www.contra.gr/Archive/ContraFiles/article1038765.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  165. ↑ «Με 94 εκατομμύρια ευρώ στη Ρεάλ ο Κ. Ρονάλντο». protothema.gr. 2009-06-11. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-05-22. https://web.archive.org/web/20130522123352/http://www.protothema.gr/homme/bon-appetit/article/?aid=35200. Ανακτήθηκε στις 2013-03-04. 
  166. ↑ Σωτηρακόπουλος, Χρήστος (2013-01-30). «Η Λιντς ξανά εκεί που ανήκει». england365.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-02-03. https://web.archive.org/web/20130203081132/http://www.england365.gr/article/43171/%CE%97-%CE%9B%CE%B9%CE%BD%CF%84%CF%82-%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%AC-%CE%B5%CE%BA%CE%B5%CE%AF-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CE%BA%CE%B5%CE%B9. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  167. ↑ Τσίλιος, Γιώργος (2010-10-23). «Λιντς Γιουνάϊτεντ: «Παγώνια» γεμάτα από ιστορία». sportreview.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702042349/http://www.sportreview.gr/article/250/%CE%9B%CE%B9%CE%BD%CF%84%CF%82_%CE%93%CE%B9%CE%BF%CF%85%CE%BD%CE%AC%CF%8A%CF%84%CE%B5%CE%BD%CF%84____%CE%A0%CE%B1%CE%B3%CF%8E%CE%BD%CE%B9%CE%B1_%CE%B3%CE%B5%CE%BC%CE%AC%CF%84%CE%B1_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  168. ↑ «Η Ρέιντζερς στην τέταρτη κατηγορία!». sport24.gr. 2012-07-13. http://www.sport24.gr/football/Scotland/h_reintzers_sthn_tetarth_kathgoria.1853843.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  169. ↑ Μπλουνα, Θανου (2011-02-05). «Η μάχη του οικονομικού υποβιβασμού». news.kathimerini.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-02-08. https://web.archive.org/web/20120208103059/http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_sport_2_05/02/2011_431399. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  170. ↑ «Ranking of European TV broadcasting rights». football-marketing.com. 2010-03-29. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-11-12. https://web.archive.org/web/20121112204059/http://www.football-marketing.com/2010/03/29/ranking-of-european-tv-broadcasting-rights-for-2010/. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  171. ↑ «"Τρελά" ποσά στις ομάδες που θα συμμετέχουν στο Champions League! Δείτε τι αντιστοιχεί στις Ελληνικές ομάδες». thestival.gr. http://www.thestival.gr/sports/item/49098-22trela22-posa-stis-omades-poy-tha-symmetexoyn-sto-champions-league21-deite-ti-antistoixei-stis-ellinikes-omades. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  172. ↑ Περπερίδης, Νίκος (2012-01-12). «Τσάμπιονς Λιγκ: Ευχή για τους μεγάλους, κατάρα για τους μικρούς…». sportculture.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702041549/http://www.sportculture.gr/champions-league-euxh-gia-tous-megalous-katara-gia-tous-mikrous.html. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  173. ↑ Μπράτσος, Κώστας (2008-05-20). «Υπολογίζοντας τα κέρδη των συλλόγων». contra.gr. http://www.contra.gr/Soccer/Europe/ChL/article1011743.ece. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  174. ↑ Γκουτρουμάνη, Άρη (2012-09-02). «Με τη φιλοσοφία των κορυφαίων παγκοσμίως». eleftheria.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-03-07. https://web.archive.org/web/20130307090232/http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=10. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  175. ↑ «Ο AJAX Θεωρείται η κορυφαία ομάδα σε επίπεδο ακαδημιών παγκοσμίως! (VIDEO)». sports-academies.gr. 2012-06-16. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-10-19. https://web.archive.org/web/20121019054410/http://sports-academies.gr/academies-world/4403-sports. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  176. ↑ ««Για πάντα (με τον) Αγιαξ»!..». kathimerini.gr. 2012-11-25. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=485493. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  177. ↑ «Επικερδής βιομηχανία η Πόρτο του Ντα Κόστα». kathimerini.gr. 2012-09-09. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-11-16. https://web.archive.org/web/20121116234027/http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_sport_100001_09/09/2012_494937. Ανακτήθηκε στις 2013-02-09. 
  178. ↑ «FINANCIAL FAIR Play Νέα δεδομένα και στο ελληνικό ποδόσφαιρο». makthes.gr. 2013-03-03. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-07-02. https://archive.today/20130702043237/http://www.makthes.gr/news/sports/101122/. Ανακτήθηκε στις 2013-03-03. 
  179. ↑ Steckelmacher, Hugo (27 Μαρτίου 2008). «Football Fanzines – the perfect way to get your voice heard» (στα Αγγλικά). soccerlens.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  180. ↑ «Αφιέρωμα Football Films #2: Fever Pitch του David Evans». mixtape.gr. 16 Ιουνίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Αυγούστου 2014. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  181. ↑ «ΚΑΝ' ΤΟ ΟΠΩΣ Ο ΜΠΕΚΑΜ». athinorama.gr. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  182. ↑ «Εργοστάσιο Ποδοσφαίρου». dvd-trailers.gr. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  183. ↑ «The Football Factory» (στα Αγγλικά). thefootballfactory.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  184. ↑ «The Miracle of Bern» (στα Αγγλικά). FIFA. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Μαρτίου 2013. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  185. ↑ «Internet Movie Database – "Victory"». Imdb.com. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουνίου 2009. 
  186. ↑ 186,0 186,1 «Ντέρμπι θανάτου! Ένας ιστορικός ποδοσφαιρικός αγώνας. ΒΙΝΤΕΟ». onalert.gr. 6 Αυγούστου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  187. ↑ 187,0 187,1 «ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ». dioptra.gr. 6 Αυγούστου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  188. ↑ «FootballCulture.net – "Sacred Soccer?" (Internet Archive copy)» (στα Αγγλικά). Web.archive.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Οκτωβρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  189. ↑ 189,0 189,1 189,2 «Football As Religion» (στα Αγγλικά). footballsupportersinternational.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Μαρτίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  190. ↑ «Religion In Football: Recipe for Success?» (στα Αγγλικά). 29 Ιουλίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιουνίου 2009. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  191. ↑ Wheeler, Chris (27 Ιανουαρίου 2010). «Bolton 1 Burnley 0: Trotters' manager Owen Coyle gets the better of his former club to earn first Premier League win» (στα Αγγλικά). dailymail.co.uk. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  192. ↑ McNulty, Phil (26 Ιανουαρίου 2010). «Bolton 1 - 0 Burnley» (στα Αγγλικά). bbc.co.uk. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  193. ↑ McNulty, Phil (22 Νοεμβρίου 2010). «Coyle takes Bolton to new level» (στα Αγγλικά). bbc.co.uk. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  194. ↑ «FootballCulture.net – "The Magic of Soccer" (Internet Archive copy)» (στα Αγγλικά). Web.archive.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Οκτωβρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  195. ↑ «The 'Hand of God' church» (στα Αγγλικά). bbc.co.uk. 4 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  196. ↑ «Mit gott auf Schalke» (στα Αγγλικά). Mit-gott-auf-schalke.de. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιουνίου 2009. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2013. 
  197. ↑ «Ο «Ιερός» αγώνας Ρέιντζερς – Σέλτικ». enallaxnews.gr. 1 Ιανουαρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  198. ↑ Σαρρής, Θάνος. «"Old Firm": Ιερός πόλεμος και στη μέση... λίγο ποδόσφαιρο». newstime.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιουλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  199. ↑ «Θέμα: Αφιέρωμα στο «Old Firm»». premierleague.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  200. ↑ 200,0 200,1 200,2 200,3 «Μπιλ Σάνκλι, ένας (κατα)κόκκινος θρύλος!». sport24.gr. 29 Σεπτεμβρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  201. ↑ «Οι 20 ατάκες αθλητών που έμειναν στην ιστορία...». newsbeast.gr. 6 Δεκεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  202. ↑ 202,0 202,1 «Χωρίς προφυλακτικό + Τζορτζ Μπεστ». pamesports.gr. 25 Νοεμβρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  203. ↑ «Ο θρύλος πάτησε τα εβδομήντα (vid)». sport-fm.gr. 23 Οκτωβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. [νεκρός σύνδεσμος]
  204. ↑ «Στο τέλος νικούν πάντα οι Γερμανοί». sportculture.gr. 18 Απριλίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  205. ↑ «Το «χέρι του Θεού» σε μπίζνες με τον... Διάβολο!». tovima.gr. 27 Οκτωβρίου 1996. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  206. ↑ «Μπράιαν Κλαφ: Ο αιρετικός προπονητής-θρύλος». sportculture.gr. 20 Σεπτεμβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  207. ↑ «El Salvador-Ο Πυθαγόρας του ποδοσφαίρου». sportculture.gr. 31 Μαΐου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  208. ↑ «The ball is round» (στα Αγγλικά). ceo.gov.hk. 25 Μαΐου 2006. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  209. ↑ «Ο «άγγελος της μπάλας»». protathlima.com. 15 Νοεμβρίου 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2013. 
  210. ↑ «George Best: Το «Πέμπτο Σκαθάρι»…». i-jukebox.gr. 22 Μαΐου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  211. ↑ 211,0 211,1 «Ο πρώτος αποχαιρετισμός». sport24.gr. 18 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  212. ↑ «Ξανά πρόεδρος στη Μίλαν ο Μπερλουσκόνι». iefimerida. 16 Φεβρουαρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιανουαρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2022. 
  213. ↑ Χατσιανίδης, Κώστας (8 Φεβρουαρίου 2013). «Ποδόσφαιρο και πολιτική». 3pointmagazine.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  214. ↑ Γαλούπης, Βασίλης (10 Μαΐου 2012). «Κοροϊδεύουν τον κόσμο!». gazzetta.gr. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  215. ↑ «Αλήθειες για το Μουντιάλ του '34». sport.gr. 14 Σεπτεμβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  216. ↑ Παπαδατου, Μπαμπη (24 Νοεμβρίου 2012). «ΑΠΟΨΗ : Ποδόσφαιρο και πολιτική». kathimerini.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  217. ↑ «Ο Φράνκο, η Καταλονία και το άσβεστο μίσος Ρεάλ-Μπαρτσελόνα». iefimerida.gr. 21 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  218. ↑ 218,0 218,1 «Η πολιτική πάει... γήπεδο». sport2310.gr. 21 Μαΐου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  219. ↑ Μελετίου, Γιώργος. «Η αρχή της πολιτικοποίησης του ποδοσφαίρου: 60 χρόνια από τα γεγονότα του 1948 που οδήγησαν στη διάσπαση του κυπριακού ποδοσφαίρου». magazine.apopsi.com.cy. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  220. ↑ Αντωνίου, Κωστάκη (28 Ιανουαρίου 2013). «Ο υποψήφιος του ΑΠΟΕΛ και ο υποψήφιος της Ομόνοιας». sigmalive.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  221. ↑ «Τους παλιούς συμμάχους κερδίζει ο Δ. Χριστόφιας». imerisia.gr. 21 Φεβρουαρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 
  222. ↑ «ΠΑΝΗΓΥΡΙΖΟΥΝ ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΑΓΓΛΟΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΤΤΑ ΤΟΥ ΤΑΣΣΟΥ!». paron.gr. 24 Φεβρουαρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2013. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • John King (2004). Εργοστάσιο Ποδοσφαίρου. Μτφρ. Δημήτρης Αγγελίδης (2η έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Οξύ. ISBN 960-7614-64-X. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ποδοσφαιρικός_πολιτισμός&oldid=10566525"