Ιερά Μητρόπολις Νικαίας (Οικουμενικό Πατριαρχείο)

Να μη συγχέεται με Ιερά Μητρόπολις Νικαίας (Εκκλησία της Ελλάδος).

Ο Ναός της του Θεού Σοφίας στη Νίκαια της Μικράς Ασίας, όπου συνήλθε η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος το 787.

Η Ιερά Μητρόπολις Νικαίας ήταν μια επαρχία (από τα μέσα του 4ου αιώνα Μητρόπολη) του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με έδρα την πόλη της Νίκαιας στη Βιθυνία (σημερινό Ιζνίκ της Τουρκίας). Ήταν σπουδαία επαρχία λόγω της εγγύτητάς της με τη βυζαντινή πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, και επειδή σε αυτήν διεξήχθησαν δύο Οικουμενικές Σύνοδοι, το 325 και 787. Η Μητρόπολη Νικαίας παρέμεινε σημαντική μέχρι την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1331. Κατόπιν, το χριστιανικό στοιχείο στην περιοχή μειώθηκε γρήγορα, με τη φυγή του ελληνικού πληθυσμού και τον εξισλαμισμό των υπολοίπων. Έτσι, η έδρα της Μητρόπολης μεταφέρθηκε στην Κίο. Η Μητρόπολη παρέμεινε ενεργή μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Διατηρείται ως τίτλος ιεραρχών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, και από τα μέσα του 15ου αιώνα και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Ιστορία

Η Νίκαια ήταν σημαντική και ευημερούσα πόλη της Ύστερης Αρχαιότητας και έτσι ήκμασε και η τοπική εκκλησία. Το 325 συνεκλήθη στην πόλη η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος και υπό τον Αυτοκράτορα Ουάλη (364–378) η τοπική επισκοπή αποσπάστηκε από τη γειτονική Νικομήδεια και αναβιβάστηκε σε ξεχωριστή Μητρόπολη. Τον πέμπτο αιώνα απέσπασε τρεις επισκοπές από τη δικαιοδοσία της Νικομήδειας και αργότερα έξι. Το 787 πραγματοποιήθηκε εκεί η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος, η οποία τερμάτισε την πρώτη περίοδο της Εικονομαχίας. Στη Notitiae Episcopatuum από τον 8ο έως τον 15ο αιώνα, η Νίκαια καταλαμβάνει σταθερά την όγδοη θέση στις Μητροπόλεις που υπάγονται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

Η πόλη παρέμεινε σημαντική καθ 'όλη τη μέση βυζαντινή περίοδο (7ος-12ος αιώνας). Μετά την εξέγερση του Νικηφόρου Μελισσηνού, οι Τούρκοι σύμμαχοί του κατέλαβαν την πόλη το 1081 και την έκαναν πρώτη πρωτεύουσα του Σελτζουκικού Σουλτανάτου του Ρουμ, μέχρι την ανακατάληψή της από την Α΄ Σταυροφορία το 1097. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Τέταρτης Σταυροφορίας και την ίδρυση της Λατινικής Αυτοκρατορίας (1204), η πόλη έγινε πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας και έδρα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εν εξορία μέχρι την επανακατάκτηση της Πόλης το 1261. Μεταξύ των 46 επισκόπων που καταγράφει ο Le Quien (Oriens Christianus, τόμ. I, 639–56), οι πιο αξιοσημείωτοι είναι: ο Θέογνις, ο πρώτος γνωστός επίσκοπος, που αφορίστηκε το 325, ο Αναστάσιος τον 6ο αιώνα, ο Πέτρος, ο Θεοφάνης ο Γραπτός (συγγραφέας της Οκτωήχου), ο Ιγνάτιος ο Διάκονος και ο Γρηγόριος Ασβεστάς τον 9ο αιώνα, ο Ευστράτιος στις αρχές του 12ου αιώνα και ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος τον 15ο αιώνα.

Η πόλη καταλήφθηκε μετά από μια μακρά πολιορκία από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1331. Η μακρά αντίσταση της πόλης, η έξοδος του ελληνικού ορθόδοξου πληθυσμού της σε εδάφη ακόμη ελεγχόμενα από το Βυζάντιο και ο γρήγορος εξισλαμισμός που ακολούθησε την κατάκτηση (παρά το φαινόμενο του κρυπτο-χριστιανισμού) μείωσε γρήγορα το τοπικό ελληνικό ορθόδοξο στοιχείο. Ήδη το 1354, όταν ο Γρηγόριος Παλαμάς επισκέφθηκε την πόλη, βρήκε ότι ο τοπικός χριστιανικός πληθυσμός ήταν πολύ εξαντλημένος και σε μια μερική απογραφή της ίδιας της Νίκαιας που χρονολογείται από το 1454/5, καταγράφονται μόνο επτά χριστιανικά νοικοκυριά. Παρότι ολόκληρη η περιοχή της Βιθυνίας υπέστη απότομη πτώση του χριστιανικού της στοιχείου κατά τη διάρκεια και μετά την οθωμανική κατάκτηση, το Πατριαρχείο διατήρησε ενεργές όλες τις μητροπόλεις της βυζαντινής εποχής καθ'όλη την πρώιμη οθωμανική περίοδο (πέρα από τη Νίκαια, και τη Νικομήδεια, τη Χαλκηδόνα και την Προύσα) σε βαθμό εντελώς δυσανάλογο προς τις δημογραφικές πραγματικότητες. Πέρα από την επιθυμία να διατηρηθούν ενεργές ιστορικές και σπουδαίες επισκοπές όπως αυτή της Νικαίας, αυτή η πρακτική ήταν πιθανότατα αποτέλεσμα της γειτνίασής τους με την έδρα του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη, η οποία επέτρεψε στους επισκόπους τους να διαχειρίζονται τις επισκοπές τους και παράλληλα να διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην κεντρική διοίκηση της Εκκλησίας. Η πρακτική αυτή επισημοποιήθηκε τον 18ο αιώνα, όταν οι επίσκοποι των πλησιέστερων στην Κωνσταντινούπολη επισκοπών (δηλαδή της Βιθυνίας και της Ανατολικής Θράκης), οι οποίοι συνήθως κατοικούσαν στην οθωμανική πρωτεύουσα και ήταν μέλη της μόνιμης συνόδου του πατριαρχείου, αναβαθμίστηκαν σε «Γέροντες» Μητροπολίτες και σχημάτισαν μια ομάδα με την ισχύ να ελέγχει και να συμβουλεύει τους Πατριάρχες.

Ωστόσο, ως αποτέλεσμα της έλλειψης του χριστιανικού στοιχείου στην ίδια τη Νίκαια, η έδρα της Μητρόπολης μεταφέρθηκε στο κοντινό λιμάνι της Κίου, της οποίας καταργήθηκε η αρχιεπισκοπή. Η ακριβής ημερομηνία μεταφοράς της έδρας μας είναι άγνωστη, αλλά μπορεί να συνέβη ήδη στα τέλη του 14ου αιώνα. Η τοπική εκκλησία της Κοιμήσεως (ή η Θεοτόκος Παζαριώτισσα, όπως ήταν γνωστή) χρησίμευσε ως καθεδρικός ναός της Μητρόπολης τουλάχιστον από την ανακαίνισή της το 1692.

Η Μητρόπολη γνώρισε μια αναβίωση στα τέλη της Οθωμανικής εποχής, ως αποτέλεσμα της γενικής δημογραφικής αύξησης του ορθόδοξου (όχι μόνο ελληνικού) πληθυσμού αυτήν την περίοδο. Στις αρχές του 20ού αιώνα περιελάμβανε 26 ενορίες, συμπεριλαμβανομένων των Ελληνόφωνων, των Αρμενίων και των Τουρκόφωνων. Σύμφωνα με την (όχι πάντα αξιόπιστη) απογραφή του Πατριαρχείου πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Μητρόπολη ποίμαινε 33.470 άτομα.

Επισκοπικός κατάλογος

Όνομα	Έτη	Σχόλια
Θέογνις	325 – 355	Αρειανιστής, αφορίστηκε
Χριστός	325 – 329
Θέογνις	~ 342	Αρειανιστής
Ευγένιος	355 – 370	Αρειανιστής
Υπάτιος Α΄	370 – 380	Αρειανιστής
Δωρόθεος	381
Αναστάσιος Α΄	~ 451	πρώτος με τον τίτλο του Μητροπολίτη, συμμετείχε στη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο
Πέτρος Α΄	458 – 459
Αναστάσιος Β΄	πριν το 518 – μετά το 536
Στέφανος	553
Θεόφιλος	περί τον 6ο-7ο αιώνα
Κωνσταντίνος Α΄	7ος αιώνας
Φώτιος	680 – 681	συμμετείχε στην ΣΤ' Οικουμενική Σύνοδο
Γεώργιος Α΄	691
Αναστάσιος Γ΄	τέλη 7ου – αρχές 8ου αιώνα
Υπάτιος Β΄	~ 787
Ινγκερ	τέλη 8ου – αρχές 9ου αιώνα
Πέτρος Β΄	812 – 827
Θεοφάνης Α΄ ο Γραπτός	843 – 845
Ιγνάτιος ο Διάκονος	845 – 847
Νικηφόρος	μετά το 848 – 858	α΄ θητεία
Ιωάννης Α΄	858 – 867
Νικηφόρος	867 – 877	β΄ θητεία
Αμφιλόχιος	877 – 878
Γρηγόριος Ασβεστάς	878 – 880
Κοσμάς
Θεόδωρος Α΄	10ος αιώνας
Αλέξανδρος	925 – 935
Ιγνάτιος	935 – 945
Δανιήλ Α΄	μέσα του 10ου αιώνα
Θεόδωρος Β΄	956
Κοσμάς	11ος αιώνας
Κωνσταντίνος Β΄	1027
Ευστράτιος	1092 – 1117
Νικήτας	12ος αιώνας
Λέων	1144 – 1155
Γεώργιος Β΄	πριν τον Μάρτιο 1166 – 1173
Νικόλαος	~ 1177
Γεράσιμος Α΄	13ος αιώνας
Θεοφάνης Β΄	1261 – 1283
Αρσένιος	1301 – 1313
Πέτρος Γ΄	1315 – 1318
Καλλίστρατος	~ 1327
Μανασσής	1355 – 1362
Θεοφάνης Γ΄	1366 – 1380
Αλέξιος	1380 – 1393
Γεώργιος Γ΄	1393 – 1403
Βησσαρίων	1437 – 1439	προσχώρησε στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και έγινε καρδινάλιος
Νεόφυτος	1439 – 1450
Σταυράκιος	1450
Ματθαίος	~ 1467
Αλέξιος	~ 1528
Αθανάσιος	1530
Μάξιμος	~ 1541
Κύριλλος	πριν το 1565 – μετά τον Φεβρουάριο 1585	υπογράφει την καθαίρεση του Πατριάρχη Ιωάσαφ Β΄ (Ιαν. 1565)
Παρθένιος	1606 – 1621
Μακάριος	~ 1622/3	από Γάνου και Χώρας, καθαιρέθηκε, κατόπιν εκ νέου Γάνου και Χώρας
Πορφύριος Α΄	1624 – 17 Ιουνίου 1640	παραιτήθηκε
Πορφύριος Β΄	Ιούνιος 1640 – 1651 †	καθαιρέθηκε τον Αύγουστο του 1645 και αποκαταστάθηκε το 1647
Γρηγόριος Β΄	22 Απριλίου 1653 – 1657
Ναθαναήλ Καλονάρης	Απρίλιος 1657 – 1657 †
Φιλόθεος	Σεπτέμβριος 1657 – 12 Ιουλίου 1662 †
Δαμασκηνός	12 Ιουλίου 1662 – ;
Γρηγόριος Γ΄	1667
Δαμασκηνός	1667 – 1676;	παραιτήθηκε
Μεθόδιος	;
Σωφρόνιος Α΄	1 Φεβρουαρίου 1676 – 1687
Ιωαννίκιος	τέλη 17ου αιώνα – πριν τον Μάρτιο 1696
Γεννάδιος	1696 – ;	από πρώην Δρύστρας
Νικόδημος	; – μετά το 1706
Γεννάδιος ο Λέριος	1712 – 25 Φεβρουαρίου 1714	από Χίου, κατόπιν Ηρακλείας
Γεράσιμος	~ 1720 ~ 1725
Καλλίνικος Α΄	πριν το 1741 – μετά τον Μάρτιο 1752
Ιερεμίας	1752 – μετά τον Φεβρουάριο 1764
Άνθιμος	20 Μαΐου 1764 – 1783	από Θηβών, παραιτήθηκε το 1783 υπέρ του Κορίνθου Γαβριήλ
Γαβριήλ	14 Φεβρουαρίου 1783 – Σεπτέμβριος 1792	από Κορίνθου, κατόπιν Αδριανουπόλεως
Καλλίνικος Β΄	Σεπτέμβριος 1792 – 17 Ιουνίου 1801	από Αδριανουπόλεως, μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης
Δανιήλ	18 Ιουνίου 1801 – 11 Μαρτίου 1811	καθαιρέθηκε «καθ΄υψηλόν αυτοκρατορικόν ορισμόν»
Ιωαννίκιος	12 Μαρτίου 1811 – Ιούνιος 1817	από Αγκύρας, κατόπιν Καισαρείας
Μακάριος Γ΄	Ιούνιος 1817 – Απρίλιος 1821	από Τυρνόβου, κατόπιν Εφέσου
Ιερόθεος	Απρίλιος 1821 – 14 Οκτωβρίου 1825	από Παροναξίας, μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας
Ιωσήφ Β΄	14 Οκτωβρίου 1825 – 18 Ιουνίου 1859 †	από Πελαγονίας
Ιωαννίκιος Γ΄ (Κωνσταντινίδης ή Ραγκαβάς)	20 Ιουνίου 1859 – 12 Μαΐου 1878	από Νύσσης, κατόπιν Ηρακλείας
Σωφρόνιος Β΄ (Χρηστίδης)	12 Μαΐου 1878 – 14 Νοεμβρίου 1880	από Διδυμοτείχου, παραιτήθηκε
Διονύσιος (Χαριτωνίδης)	14 Νοεμβρίου 1880 – 23 Ιανουαρίου 1886	από Αδριανουπόλεως, μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης
Σωφρόνιος Β΄ (Χρηστίδης)	23 Ιανουαρίου 1886 – 8 Ιανουαρίου 1890 †	β΄ θητεία
Ιερώνυμος (Γοργίας ή Γιούργας)	11 Ιανουαρίου 1890 – 13 Μαΐου 1897	από Νικοπόλεως, κατόπιν Ηρακλείας
Σωφρόνιος Γ΄ (Χρηστίδης)	29 Μαΐου 1897 – 22 Μαΐου 1902	από Λέρου, κατόπιν Ιωαννίνων
Ιερώνυμος (Γοργίας ή Γιούργας)	22 Μαΐου 1902 – 30 Μαρτίου 1910 †	από Ηρακλείας, β΄ θητεία
Βασίλειος (Γεωργιάδης)	13 Μαΐου 1910 – 13 Ιουλίου 1925	από Πελαγονίας, μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης
Βενιαμίν (Κυριακού)	21 Ιουλίου 1925 – 21 Οκτωβρίου 1933	από Φιλιππουπόλεως, μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης
Ιωάννης Ε΄ (Ρίννε)	4 Οκτωβρίου 2001 – 1 Ιουλίου 2010 †	από Φιλλανδίας
Κωνσταντίνος (Χαρισιάδης)	29 Αυγούστου 2011 – 8 Απριλίου 2021 †	από Δέρκων

Πηγές

• Foss, Clive (1991). «Nicaea». Στο: Kazhdan, Alexander, επιμ. Oxford Dictionary of Byzantium. London and New York: Oxford University Press, σσ. 1463–1464. ISBN 978-0-19-504652-6. 
• Moustakas, Konstantinos (2003). «Νικαίας Μητρόπολις (Οθωμανική Περίοδος)». Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor. Foundation of the Hellenic World. 
• Nesbitt, John W., επιμ. (1996). Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 3: West, Northwest, and Central Asia Minor and the Orient. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 0-88402-250-1. 
• Ζαχαριάδου, Ελισάβετ Α. (1996). Δέκα τουρκικά έγγραφα για τη Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567). Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. ISBN 960-7094-69-7. 
• Κουρίλας, Ευλόγιος. Κώδιξ επισήμων εγγράφων Μεγίστης Λαύρας, καταρτισθείς υπό του Ευλογίου Κουρίλα από του 1910-1951 (PDF). Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων. 
• Δελιάλης, Ν. (2017). «Δύο Πατριαρχικά Σιγίλλια Διονυσίου του Δ' και Γρηγορίου του Ε'». Μακεδονικά (1): 112. doi:https://doi.org/10.12681/makedonika.9121. 
• Kiminas, Demetrius (31 Μαρτίου 2009). The Ecumenical Patriarchate: A History of Its Metropolitanates with Annotated Hierarch Catalogs. Wildside Press LLC. ISBN 978-1434458766. Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2014. 
• Φιλιππαίου, Θεοκλήτου (Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1960). «Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως Επισκοπαί καί Επίσκοποι (1833-1906), Β´». Θεολογία 31 (3). http://www.ecclesia.gr/greek/press/theologia/material/1960_3_1_Filippaios2.pdf. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2021. 
• Γεδεών, Μανουήλ (1885). Πατριαρχικοί Πίνακες: Ειδήσεις ιστορικαί βιογραφικαί περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως: από Ανδρέου του Πρωτοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ' του από Θεσσαλονίκης, 36-1884. Κωνσταντινούπολη: Lorenz & Keil. 
• Αποστολόπουλος, Δημήτρης Γ. (1987). Η Νομική Συναγωγή Του Δοσιθέου. Μία Πηγή Και Ένα Τεκμήριο. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών. 
• Laurent, V. (1963). Le Corpus des sceaux de l' empire Byzantin. V.1 (L'eglise) (στα Γαλλικά). Paris: Centre National de la Recherche Scientifique. 
• Βαλαής, Διονύσιος (16 Ιουλίου 2013). «Πτυχές από την Ιστορία της Μητρόπολης Δρύστρας: Βιογραφικός Αρχιερατικός Κατάλογος του ΙΖ' αιώνα επί τη βάσει Πατριαρχικών εγγράφων». Synthesis-Ηλεκτρονικό περιοδικό Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ 2 (1). doi:https://doi.org/10.26262/syn.v2i1.3652. https://ejournals.lib.auth.gr/synthesis/article/view/3652/3690. Ανακτήθηκε στις 31 Μαΐου 2024.