Μετάβαση στο περιεχόμενο

Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Γρηγόριος Παλαμάς)
Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς
Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, Θαυματουργός
Γέννηση1296
Κωνσταντινούπολη
Κοίμηση14 Νοεμβρίου 1359
Θεσσαλονίκη
Τιμάται απόΑνατολική Ορθόδοξη Εκκλησία
Ανατολικές Καθολικές Εκκλησίες
Αγιοκατάταξη1368, Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Φιλόθεο Α΄
Μείζον ιερόΜητροπολιτικός ναός Αγίου Γρηγορίου Παλαμά Θεσσαλονίκη
Εορτασμός14 Νοεμβρίου
B΄ Κυριακή των Νηστειών (35 μέρες πριν το Πάσχα)
Σύμβολαμακρυά σκούρη γενιάδα, άμφια επίσκοπου, ευαγγέλιο ή ειλητάριο στο χέρι, δεξί χέρι υψωμένο ευλογώντας
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς (1296 - 14 Νοεμβρίου 1359) ήταν Μικρασιάτης φιλόσοφος, λόγιος και κληρικός[1]. Ήταν μοναχός του Αγίου Όρους, κατόπιν Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και διαπρεπής θεολόγος του Ησυχασμού. Οι διδασκαλίες του προς υπεράσπιση του Ησυχασμού ενάντια στην επίθεση του επισκόπου Βαρλαάμ αναφέρονται ευρύτερα υπό τον γενικό τίτλο Παλαμισμός, ενώ οι οπαδοί του Παλαμίτες. Κείμενά του βρίσκονται στη Φιλοκαλία. Τιμάται ως άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η ημέρα μνήμης του είναι η 14η Νοεμβρίου και η δεύτερη Κυριακή των Νηστειών που ονομάζεται Κυριακή του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.

Η ζωή του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πρώτα χρόνια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Γρηγόριος Παλαμάς.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από αριστοκρατική γενιά. Οι Μικρασιάτες γονείς του, Κωνστάντιος και Καλλονή [2] γεννήθηκαν στη Μικρά Ασία, όμως την εγκατέλειψαν λόγω της τουρκικής προέλασης και κατέφυγαν στη βυζαντινή πρωτεύουσα[3]. Ο Γρηγόριος είχε πέντε αδέλφια, τον Μακάριο, τον Θεοδόσιο, την Επίχαρη και τη Θεοδότη[2]. Ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Παλαμάς, ήταν συγκλητικός και μέλος της αυτοκρατορικής αυλής. Ο Ανδρόνικος Β' εκτίμησε τόσο πολύ τα προσόντα του ώστε του ανέθεσε την εκπαίδευση του εγγονού του Ανδρόνικου Γ'[4]. Ο πατέρας του πέθανε αφού δέχθηκε στην επιθανάτια κλίνη του τη μοναχική κουρά[5], όταν ο Γρηγόριος ήταν επτά ετών, οπότε περιήλθε υπό την προστασία του αυτοκράτορα. Οι κοσμικές σπουδές του περιλάμβαναν κυρίως τα κλασικά trivium και quatrivium[6]. Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης γραμματική, ρητορική, φυσική, λογική[7] και με δάσκαλο τον Θεόδωρο Μετοχίτη μελέτησε ιδιαίτερα τη φιλοσοφία. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών του ανατέθηκε να συντάξει και να εκφωνήσει πραγματεία περί του Αριστοτέλη ενώπιον του Θεόδωρου Μετοχίτη και του Ανδρόνικου Β'[4][8].

Μοναστική σταδιοδρομία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αν και ο αυτοκράτορας τον προόριζε για υψηλά κρατικά αξιώματα, εκείνος άρχισε να ασχολείται με την άσκηση και την ασκητική φιλολογία. Η μοναστική του κλίση καλλιεργήθηκε από τις συναναστροφές του με διάσημους μοναχούς στη βυζαντινή πρωτεύουσα[9]. Ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας τον μύησε στη νοερά προσευχή, ενώ ο Γρηγόριος σε ηλικία ούτε είκοσι ετών αποσύρθηκε στη μοναστική ζωή, πείθοντας να κάνουν το ίδιο και μέλη της οικογένειάς του: η μητέρα του Καλή, οι δύο αδελφές Επίχαρη και Θεοδότη και τα άλλα δύο αδέλφια του, Μακάριος και Θεοδόσιος[10]. Αρχικά μετέβη στο όρος Παπίκιο της Θράκης και μετά σε διάφορες τοποθεσίες στον Άθω: στο Βατοπέδι -υπό την καθοδήγηση του ησυχαστή Νικοδήμου- στο κοινόβιο της Μεγίστης Λαύρας, όπου ονομάστηκε ψάλτης από τον εκεί ηγούμενο, και στο τέλος τριών ετών ερημίτης στη Γλωσσία, υπό την καθοδήγηση του μοναχού Γρηγορίου[11]. Σύμφωνα με φιλοπαλαμικές πηγές[12], λόγω επιδρομών Τούρκων πειρατών στην περιοχή του Άθω θέλησε να ταξιδέψει στα Ιεροσόλυμα και στο Σινά[13] αλλά στάθμευσε στη Θεσσαλονίκη. Οι κατοπινοί πολέμιοί του θεώρησαν ως αίτιο φυγής του τον φόβο να μη θεωρηθεί μεσσαλιανιστής[12], επειδή οι τελευταίοι παρέβλεπαν τα ιερά μυστήρια για να αφοσιωθούν αποκλειστικά στην προσευχή[14]. Κατά τους πολέμιούς του στη διάρκεια της παραμονής του στα μοναστήρια του Παπικίου ήλθε σε επαφή με Βογομίλους[α], οι οποίοι αρκούνταν στο Πάτερ ημών, το οποίο έλεγαν επτά φορές την ημέρα και πέντε φορές τη νύχτα[16]. Ήλθε σε επαφή μαζί τους μόνο για να τους προσηλυτίσει κατά τον Φιλόθεο Κόκκινο, εγκωμιαστή του Παλαμά[17], ενώ επίσης ήδη από τα πρώτα βήματά του στον μοναχισμό συγκρούσθηκε με αυτούς.

Το 1326 χειροτονήθηκε ιερέας στη Θεσσαλονίκη από τον τότε Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Καλέκα[18]. Στη Θεσσαλονίκη έγινε μέλος ενός είδους πνευματικού κύκλου, εμπνευστής του οποίου ήταν ο Ισίδωρος, μαθητής του Γρηγορίου Σιναΐτου και ο οποίος αποσκοπούσε στη διάχυση της άσκησης της προσευχής εκτός μοναστηριών[19]. Αργότερα αναχώρησε μαζί με δέκα ακόμα ιερείς για τη Βέροια, όπου παρέμεινε για πέντε χρόνια, εφαρμόζοντας αυστηρή μόνωση. Ο θάνατος της μητέρας του τον απομάκρυνε προσωρινά στην Κωνσταντινούπολη και οι Σερβικές επιδρομές στη Βέροια τον έστειλαν οριστικά το 1331 στο Άγιο Όρος.

Ο μεταρρυθμιστικός του ζήλος και η αυστηρότητα της άσκησής του[20] τον έφεραν σε σύγκρουση με τους μοναχούς και αποτραβήχτηκε περί το 1335 στο ησυχαστήριό του στον Άγιο Σάββα[21]. Αργότερα έγινε ηγούμενος στη μονή Εσφιγμένου[22].

Η ησυχαστική έριδα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Ησυχαστική έριδα

Περί το 1337, ο Ησυχασμός προσέλκυσε την προσοχή ενός λογίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, του Βαρλαάμ, ενός μοναχού από την Καλαβρία που είχε έρθει στην Κωνσταντινούπολη περίπου επτά χρόνια νωρίτερα. Αντιδρώντας στις επικρίσεις για τα θεολογικά του κείμενα ότι ο Γρηγόριος Παλαμάς είχε επικοινωνήσει μαζί του, ο Βαρλαάμ συνάντησε Ησυχαστές και άκουσε περιγραφές των πρακτικών τους. Εκπαιδευμένος στη Δυτική Σχολαστική θεολογία, ο Βαρλαάμ σκανδαλίστηκε από τις περιγραφές που άκουσε και έγραψε πολλές πραγματείες, με τις οποίες γελοιοποιούσε τις πρακτικές αυτές. Ο Βαρλαάμ αμφισβήτησε, ως αιρετικό και βλάσφημο, το δόγμα των Ησυχαστών ως προς τη φύση του ακτίστου φωτός, πανομοιότυπου με εκείνο που είχε φανεί στους μαθητές του Ιησού στη Μεταμόρφωσή Του στο Όρος Θαβώρ, η εμπειρία του οποίου ήταν ο στόχος της πρακτικής των Ησυχαστών. Οι πληροφοριοδότες του είπαν ότι αυτό το φως δεν ήταν θεϊκής ουσίας, αλλά θεωρούνταν ότι είχε άλλη υπόσταση. Ο Βαρλαάμ θεώρησε αυτήν την έννοια πολυθεϊστική, καθώς υπαινίσσεται δύο αιώνια όντα, έναν ορατό (αμετάβλητο) και έναν αόρατο (υπερβατικό) Θεό.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς ενεπλάκη στην έριδα καθώς κλήθηκε από τους αδελφούς του μοναχούς στο Άγιο Όρος να υπερασπιστεί τον Ησυχασμό από τις επιθέσεις του Βαρλαάμ. Καλά μορφωμένος στην ελληνική φιλοσοφία (διαλεκτική μέθοδο) και ως εκ τούτου ικανός να υπερασπίσει τον Ησυχασμό με μεθόδους που χρησιμοποιούνταν και στη Δύση, ο Παλαμάς τον υπερασπίστηκε με μια σειρά Συνόδων στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και με μια σειρά έργων.

Επανάσταση στη Θεσσαλονίκη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στη Θεσσαλονίκη το 1342 είχε εκδηλωθεί κίνημα, κατά της ανάρρησης του Καντακουζηνού στον θρόνο, κατευθυνόμενη από τους Ζηλωτές. Οι Ζηλωτές ήταν υποστηρικτές των Παλαιολόγων και πολέμιοι των Καντακουζηνών που ήθελαν ενίσχυση της κεντρικής κυβέρνησης, ενώ η Θεσσαλονίκη με τους Ζηλωτές ήθελε αυτονομία.[23] Επειδή ο Παλαμάς ήταν φιλικά διακείμενος στον Καντακουζηνό, δεν έγινε δεκτός ως αρχιεπίσκοπος, παρά την κατοπινή συμφιλίωση των δύο αυτοκρατόρων. Έτσι, μετέβη ξανά στο Άγιον Όρος και κατόπιν στη Λήμνο, που ήταν αποίμαντη εκείνο το διάστημα και ανέλαβε έκτακτες ποιμαντικές μέριμνες. Στο νησί της Λήμνου συνέγραψε αρκετά από τα θεολογικά του έργα ενώ δίδαξε στους κατοίκους τον βίο και τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου μεριμνώντας παράλληλα για την ανακούφιση του πληθυσμού από την πανώλη. Ακολούθως επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη.

Σε μια νέα προσπάθειά του να μεταβεί στην εκκλησιαστική έδρα του οι Ζηλωτές αξίωσαν να μην μνημονεύει τον Καντακουζηνό στη λειτουργία, αλλά αρνήθηκε και μόνο ύστερα από την κατάληψη της πόλης από τον Καντακουζηνό, μετά τρία έτη από τη χειροτονία του δηλαδή ο Παλαμάς εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη.[24] Εκφωνεί την ποιμαντική ομιλία του με τίτλο Περί της προς αλλήλους ειρήνης τρεις ημέρες μετά την είσοδό του στην πόλη. Τηρεί ίσες αποστάσεις από τις συγκρουόμενες μερίδες και αποδίδει τη μεταξύ τους διαμάχη «στο μίσος που υπεισήλθε στις καρδιές των ανθρώπων συνεργεία του πονηρού» Ο Παλαμάς υπαινίσσεται πως οι έχοντες ήταν τα θύματα των μη εχόντων, οι κρείττονες του χείρονος μέρους. Όπως επισημαίνει ο Ευάγγελος Χρυσός, «με τις επισημάνσεις αυτές αγγίζει τα όρια της προσχώρησης στη μια από τις εμφύλιες παρατάξεις[...]»[25] Για τον Παλαμά αιτία της διχόνοιας είναι η αμαρτία, ο αρχηγός της κακίας ενοικεί στους στασιάρχες και στασιαστές καθιστώντας τους ανυπάκουους στους επίγειους βασιλείς κάτι που συνιστά βαρύτατο ολίσθημα.[26] Αφού εκφωνεί τον ενωτικό λόγο του, οι εχθροί και οι αντίπαλοί του που του είχαν δημιουργήσει τόσα προβλήματα σπεύδουν, σύμφωνα με τον Φιλόθεο Κόκκινο, με δάκρυα στα μάτια να ζητήσουν συγγνώμη.[27] Για τον πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Μεταλληνό «Μετά την πτώση των Ζηλωτών, προς τους οποίους ο Παλαμάς φάνηκε ειρηνικός, ο Λαός τον δέχθηκε στη Θεσσαλονίκη (Δεκέμβριος 1350) με πανηγυρισμούς. Ο Παλαμάς καταδίκασε τα εγκλήματα, που είχαν διαπραχθεί από τους Ζηλωτές, αλλά εισήλθε ως ειρηνευτής στη Θεσσαλονίκη,»[28]

Τα τελευταία χρόνια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στη Θεσσαλονίκη (εξωτερικό), έργο του Ερνέστου Τσίλλερ
Ο Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στη Θεσσαλονίκη (εσωτερικό)
Η λειψανοθήκη του Γρηγορίου Παλαμά στον Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Θεσσαλονίκη.

Από τον Μάρτιο του 1354 έως την άνοιξη του 1355 ο Γρηγόριος Παλαμάς πέρασε ένα χρόνο στη Μικρά Ασία ως αιχμάλωτος των Τούρκων που κατέλαβαν το πλοίο του καθώς ταξίδευε από τη Θεσσαλονίκη στην πρωτεύουσα. Ως αιχμάλωτος μεταφερόταν από τόπο σε τόπο. Από τη Λάμψακο τον μετέφεραν στις Πηγές, μετά στην Προύσα, και ακολούθως στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του είχε τρεις θεολογικούς διαλόγους με τους μουσουλμάνους για θέματα πίστεως, δηλαδή για τη διαφορά μεταξύ του Μουσουλμανισμού και του Χριστιανισμού[29]. Εξαγοράστηκε από Σέρβους εμπόρους, ίσως απεσταλμένους του κράλη Στέφανου Δουσάν, ο οποίος πάντοτε επεδίωκε τον προσεταιρισμό του, και επέστρεψε στην επισκοπή του[30].

Μετά την απελευθέρωσή του και μέχρι τον θάνατό του από ασθένεια στις 14 Νοεμβρίου του 1359[31] σε ηλικία 63 ετών[32], παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη, όπου και αφοσιώθηκε στην άσκηση των ποιμαντικών του καθηκόντων. Νεώτεροι ερευνητές δέχονται ως έτος θανάτου του το 1357[33].

Αγιοκατάταξη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά τον θάνατό του έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη πληροφορίες σχετικά με θαύματά του. Ο Γρηγόριος Παλαμάς άρχισε να τιμάται ως άγιος σχεδόν αμέσως μετά τον θάνατό του στη Λαύρα και στην Καστοριά. Ο Πατριάρχης ζήτησε ακριβή έκθεση από τη Θεσσαλονίκη η οποία του εστάλη. Βάσει της εκθέσεως αυτής, ο διάδοχος του Καλλίστου, Πατριάρχης Φιλόθεος συνέταξε εγκώμιο και ακολουθία[30].

Με συνοδική απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1368) ανακηρύχθηκε και επίσημα Άγιος της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Ορισμένες Βυζαντινές Καθολικές Εκκλησίας που βρίσκονται σε κοινωνία με τη Ρώμη, τον τιμούν στη θεία λειτουργία, αποκαλώντας τον άγιο, ενώ επανειλημμένα ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ τον ανέφερε ως μεγάλο θεολόγο συγγραφέα[34].

Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 14 Νοεμβρίου και κατά τη Β' Κυριακή των Νηστειών, αμέσως μετά από την Κυριακή της Ορθοδοξίας και ως συνέχεια εκείνης[35], επειδή η νίκη επί των Θεωριών τού Βαρλαάμ θεωρείται εφάμιλλη της νίκης κατά των εικονομάχων[36].

Τα λείψανα του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά φυλάσσονται στον Μητροπολιτικό Ναό της Θεσσαλονίκης, ο οποίος φέρει το όνομά του.

Το 2009, ύστερα από πρόταση της Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε την αγιοκατάταξη και των μελών της οικογένειάς του, των γονέων του Κωνσταντίου και Καλής, και των αδελφών του Θεοδοσίου, Μακαρίου, Επιχάριτος και Θεοδότης. Ημέρα μνήμης τους ορίστηκε η 18η Δεκεμβρίου.[37]

Υμνολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Απολυτίκιο (Ἦχος πλ. δ’.)
Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλος,
τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος,
Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα,
κῆρυξ τῆς χάριτος,
ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Έτερο Απολυτίκιο (Ἦχος πλ. α’.)
Τὸ πολύφωνον στόμα τῆς θείας χάριτος,
τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν,
ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε·
τῆς Ἐκκλησίας γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης·
ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.
Απολυτίκιο της αγίας Οικογενείας των Παλαμάδων (Ήχος α΄, Της ερήμου πολίτης)
Καλλονή ἡ καλλίπαις καί εὐθύφρον Κωνστάντιε,
μέγα ἀθλητά καί θεόπτα, ἱεράρχα Γρηγόριε,
Επίχαρις ἡ νύμφη τοῦ Χριστοῦ, ὁσία Θεοδότη καί σοφέ,
Θεοδόσιε καί Μακάριε ἱερέ, ὑμῶν τά ἆθλα ἄδομεν.
Δόξα τῷ στεφανώσαντι ὑμᾶς, δόξα ὑμῖν τῷ ἐλλάμψαντι,
ἄκτιστον καί ἀΐδιον Αὑτοῦ φῶς τῆς θεώσεως.

Το έργο του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η εργασία του για τον Αριστοτέλη περί της αρετής

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο έφηβος Γρηγόριος πλήρης[38] γνώσεων καλείται να παρουσιάσει την εργασία του για τον Αριστοτέλη μπροστά στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄, τον πιο σοφό άνδρα της Κωνσταντινούπολης Θεόδωρο Μετοχίτη, σε αξιωματούχους και λόγιους της βασιλικής αυλής. Η αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη διακρίνεται σε ηθική και διανοητική. Διανοητική αρετή είναι η σοφία, η σύνεση και η φρόνηση. Αντίστοιχα η ηθική αρετή είναι η σωφροσύνη, η γενναιοδωρία και η εγκράτεια. Η Διανοητική αρετή γεννιέται και αναπτύσσεται με τη διδασκαλία, για τον λόγο αυτό απαιτείται καιρός και πείρα. Η ηθική αρετή αποκτάται από το έθος με κόπο εσωτερικό. Και τι είναι αρετή και πως αυτή ορίζεται από τον Αριστοτέλη τον ρώτησε ο Θεόδωρος Μετοχίτης;

Στην ψυχή μας απήντησε ο Γρηγόριος, τρία είδη συμβαίνουν, πάθη, δυνάμεις και έξεις. Η αρετή ανήκει στις έξεις.

Πάθη της ψυχής είναι η επιθυμία, ο φόβος, η οργή, το θάρρος, η χαρά, η ζήλια, το μίσος, ο οίκτος και όλα, όσα προκαλούν ηδονή και λύπη. Δυνάμεις της ψυχής είναι εκείνες, που μας κάνουν δεκτικούς στα πάθη, δηλαδή μας ωθούν στο να χαιρόμαστε, να ζηλεύουμε να οργιζόμαστε κτλ. Έξεις της ψυχής είναι εκείνες, που μας προδιαθέτουν καλώς ή κακώς προς τα πάθη. Κατ αυτόν τον τρόπο συνηθίζουμε ή να κατανικούμε τα πάθη και γινόμαστε αγαθοί και ενάρετοι ή να υποτασσόμαστε στα πάθη και γινόμαστε κακοί.

Η αρετή δεν είναι ούτε δύναμη της ψυχής ούτε πάθος αλλά έξη και μάλιστα τέτοιου είδους έξη, με την οποία οι άνθρωποι καθίστανται αγαθοί και εκτελούν με ευσυνειδησία τα έργα τους. Η αρετή στην ουσία της είναι το μέσο δύο ακροτήτων, από τις οποίες η μία είναι η υπερβολή και η άλλη η έλλειψη. Η αρετή ουσιαστικά είναι το μέτρο, η μεσότης. Για παράδειγμα, η γενναιοδωρία είναι αρετή ανάμεσα στην υπερβολή της ασωτίας και στην έλλειψη φιλαργυρίας. Η πραότητα είναι αρετή ανάμεσα στην υπερβολή της οργής και στην έλλειψη ψυχρότητας. Συμπερασματικά, αρετή είναι το μέσο μεταξύ δύο κακών, από τις οποίες η μία είναι υπερβολή και η άλλη έλλειψη.

Είναι πράγματι δύσκολο να είναι κανείς ενάρετος καθώς πρέπει σε κάθε ενέργειά του να πετυχαίνει τη μεσότητα. Δεν είναι εύκολο να ασκεί ο καθένας την αρετή, αντίθετα ο άνθρωπος άγεται και φέρεται μάλλον προς τις δύο ακρότητες. Πολύ πιο δύσκολο μάλιστα είναι να επιλέγει κανείς σε κάθε περίπτωση μεταξύ πολλών ακροτήτων τη μεσότητα, την αρετή. Είναι σπάνιο και κατά κάποιον τρόπο υπεράνθρωπο να έχει ο άνθρωπος όλη την αρετή μέσα του.

Επειδή λοιπόν είναι τόσο δύσκολο, τόσο σπάνιο, αξιέπαινο και ωραίο να πετύχουμε παντού τη μεσότητα, ο Αριστοτέλης προτείνει να επιλέγει ο άνθρωπος το λιγότερο κακό από τις δύο ακρότητες. Να εξετάζει προσεκτικά και ειλικρινά σε ποια από τις δύο ακρότητες είναι περισσότερο επιρρεπής και να επιλέγει αποφασιστικά την αντίθετη. Να κάνει δηλαδή, ό,τι με τα στραβά ξύλα. Για να τα σιάξει, πρέπει να τα πιέσει προς την αντίθετη πλευρά. Αν για παράδειγμα είναι επιρρεπής στη θρασύτητα, θα πρέπει να αγωνιστεί να αποκτήσει το αντίθετο, τη δειλία. Έτσι σιγά σιγά θα αποκτήσει την επαινετή ανδρεία. Αποφεύγοντας λοιπόν άλλοτε την υπερβολή και άλλοτε την έλλειψη θα πετύχει ευκολότερα τη μεσότητα και το αγαθό. Παντως οι χριστιανοί πιστεύουμε ότι, παρότι η αρετή είναι δύσκολη υπόθεση, εντούτοις είναι κατορθωτή με το νεύμα του Θεού και την πνοή του Παναγίου Πνεύματος.

Η σχέση με τον Μεσσαλιανισμό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Γρηγόριος Παλαμάς κατηγορήθηκε για μεσσαλιανισμό από τον Βαρλαάμ: Η αφετηρία της σύγχυσης της νοεράς προσευχής των ησυχαστών με εκείνης των μεσσαλιανών ήταν η πεποίθηση των ησυχαστών ότι στην κατάστασης της θεώσεως είχαν όραση του ακτίστου φωτός ως παροχή και δωρεά του Θεού, ενώ οι μεσσαλιανοί πίστευαν ότι ενώνονται με τον Θεό αμέσως, ανεξάρτητα από της Θεία Χάρη και τη μοναστική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.[39] Ο Βαρλαάμ το έκανε αυτό είτε διότι είχε σύγχυση και άγνοια της νηπτικής παράδοσης της Εκκλησίας, είτε έδρασε με κακοβουλία.[40]

Η περί Θεού διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η διάκριση που κάνει ο Παλαμάς μεταξύ ουσίας και ενέργειας του Θεού κατανοούνται αντιστοίχως αναφορικά με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη αντίστοιχα. Τα σχετικά με την ουσία θυμίζουν την πλατωνική ιδέα του αγαθού και την ταύτισή της με τη θεότητα, ως κάτι ασύλληπτο από τον ανθρώπινο νου, αλλά και με οντολογική έννοια, ως η πρώτη εκείνη αιτία, από την οποία εξαρτάται κάθε τι. Η ενέργεια από την άλλη πλευρά κατανοείται με την οντολογική σημασία του όρου στην Αριστοτελική σκέψη σε σχέση με την κίνηση, και τον Θεό ως πρώτον κινούν ακίνητον.[41]

Γνωσιολογία του Γρηγορίου Παλαμά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Παλαμάς κάνει διάκριση μεταξύ επιστημονικής-φιλοσοφικής συλλογιστικής και θεολογικού στοχασμού. Η αριστοτελική-διαλεκτική απόδειξη δεν κινείται στο ίδιο μεθοδολογικό επίπεδο με τις αποδείξεις των θεολογικών κειμένων.[42] Ως προς τη χρήση των όρων και των ονομάτων αυτά δεν είναι προσδιοριστικά και εξαντλητικά της ουσίας του, αλλά δηλώνουν τον τρόπο και το είδος των παραγωγικών εκδηλώσεών του που εκπέμπει ως ενέργεια έξω από το πεδίο της καθαυτό ύπαρξής του.[43] Υπάρχουν στοιχεία του Θεού που αποτελούν αντικείμενο έρευνας, απόδειξης και γνώσης και στοιχεία που παραμένουν ανεξερεύνητα.[44] Ως προς τον τρόπο έρευνας των θεολογικών ζητημάτων, ο Παλαμάς προκρίνει τον αποδεικτικό συλλογισμό και όχι τον αριστοτελικό διαλεκτικό. Αυτή η διάκριση ξεκινά από τη διάκριση των διαφορετικών οντολογικών επιπέδων που απαιτούν διαφορετική μεθοδολογία: έτσι ο αποδεικτικός συλλογισμός αφορά αντικειμενικά δεδομένα μονίμως ισχύοντα (ο Θεός συνεχώς υπάρχει και δεν αλλάζει) και ο διαλεκτικός αναφέρεται στα αισθητά μεταβλητά οντολογικά δεδομένα. Ο πρώτος γίνεται με καταφατικούς και αποφατικούς όρους.[45]

Συγγράμματα Γρηγορίου Παλαμά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα έργα που μας άφησε διακρίνονται σε δογματικά, ασκητικά, λειτουργικά, ποιμαντικά, αγιολογικά, ηθικά και ομιλίες.[46]

Περί του Αγίου Πνεύματος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Οι δύο λόγοι, αποδεικτικοί περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, γράφτηκαν περί 1335 και είναι από τα πρώτα έργα του Παλαμά. Συντάχθηκαν για να αποκρούσουν τη θέση που ο Βαρλαάμ υποστήριξε μέσα από δεκαοκτώ αντιλατινικές πραγματείες[47]-στο διάλογο με τους Λατίνους- πως ο ισχυρισμός τους για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος δεν θεμελιώνεται στη λογική, διότι το θείον είναι ακατάληπτο και αναπόδεικτο.[48]
  • Στις Αντεπιγραφές εις τας επιγραφάς του Βέκκου αναιρείται ο ισχυρισμός του Ιωάννη Βέκκου ότι το λατινικό δόγμα συμφωνεί με την πατερική διδασκαλία. Το έργο είναι σύγχρονο με το προηγούμενο και αναθεωρημένο στα 1340.[48]

Συγγράμματα υπέρ των ησυχαζόντων

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Βαρλαάμ συντάσσει τρία βιβλία αντιησυχαστικού περιεχομένου, για τα οποία μόνο άκουσε ο Παλαμάς χωρίς όμως να τα έχει διαβάσει. Έτσι γράφει αντίστοιχο πόνημα στις αρχές του 1338. Στα τρία του βιβλία περιορίζει την αξία της θύραθεν σοφίας και διακρίνει τη σοφία σε θεία και ανθρώπινη. Μιλάει επίσης για τη συγκέντρωση του νου εντός του σώματος, ενώ τέλος ασχολείται με τον θείο φωτισμό και την τελείωση. Όταν πια το 1339 ο Παλαμάς πληροφορήθηκε με μεγαλύτερη ακρίβεια για τα σχετικά τρία βιβλία του Βαρλαάμ συνέταξε άλλα τρία βιβλία με πιο αναλυτική επεξεργασία των ζητημάτων. Όταν ο Βαρλαάμ κατηγόρησε τον Παλαμά για μεσσαλιανισμό ο Παλαμάς απάντησε με τρία νέα βιβλία.[49] Επειδή εκδόθηκαν σε τρεις ομάδες από τρία βιβλία συνήθως ονομάζονται Τριάδες. Οι σύγχρονοί και οι μεταγενέστεροι του συγγραφέας τους, τα αντιμετώπισαν ως τα πιο σημαντικά από όλα του τα έργα,[50] επειδή αποτελούσαν μια αξιόλογη συνοπτική έκθεση του περιεχομένου της ορθόδοξης μοναστικής πνευματικότητας.[51]

Επιστολές προς τους πρώτους ηγέτες των αντιησυχαστών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τοποθετούνται χρονικά στα πρώτα χρόνια της έριδας, είναι αναλυτικά:

  • Α' προς Ακίνδυνον: αφού ο Ακίνδυνος πληροφόρησε τον Παλαμά σχετικά με τη δυσφορία του Βαρλαάμ για την περι Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Παλαμά, ο τελευταίος του απάντησε εκθέτωντάς του τη διδασκαλία του για την εκπόρευση του Πνεύματος και τη γνώση του Θεού. Στάλθηκε το φθινόπωρο του 1336.
  • B' προς Ακίνδυνον: μετά την πρηγούμενη απαντητική επιστολή του Παλαμά, οι Ακίνδυνος και Βαρλαάμ του απαντούν και ο Παλαμάς τους ανταπαντά με τη συγκεκριμένη. Στάλθηκε στις αρχές του 1337.
  • Α' προς Βαρλαάμ: χωρίς εριστική διάθεση αναγνώριζε τα πνευματικά προσόντα του Βαρλαάμ, αλλά απαντά στη διαλεκτική μέθοδο του Βαρλαάμ. Στάλθηκε στις αρχές του 1337.
  • Β' προς Βαρλαάμ: στάλθηκε το καλοκαίρι του 1337. Θέμα της είναι το ζήτημα της διαλεκτικής και αποδεικτικής μεθόδου. Στη θέση του Βαρλαάμ πώς ο Θεός προηγείται των κοινών εννοιών και επομένως δεν αποδεικνύεται, ο Παλαμάς ισχυρίζεται πως τα φθαρτά δεν αποδεικνύονται ενώ τα αιώνια αποδεικνύονται όχι όμως ανθρωπίνως.
  • Γ' προς Ακίνδυνον: στάλθηκε από την Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 1341. Εδώ κάνει τη διάκριση μεταξύ άκτιστης και ακατάλυπτης ουσίας και άκτιστων αλλά καταληπτών ενεργειών του Θεού.[52]

Ασκητικά και πνευματικά συγγράμματα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Βίος Πέτρου του Αθωνίτου. Γραμμένο περί το 1334 είναι το παλιότερο κείμενο του Παλαμά. Στηρίζεται σε παρόμοιο έργου του μοναχού Νικόλαου του 9ου αι.[53]
  • Κεφάλαια περί προσευχής και καθαρής καρδιάς. Από τα παλαιότερα έργα του.
  • Έτερα κεφάλαια (ανέκδοτα) από τα παλαιότερα.
  • Προς Πάυλον Ασάνην περί μεγάλου σχήματος. Σε αυτό επικρίνεται η από τον 8ο αιώανα εισαφωγή της διάκρισης μεταξύ μεγαλόσχημων και μικρόσχημων
  • Λόγος προς την Οσίαν Ξένην. Κέιμενο γραμμένο περί το 1345, αναφέρεται στην παιδαγωγός των θυγατέρων του Ανδρόνικου Γ' και αναπτύσσονται οι ανθρωπολογικές και δογματικές προϋποθέσεις του ασκητισμού.
  • Λόγος προς Φιλόσοφους Ιωάννην και Θεόδωρον. Γράφτηκε περί το 1345. Τα δύο αυτά πρόσωπα ήταν κοσμικοί μοναχοί ασχολούμενοι με τη φιλοσοφία. Τους εξηγεί την άσκηση με όρους κατανοητούς στη φιλοσοφική παιδεία τους.
  • Δεκάλογος της κατά Χριστόν νομοθεσίας. Γραμμένο μετά το 1347 αναπλαισιώνει τον μωσαϊκό δεκάλογο σύμφωνα με την καινοδιαθηκική και πατερική διδασκαλία.
  • Κεφάλαια φυσικά και θεολογικά. Γραμμένο περί το 1348 περιέχει ελάχιστα αντιρρητικά-πολεμικά στοιχεία, αναπτύσσοντας δογματικώς, ηθικώς και ανθρωπολογικώς τα σχετικά με την άσκηση. Μπορεί να χαρακτηριστεί το δογματικότερο από τα έργα του Παλαμά.[54]

Επίδραση του Γρηγορίου Παλαμά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Ορθόδοξη Θεολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποσιωπάται πλήρως από τα διάφορα επίσημα θεολογικά, αλλά και από τα εκλαϊκευτικά ή ποιμαντικά κείμενα των Ορθοδόξων. Οι Νικηφόρος Θεοτόκης, Ηλίας Μηνιάτης και Μελέτιος Πηγάς δεν τον αναφέρουν καθόλου στις ομιλίες τους για τη Β' Κυριακή των νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ημέρα λειτουργικής μνήμης του Παλαμά. Άγνοια πλήρης υπάρχει σχετικά με τη σκέψη του στην Ορθόδοξη Ρωσία, αλλά ελληνόφωνοι ορθόδοξοι συνιστούν εξαιρέσεις: Μαξιμος Γραικός, Γαβριήλ Σεβήρος, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Νικόδημος Μεταξάς, Νεκτάριος Ιεροσολύμων, Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης, Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων, Βικέντιος Δαμοδός, Ευγένιος Βούλγαρης, Αθανάσιος ο Πάριος, Άγιος Μακάριος Νοταράς και Νικόδημος ο Αγιορείτης. Οι Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων και Νικόδημος Μεταξάς αποπειρώνται να εκδώσουν τα Παλαμικά έργα, όπως και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης. Η αναστολή οφείλεται στη δράση της λατινικής προπαγάνδας. Τελικά, έργα του Παλαμά θα συμπεριληφθούν στη Φιλοκαλία του αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου και προηγουμένως στην έκδοση αποσπασματικών έργων από τον Νικόδημο Μεταξά και τον Αθανάσιο Πάριο.[55]

Στον 20ό αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ενώ η αποδοχή της θεολογικής διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά φαίνεται σχεδόν καθολική στον ορθόδοξο κόσμο, υπάρχουν και ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις «έντονης κριτικής ή κατάφωρης άγνοιας από ορισμένους ορθόδοξους θεολόγους και διανοητές», κατά τον θεολόγο Σταύρο Γιαγκάζογλου.[56] Η ελλαδική ακαδημαϊκή ορθόδοξη θεολογία αντιμετωπίζει ποικιλοτρόπως τη σκέψη του Παλαμά. Κυμαίνεται από την άγνοια στην πλήρη κατάφαση του θεολογικού στοχασμού του.[57] Ο Γρηγόριος Παπαμιχαήλ συγγράφει την πρώτη επιστημονική πραγματεία για την προσωπικότητα και τη σκέψη του Παλαμά.[58] Τα εγχειρίδια δογματικής των Ζήκου Ρώση και Χρήστου Ανδρούτσου δεν κάνουν καμία μνεία στον Παλαμά και τη θεολογία του.[59] Το 1922 δημοσιεύονται στον Νέο Ελληνομνήμονα δύο έργα του Παλαμά, ενώ το 1917 εκδίδεται το περιοδικό Γρηγόριος Παλαμάς από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.[60] Ο Πατρολόγος Δημήτριος Μπαλάνος [61] χαρακτηρίζει τον ησυχασμό ως μια ανώφελη ή άσκοπη έριδα που ερχόταν σε σύγκρουση με την ημετέραν λογικήν. Ο Παναγιώτης Τρεμπέλας στη Δογματική του δεν έκανε καμία αναφορά στον Παλαμά, ενώ στη δύση του βίου του έγραψε μελέτη για τη σχέση του μυστικισμού με την αποφατική και καταφατική θεολογία.[62][63] Το 1959 τιμάται στη Θεσσαλονίκη η εξακοσιοστή επέτειος από την κοίμηση του Παλαμά, ενώ ο εξωτερικός συνεργάτης της Ζωής Δημήτρης Κουτρουμπής θα είναι ο πρώτος που θα μιλήσει και θα γράψει για τον Παλαμά στην οργάνωση αυτή.[64] Σημαντικό σταθμό στην πρόσληψη του Παλαμά ήταν η έκδοση όλων των έργων του, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία και επιμέλεια του Παναγιώτη Χρήστου, πατρολόγου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (1962)[65].

Για το βιβλικό θεολόγο Σάββα Αγουρίδη ο Παλαμισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια βυζαντινή νεοπλατωνική θεολογία, ενώ η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών ήταν αποτέλεσμα την απόπειρας εκμηδένισης της σημασίας της κτιστής δημιουργίας έναντι της Αναγέννησης και του δυτικού ανθρωπισμού. Ο Παλαμάς για τον Αγουρίδη επεξεργάστηκε τη θεολογία των ακτίστων ενεργειών για να ξεφύγει από τη σκληρή πραγματικότητα της εποχής του. Όσον αφορά τους νεοπαλαμιστές Ρώσους θεολόγους αλλά και τους Ελλαδίτες ομοδόξους τους, επιχειρούν κατά τον Αγουρίδη, μια ελιτίστικη κίνηση μοναστικών κύκλων ως ατομοκεντρική φυγή από την ιστορική πραγματικότητα.[66][67]

Στη ρωσική θεολογική σκέψη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αν και η ρωσική ακαδημαϊκή θεολογική σκέψη μέχρι τον 19ο αιώνα δεν απέδιδε τη δέουσα σημασία στον Παλαμά, υπογραμμίζοντας την ασυνέχεια της σκέψης του με εκείνη που διαμορφώθηκε μέχρι τον 8ο αιώνα,[68] οι Ρώσοι θεολόγοι της διασποράς θα επαναφέρουν δυναμικά στο προσκήνιο τη θεολογία του.

Τα έργα του Παλαμά αρχίζουν να γίνονται γνωστά στη Δύση στη διάρκεια του 20ού αιώνα, από τους Ρώσους θεολόγους της διασποράς, οι οποίοι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση εγκαθίστανται στη Δύση και κυρίως στη Γαλλία. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της στροφής είναι Βλαδίμηρος Λόσσκυ και Ιωάννης Μάγεντορφ.[69]

Στη δυτική θεολογική σκέψη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι Ρωμαιοκαθολικοί μισσιονάριοι που δρουν στην Ανατολή ασκούν δριμεία κριτική σε βάρος του Παλαμά. Ο Ιησουίτης Φραγκίσκος Ριχάρδος εκδίδει σε ελληνική μετάφραση το έργο του Τα έργα της πίστεως της Ρωμαϊκής Εκκλησίας εις την διαφεύνδευσιν της ορθοδοξίας όπου κατηγορεί επί αιρέσει τον Παλαμά. Καλεί τους Ορθοδόξους να καύσουν ταΤριώδια μαζί με την ακολουθία του Παλαμά. Η Σκοτοδίνη του Γεράσιμου Βλάχου ήταν η απάντηση στην αντιπαλαμική αυτή πολεμική. Το 1635 ο D. Petau αποκαλεί τη διδασκαλία του Παλαμά redicula dogmata, ενώ μαζί του συμφωνούν και οι λατινόφρονες και οι ουνίτες Ιωάννης Καρυόφυλλος, Πέτρος Αρκούδιος, Λέων Αλλάτιος. Παράλληλα οι Έλληνες σπουδαστές στο κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης πιέζονταν να αναθεματίζουν τους αντιλατίνους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Φτάνοντας στον 19ο αιώνα, ο Ζακ Πολ Μιν ζήτησε συγγνώμη από τους αναγνώστες του επειδή συμπεριέλαβε μεταξύ των συγγραμμάτων λατινιζόντων και αντιησυχαστών και έργα του Παλαμά, αλλά αυτό το έκανε για λόγους ιστορικούς, όπως ισχυρίστηκε.[70][71]

Στον 20ό αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Την τριακονταετία 1920-1950 ομάδα Ρωμαιοκαθολικών θεολόγων ερευνητών έχοντας επικεφαλής τον Martin Jugie άρχισε να εκδίδει έργα αντιησυχαστών και να ελέγχει τον Παλαμά για διάφορα ζητήματα όπως για πλατωνισμό, ότι ερμηνεύει ο ίδιος και οι μαθητές του σοφιστικά και υποκειμενικά της προηγούμενη πατερική παράδοση, καταστρατηγεί το δόγμα της απόλυτης απλότητας του Θεού με τις ανθρωπομορφικές του κατασκευές, πουθενά δεν ασχολείται με την Εκκλησία, καλλιεργεί έναν ψευδομυστικισμό, ενώ αποδεχόμενη η Ορθόδοξη Εκκλησία τις Παλαμικές διδασκαλίες (π.χ διάκριση ουσίας και ενεργειών, η ασκητική και ησυχαστική εμπειρία της θέας του ακτίστου φωτός) εισάγει καινοτομίες[72].

Δεν έλειψαν όμως και οι θετικές αναγνώσεις του Παλαμισμού, χωρίς να συγκροτούν ιδιαίτερο ρεύμα, στις οποίες υπερβαίνεται η παραδοσιακή νεοσαχαλιστική αντίληψη περί αιρετικής διδασκαλίας η οποία είναι άσχετη με την προηγούμενη θεολογική και ασκητική παράδοση των Ελλήνων πατέρων, ενώ λόγω της πατερικής κίνησης που η δυτική θεολογία γνώρισε ή της εμφάνισης της nouvelle theologie νέες αναγνώσεις επιχειρήθηκαν, όπως η συσχέτιση Θωμά Ακινάτη και Γρηγορίου Παλαμά. Επίσης αρχίζουν να απασχολούν τη δυτική θεολογική έρευνα όψεις της Παλαμικής θεολογίας, όπως η πνευματολογία του, η μαριολογία του, η ασκητική μυστική του, η περί θεώσεως και απολυτρώσεως διδασκαλία του. Τέλος το 1970 ιδρύθηκε στην Ιταλία το Ινστιτούτο Ορθόδοξων Θεολόγων Σπουδών Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς που εξέδωσε στα ιταλικά το corpus των Παλαμικών έργων[73].

Στην προτεσταντική θεολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μέχρι τη δεκαετία του 1980 η προτεσταντική θεολογία δεν είχε ασχοληθεί συστηματικά με την Παλαμική θεολογία. Η Γερμανίδα προτεστάντισσα θεολόγος Dorothea Wendenburg υποστηρίζει πως ο Παλαμάς με τη διδασκαλία του για τον σωτηριολογικό ρόλο που έχουν οι υποστάσεις της Αγίας Τριάδος κατέστησε τις υποστάσεις της Αγίας Τριάδος χωρίς ιδιαίτερη σωτηριολογική σημασία για την ορθόδοξη θεολογική διδασκαλία.[74] Η ίδια δέχεται ότι η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών που κάνει ο Παλαμάς εντοπίζεται και στην προπαλαμαική θεολογία γι' αυτό και μεταξύ τους υπάρχει ενότητα.[75]

Αποτίμηση της θεολογικής προσφοράς του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ρώσος θεολόγος και μοναχός της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους Βασίλειος Krivocheine παρατηρεί χαρακτηριστικά ότι με τον Γρηγόριο Παλαμά, «[...] η παραδοσιακή ασκητική και μυστική διδασκαλία της ορθόδοξης Ανατολής βρήκε στα έργα του όχι μόνο την πλήρη και συστηματική έκφραση, αλλά και τη θεολογικοφιλοσοφική δικαίωσή της»[76].

Όσον αφορά τη διάκριση μεταξύ ανατολικού και δυτικού μυστικισμού ο παλαματικός ησυχασμός συνέβαλε καίρια προς την κατεύθυνση της απόκτησης ενός ιδιάζοντος χαρακτηριστικού στον τρόπο σκέψης της ανατολικής Εκκλησίας[77].

Υποσημειώσεις και παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υποσημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Το στοιχείο αυτό δείχνει πως ο Βογομιλισμός ήταν μέχρι το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας απειλή για την Εκκλησία[15].

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 1101.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης & Καμπανίας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουνίου 2019. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουνίου 2019. 
  3. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.91
  4. ↑ 4,0 4,1 Χρήστου (1964), στ. 776.
  5. ↑ Χρήστου (1960), σελ. 256.
  6. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 1989, sel.92
  7. ↑ Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 1101
  8. ↑ John Meyendorff, A Study of Gregory Palamas, trans. George Lawrence (London: The Faith Press, 1964), σελ. 28-41.
  9. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 93
  10. ↑ Χρήστου (1960), σελ. 257.
  11. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ.102
  12. ↑ 12,0 12,1 Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ.Λευτέρης Αναγνώστου, τόμ. 2ος εκδ. Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004, σελ. 203
  13. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 102
  14. ↑ Steven Fanning, Οι μυστικοί της Χριστιανικής παράδοσης, μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ενάλιος, Αθήνα, 2005 σελ. 105
  15. ↑ Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 300
  16. ↑ Λιάλιου, σελ. 199.
  17. ↑ Hans-Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, τόμ. 2ος, Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 2004, σελ. 202
  18. ↑ Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις τον 14ο αιώνα. Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ, 2001, σελ. 31
  19. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 103-104
  20. ↑ Archbishop Chrysostomos, Orthodox and Roman Catholic Relations from the Fourth Crusade to the Hesychastic Controversy (Etna, CA: Center for Traditionalist Orthodox Studies, 2001), σελ. 199‒232
  21. ↑ John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989, σελ. 106
  22. ↑ Χρήστου (1964), στ. 777.
  23. ↑ Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996, σελ. 309-310
  24. ↑ Χρήστου (1964), στήλες 780–781.
  25. ↑ Ευάγγελος Χρυσός, «Σχόλια για το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη», σελ.709-710 [1]
  26. ↑ Κωνσταντίνος Π. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Ιστορική, Θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 216
  27. ↑ Κωνσταντίνος Π. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Ιστορική, Θεολογική και κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 144
  28. ↑ Πρωτ. Γεώργιος Μεταλληνός, «Ησυχαστές και Ζηλωτές Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον Βυζαντινό 14ο αιώνα»[2]
  29. ↑ Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου, Ἡ αἰχμαλωσία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στούς Τούρκους, ἤτοι τό ἀναίμακτο μαρτύριό του Αρχειοθετήθηκε 2018-03-10 στο Wayback Machine.
  30. ↑ 30,0 30,1 Χρήστου (1960), σελ. 270.
  31. ↑ Κ. Ι. Δυοβουνιώτου, Το έτος του θανάτου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αθηνών, τομ.1 (1926), σελ.74
  32. ↑ Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.65
  33. ↑ Κουτσούρης, σελ. 35, υποσ.4.
  34. ↑ Pope John Paul II, Homily at Ephesus, 30 November 1979, General Audience, 14 November 1990, General Audience, 12 November 1997, General Audience, 19 November 1997, Jubilee of Scientists
  35. ↑ Πρωτοπροσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης, «Η περί φωτός διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.35
  36. ↑ Θεόδωρος Γιάγκος, «Η εορτή του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και η τιμή του Αγίου στην Ιερά Μονή Βλατάδων», στο: Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.73-89
  37. ↑ Με την παρουσία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και εκπροσώπων των Πατριαρχείων Θεολογικό Συνέδριο και εορτασμός για την αγιοκατάταξη της Οικογενείας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Βέροια[νεκρός σύνδεσμος], εφ. ΛΑΟΣ Βεροίας, 15/12/2009
  38. ↑ Μοναχή Ολυμπιάδα, Ντίτορα. Το Θαύμα της Χάριτος. Ιερά Μητρόπολις Βεροίας Ναούσης & Καμπανίας, Ιερά Μονή Αγίου Αθανασίου Σφηνίτσης, Αγκαθιά Ημαθίας. σελ. σελ.32-36. 
  39. ↑ Λιάλιου, σελίδες 199–200.
  40. ↑ Λιάλιου, σελ. 205.
  41. ↑ Μιχάλης Μακράκης, Ιστορία της φιλοσοφίας της θρησκείας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1994, σελ. 40-41
  42. ↑ Τερέζης, σελ. 229.
  43. ↑ Τερέζης, σελ. 231.
  44. ↑ Τερέζης, σελ. 232.
  45. ↑ Τερέζης, σελ. 233.
  46. ↑ Θεόδωρος Αγατιανός, Ο Βυζαντινός ησυχασμός σε αντιπαράθεση με τη θεολογία της δύσης. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς-αντιησυχαστές, Διπλωματική εργασία, Α.Π.Θ., Θεολογική Σχολή-τμ.Ποιμαντικής και κοινωνικής θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2015, σελ. 23
  47. ↑ Κουτσούρης, σελ. 40, υποσ. 9.
  48. ↑ 48,0 48,1 Χρήστου (1964), στ. 783.
  49. ↑ Χρήστου (1964), στήλες 784–785.
  50. ↑ Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ. Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση, μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.207
  51. ↑ Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003, σελ. 434
  52. ↑ Χρήστου (1964), στήλες 783–784.
  53. ↑ Χρήστου (1964), στήλες 788–789.
  54. ↑ Χρήστου (1964), στ. 789.
  55. ↑ Γιαγκάζογλου, σελ. 25.
  56. ↑ Γιαγκάζογλου, σελ. 49.
  57. ↑ Για μια περιοδολόγηση δες: Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 123-161 [3]
  58. ↑ Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.91 Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.124 [4]
  59. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.127-128 [5]
  60. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 126-127 [6]
  61. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 134-135 [7]
  62. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 49–50.
  63. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.133 [8]
  64. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.135-136 [9]
  65. ↑ Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 95
  66. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 50–51.
  67. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ.156-157 [10]
  68. ↑ Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη Ελληνική θεολογία» σελ. 125 [11]
  69. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 32–36.
  70. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 25–26.
  71. ↑ Αν υπάρχουν κάποια κείμενά του-απομονωμένα ή αποσπασματικές ανθολογίες- στους τόμους 150-151 της Patrologia του Migne, αυτό οφείλεται στο ότι τυπογραφεία του 19ου αι. ελάχιστα κείμενα του έχουν εκδόσει.Ettore Perrella, «Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η Δύση», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.81, υποσ. 15
  72. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 28–31· Λιάλιου, σελίδες 200–202.
  73. ↑ Γιαγκάζογλου, σελίδες 45–47.
  74. ↑ Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.158
  75. ↑ Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.159-160
  76. ↑ Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.92
  77. ↑ Franz Dölger, «Το Άγιον Όρος και η σημασία αυτού διά την Βυζαντινήν ιστορίαν», στο:Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιαστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου), εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.98

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Γιαγκάζογλου, Σταύρος (Ιούλιος–Σεπτέμβριος 2012). «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καὶ ἡ νεώτερη δυτικὴ θεολογία» (PDF). Θεολογία. 83 (3): 23–53. 
  • Λιάλιου, Δέσπω (2011). «Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ως αναίρεση των Πελαγιανικών και Μεσσαλιανικών εκφράσεων στο χώρο της Βαλκανικής». Χριστιανική Θεσσαλονίκη. ΛΘ'-Μ΄Δημήτρια, Πρακτικά ΙΗ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο: Εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Θεσσαλονίκης-ΙΘ' Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Θεσσαλονίκη και η Χερσόνησος του Αίμου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. σελίδες 197–205. ISBN 978-960-12-2005-5. 
  • Τερέζης, Χρήστος (1993). «Ο αντισκεπτικιστικός και αντιδογματικός χαρακτήρας της Ορθόδοξης χριστιανικής γνωσιολογίας με αφορμή τα κείμενα του Γρηγορίου Παλαμά». Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. σελίδες 227–238. ISBN 978-960-7019-75-2. 
  • Χρήστου, Παναγιώτης (1960). «Γρηγόριος ο Παλαμάς». Στο: Παναγιώτης Χρήστου. Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959. Θεσσαλονίκη. σελίδες 255–271. 
  • Χρήστου, Παναγιώτης (1964). «Γρηγόριος ο Παλαμάς». Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. 4. στήλες 775–794. 
  • Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 3ος, μτφρ.Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ.Ιστορικές εκδόσεις Στεφ.Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993
  • Αριστείδης Παπαδάκης, John Meyendorff, Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 ως το 1453, μτφρ. Στέφανος Ευθυμιάδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2003
  • Γιώργος Αραμπατζής, «Μορφές διανόησης του ύστερου Βυζαντίου και ο Γρηγόριος Παλαµάς. Τυπολογική Κριτική», Παιδαγωγικός Λόγος, ΙΣΤ΄/1, 2010, σελ. 87-103.
  • Κ. Ι. Δυοβουνιώτου, Το έτος του θανάτου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αθηνών, τομ.1 (1926), σελ.74
  • Ettore Perrella, «Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η Δύση», Θεολογία, τομ.83, τχ. 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2012), σελ.73-81
  • Νικόλαος Ιωαννίδης, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό,Εκδοτική Αθηνών, Εκπαιδευτική ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, τομ. 3(1985), σελ. 210-211
  • Χρυσόστομος Σταμούλης,«Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στη σύγχρονη ελληνική θεολογία»[12]
  • Donald Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 1996
  • Θεοδόσιος Πελεγρίνης, «Παλαμάς Γρηγόριος», Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ.1101-1102
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη ορθόδοξη θεολογία», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.89-96
  • Βασίλειος Σταυρίδης, «Ο συνοδικός θεσμός εις την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης (ΙΑ'-ΙΕ' Αιώνες)», στο: Δ'Επιστημονικό Συμπόσιο, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της εποχής των Κομνηνών μέχρι και της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Οθωμανών (1430) (11ος-15ος μ.Χ), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Ιερά Μονή Βλατάδων, 29-31 Οκτωβρίου 1990, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.45-70
  • Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις τον 14ο αιώνα. Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις τον 14ο αιώνα Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ,2001 [13]
  • Ιωάννης Α. Δημητρακόπουλος, «Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια εκατόν πεντήκοντα, 1-14: «Περί κόσμου». Κείμενο, μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια», Βυζαντιακά, τομ. 20 (2000), σελ.293-348 [14]
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η εποχή μας»[15]
  • John Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελευθέριος Μάινας, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1989
  • Ευάγγελος Χρυσός, «Σχόλια για το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη», σελ.705-712 [16]
  • πρωτ. Γεώργιος Μεταλληνός, «Ησυχαστές και Ζηλωτές Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον Βυζαντινό 14ο αιώνα»[17]
  • Ιωάννης Μέγεντορφ,«Πολιτιστικοί δεσμοί: Βυζάντιο, Νότιοι Σλαύοι και Ρωσία», στο: του ιδίου, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη των Βυζαντινο-ρωσικών σχέσεων κατά τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νίκος Φωκάς, εκδ.Δόμος, Αθήνα, 1988, σελ.165-196
  • Ιωάννης Μάγιεντορφ,«Η Υπεράσπιση των ιερώς ησυχαζόντων του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά», στο: του ιδίου, Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη παράδοση, μτφρ. Δημήτρης Μόσχος, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 1990, σελ.207-240
  • Βασίλειος Τατάκης, «Νικηφόρος Μοναχός Ησυχαστής», Κληρονομία, τομ. 2 (1969), σελ. 325-336 (αναδ. στο: του ιδίου, Μελέτες ιστορίας της φιλοσοφίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 1980, σελ.157-172)
  • Θεόδωρος Γιάγκος, «Η εορτή του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και η τιμή του Αγίου στην Ιερά Μονή Βλατάδων», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ. 73-89
  • Πρωτοπροσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης, «Η περί φωτός διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», στο:Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Θεσσαλονίκη (9ο : 1995 : Θεσσαλονίκη, Ελλάς) Χριστιανική Θεσσαλονίκη : η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων : Λ' Δημήτρια Πρακτικά Θ' Επιστημονικού Συμποσίου, Ιερά Μονή Βλατάδων, 12-14 Οκτωβρίου 1995, σελ.29-39
  • Σταύρος Κουρούσης, «Γρηγορίου του Παλαμά τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί προς Άγιον Όρος», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ,32 (1963) σελ. 333-376
  • Γεώργιος Μαρτζέλος, «Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και η νεώτερη δυτική θεολογία», στο: Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά (12-14 Νοεμβρίου 1984), Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 213-227(αναδημοσίευση στο: του ιδίου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Β', εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ.149-168)
  • Γεώργιος Florovsky, «Γρηγόριος Παλαμάς και η πατερική παράδοσις», στο:Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου), εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.240-254
  • Franz Dölger, «Το Άγιον Όρος και η σημασία αυτού διά την Βυζαντινήν ιστορίαν», στο: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου), εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ. 88-101
  • Σπύρος Αβούρης, «Εγκώμιον εις Άγιον Γρηγόριον τον Παλαμάν υπό του ιεροκήρυκος της Μ. Εκκλησίας Ιωάσαφ Κορνήλιου», το: Πανηγυρικός Τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 1359-1959 (επιμ. Παναγιώτης Χρήστου), εν Θεσσαλονίκη, 1960, σελ.148-156
  • Νικόλαος Κατσιαβριάς, Η κοσμοαντίληψη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-1359): κοσμικές και θεολογικές προσεγγίσεις το 14ο αιώνα. Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΕΚΠΑ, 2001, σελ. 31

Επιπλέον βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς», Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου.
  • Ιωάννα Τσελεγγίδου, Η βιωματική θεολογία κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, εκδ. Μπαρμπουνάκης Θεσσαλονίκη 2020.
  • Δημήτριος Κουτσορής, Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς: σπουδή του βίου και του έργου του, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα, 2004
  • Βασίλειος Τσίγκος, Προλεγόμενα στη θεολογική γνωσιολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2010
  • πρωτοπρ. Valentin Asmus, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η αυτοκρατορική εξουσία», στο: Πρακτικά Συνεδρίου (Θεσσ/ίκη 21-25 Μαΐου 1997), Η Θεσσαλονίκη ως κέντρο ορθοδόξου θεολογίας Προοπτικές στη σημερινή Ευρώπη, Θεσσ/ίκη, 2000, σελ.115-122
  • Α. Παναγιωτοπούλου, «Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ώς αντιρρητικός θεολόγος και ο Θεολόγος σήμερα », στο “Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος”: Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων, Μάνδρα Αττικής, Μάιος 1997, σελ. 29-40, αναδημοσίευση και στο: Θεολογία, τόμος 75, τχ.2, (Ιούλιος-Δεκέμβριος 2004), σελ. 731-742
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, Η μίμησις του Χριστού κατά τον Γρηγόριον Παλαμάν, Θεσσαλονίκη, 1967
  • Γεώργιος Μαντζαρίδης, Θεός και ιστορία κατά Γρηγόριον Παλαμά, Θεσσαλονίκη, 1966
  • Σταύρος Γιαγκάζογλου, Η σύνθεση χριστολογίας και πνευματολογίας στο έργο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ. Δόμος, Αθήνα,2001
  • Αντώνιος Παπαδόπουλος, Πνευματολογίαν εις τον ησυχασμόν του Γρηγορίου Παλαμά, Θεσσαλονίκη, 1971
  • Ανέστης Κεσελόπουλος, Πάθη και αρετές στη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1982
  • Χρήστος Τερέζης, Η θέση της ελληνικής φιλοσοφίας στην Ορθόδοξη Ανατολή: σπουδή στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1995
  • Χρήστος Τερέζης, «Η περί ανθρώπου διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», Πατερική-Βυζαντινή Επιθεώρησις, τομ. 18(2000), σελ. 11-25
  • Χρήστος Τερέζης, «Μεθοδολογικά στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά», Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην ιστορία και στο παρόν, Άγιον Όρος 2000, σελ. 129-146
  • Χρήστος Τερέζης- Γεώργιος Παναγόπουλος, «Μία μεθοδολογική προσέγγιση στην παλαμική θεολογία», Σύναξη, τχ. 76(2000), σελ. 81-91
  • Χρυσόστομος Σαββάτος, «Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά », στο Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος : Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων, Μάνδρα Αττικής, Μαϊος 1997, σελ.73 - 77
  • Χρήστος Τερέζης, «Η χρήση της φιλοσοφικής ορολογίας από τον Γρηγόριο Παλαμά», Vita Contemplativa, Αθήνα 2006, σελ. 487- 495.
  • Αμφιλόχιος Ράντοβιτς, Το Μυστήριο της Αγίας Τριάδος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, εκδ. Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών,Θεσσαλονίκη 1973
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, τόμος Α: Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος: Συγκλίσεις και αποκλίσεις, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2001, σελ.168 (με πίνακες και βιβλιογραφία στην Ελληνική, την Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική) (ISBN 960-538-277-6).
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Ancillae Theologiae: Το φιλοσοφείν και Θεολογείν κατά το Μεσαίωνα και το Βυζάντιο, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 2004, σελ.350 (με πίνακες και λεπτομερή βιβλιογραφία στην Ελληνική, Λατινική, Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική) (ISBN 960-7956-94-X).
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Η φύση ως τέλος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά”, στο Κ.Βουδούρης, ed., Φιλοσοφία και Οικολογία, εκδ.Ιωνία, Αθήνα 1999, σελ.19-25.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Γνώση, πίστη και μέθοδος: Η αντίθεση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά στον αγνωστικισμό και στη σχετικοκρατία της ύστερης βυζαντινής φιλοσοφίας”, στο Κ. Βουδούρη, ed., Ελληνική Φιλοσοφία και Γνωσιοθεωρία, εκδ. Ιωνία, Αθήνα 2001, σελ.11-26.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Scholastic and Byzantine Realism: Absolutism in the Metaphysics and Ethics of Aquinas, Duns Scotus, Ockham and the critique of St. Gregory Palamas” (Σχολαστική και Βυζαντινή Πραγματοκρατία: Απολυτοκρατία στη Μεταφυσική και Ηθική του Ακινάτη, Ντανς Σκώτου, Όκκαμ και η κριτική του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά), στο Verbum (το επίσημο επιστημονικό περιοδικό του Ινστιτούτου της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, του Τμήματος Φιλοσοφίας, του Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης, Ρωσίας), θέμα του τόμου: Aristotle in Medieval Metaphysics (Ο Αριστοτέλης στη μεσαιωνική Μεταφυσική), τεύχος Ιανουαρίου 2002, σελ.154-165.
  • Κ. Γ. Αθανασόπουλος, “Η επίδραση των αρεοπαγιτικών κειμένων στον Ιωάννη Σκώτο Εριγένη και τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά: Η ηθική ως υπέρβαση της μεταφυσικής” (στην Αγγλική) “The influence of Ps.Dionysius the Areopagite on Johannes Scotus Eriugena and St. Gregory Palamas: Goodness as Transcendence of Metaphysics”, (στην αγγλική), στο Agnieska Kijewska, ed., Being or Good? Metamorphoses of Neoplatonism, Lublin: Catholic University of Lublin Press (KUL), 2004, σελ. 319-341.
  • C. Athanasopoulos, Divine Essence and Divine Energies: Ecumenical Reflections on the Presence of God in Eastern Orthodoxy, edited by C. Athanasopoulos and C. Schneider, James Clarke & Co, 2013 (ISBN 9780227173862).
  • C. Athanasopoulos, Triune God: Incomprehensible but Knowable—The Philosophical and Theological Significance of St Gregory Palamas for Contemporary Philosophy and Theology, Cambridge Scholars Publishing, 2015 (ISBN 978-1-4438-8055-8)
  • C. Athanasopoulos, Orthodox Mysticism and Asceticism: Philosophy and Theology in St Gregory Palamas’ Work, edited by Constantinos Athanasopoulos, Cambridge Scholars Publishing, 2020 ISBN (10): 1-4438-8055-8; ISBN (13): 978-1-4438-8055-8.
  • C. Athanasopoulos, “Eudaimonia, Apatheia, Ataraxia and Hesychasm: How St Gregory Palamas' views on hesychasm and asceticism solve the problems in the often misunderstood ancient Greek moral concepts of eudaimonia, apatheia and ataraxia”, Analogia: The Pemptousia Journal for Theological Studies, Vol.5, 2018, pp. 5–18.
  • C. Athanasopoulos, “Demonstration (Απόδειξις) and its problems for St Gregory Palamas: Some neglected Aristotelian aspects of St Gregory Palamas' Philosophy and Theology” in The Ways of Byzantine Philosophy, ed. by Mikonja Knezevic, Sebastian Press, USA, 2015, pp. 361–374.

Έργα του Γρηγορίου Παλαμά σε νεοελληνική απόδοση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Γρηγορίου Παλαμά, Επιστολήν προς Παύλον Ασάνην. Θεολογία του ακτίστου φωτός, μτφρ. Χρήστος Τερέζης, Απόστολος Καπρούλιας, εκδ. Ζήτρος, Αθήνα, 2007.
  • Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Περί των αγίων και φρικτών του Χριστού μυστηρίων, μτφρ. Πρεσβύτερος Ηλίας Γ. Διακουμάκος, εκδ. Παρρησία, Αθήνα, 2009.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Άγιος_Γρηγόριος_Παλαμάς&oldid=10719232"