Προστάτιδες θεότητες ελληνικών πόλεων-κρατών

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
O Κολοσσός της Ρόδου, γκραβούρα του 19ου αι. Το άγαλμα ήταν αφιερωμένο στον θεό Ήλιο, προστάτη της αρχαίας πόλης της Ρόδου.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία υποστηρίζεται ότι μεταξύ των πολλών θεοτήτων που λατρεύονταν σε κάθε ελληνική πόλη-κράτος (αρχ. πόλις), μία θεότητα κατείχε σταθερά μοναδική θέση ως ιδρύτρια/προστάτιδα της πόλης, των πολιτών και των εδαφών της, όπως αποδεικνύεται από τον ιδρυτικό μύθο της πόλης, από τον ναό της θεότητας που χτιζόταν εκεί και από τη λατρεία των πολιτών. Ο ναός της θεότητας ήταν συνήθως θεμελιωμένος στο υψηλότερο σημείο (ακρόπολη) εντός των τειχών της πόλης ή αλλού εντός του κεντρικού δημόσιου χώρου συγκέντρωσης, της αγοράς.

Ορισμένες πόλεις φαίνεται ότι είχαν αρκετές «προστάτιδες θεότητες» είτε κατά καιρούς ή ταυτόχρονα. Κάποιες είχαν περισσότερους από έναν ιδρυτές ή ιδρυτικούς μύθους.

Αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η άνοδος της πόλεως φαίνεται να συνέπεσε με την εγκατάλειψη της βασιλείας και την αντικατάστασή της από την αριστοκρατία και από ηγεμόνες εκλεγμένους από αυτοδιοικούμενες κοινότητες πολιτών. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη διοικούνταν από ένα πρυτανείο, ένα κτήριο που πιστεύεται ότι λειτουργούσε ως ανάκτορο επί μοναρχών και κατά τα άλλα ως κέντρο διοίκησης, που στέγαζε και την ιερή «κοινή εστία» της πόλεως.[1][2]

Ιδρυτικές θεότητες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προστάτιδα της εστίας κάθε πρυτανείου όπως και κάθε οικιακού νοικοκυριού ήταν η θεά Εστία, της οποίας η παρουσία και η λατρεία χαρακτήριζε την πολιτική και θρησκευτική βάση της δημόσιας ζωής της πόλεως και τις αποφάσεις της κοινότητας σχετικά με συνθήκες, νόμους, θεσμούς και παραδόσεις. Κατά την ίδρυση μιας νέας αποικίας, κάρβουνα από τη φλόγα της Εστίας μεταφέρονταν από τη μητρόπολη στο αποικιακό πρυτάνειο, όπου χρησιμοποιούνταν για να ανάψουν την ιερή εστία της νέας αποικίας. Χωρίς αγορά, βωμό και Εστία δεν θα μπορούσε να υπάρξει πόλη.

Κάποιες πόλεις περικλείονταν μέσα σε μεγαλύτερα κράτη, ενώ άλλες είχαν μόνο 200-500 άνδρες πολίτες και όχι περισσότερα από μερικά τετραγωνικά χιλιόμετρα καλλιεργήσιμης γης.[3] Άλλες ήταν πολύ πυκνοκατοικημένες ή πυκνοκατοικήθηκαν μέσω της μητρόπολης, με κατ' εκτίμηση πληθυσμό πολλών χιλιάδων και με εδάφη και επιρροή που εκτεινόταν πολλά μίλια στη γύρω ύπαιθρο ή και στη Μεσόγειο Θάλασσα. Τα δύο μεγαλύτερα και ισχυρότερα από αυτά τα κράτη, Σπάρτη και Αθήνα, αμοιβαία ανταγωνιστικά για μεγάλο μέρος της ιστορίας τους, αναγνώρισαν και τα δύο τις ίδιες προστάτιδες θεότητες.[4] Ενώ η Σπάρτη επέλεξε την κατάκτηση και την υποταγή των ελληνόφωνων γειτόνων της προς δυσμάς (Μαντινεία), η Αθήνα χρησιμοποίησε το ναυτικό της για τη δημιουργία νέων αποικιακών πόλων πολύ μακρύτερα.[5][6]

Οι υποψήφιοι ιδρυτές ελληνικών πόλεων-κρατών και αποικιών αναζητούσαν την έγκριση και την καθοδήγηση όχι μόνο της μητρόπολης αλλά και του θεού Απόλλωνα, μέσω των χρησμών του. Ο Απόλλωνας ήταν και ο ίδιος ιδρυτής των Δελφών και, μεταξύ άλλων, ήταν προστάτης των αποικιών, της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας.[3] Σε όλο τον μεσογειακό κόσμο ιδρύθηκαν ελληνικές αποικίες, μερικές από αυτές πολύ απομακρυσμένες από τις μητροπόλεις τους. Με βάση επιγραφικά στοιχεία, ο Μόγκενς Χέρμαν Χάνσεν (1994) εκτιμά ότι ο αριθμός των ελληνικών πόλεων ήταν «πάνω από χίλιες... μαζί με τις αποικίες», υποθέτοντας ότι το πρυτανείο αποτελεί αξιόπιστη ένδειξη της ύπαρξης πόλης-κράτους, και επομένως, ίσως, μιας προστάτιδας θεότητας. Ένας θεϊκός θεσμός που σχετίζεται με τις προστάτιδες θεότητες φαίνεται στοη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου 3.14.1: «Την εποχή του Κέκροπα, λένε, οι θεοί αποφάσισαν να πάρουν στην κατοχή τους πόλεις στις οποίες ο καθένας από αυτούς έπρεπε να έχει τη δική του ξεχωριστή λατρεία». Η πεποίθηση του Πλάτωνα ότι κάθε πόλη είχε μιας προστάτιδα θεότητα μεταφέρθηκε στη σύγχρονη μελέτη του φιλοσόφου. Περί τα 91 πρυτανεία εντοπίζονται σε διάφορες φιλολογικές πηγές. Αρχαιολογικά επιβεβαιωμένα πρυτανεία υπάρχουν στη Δήλο, τη Λατώ και την Ολυμπία, ενώ η επιβεβαίση άλλων έξι είναι αρκετά ασφαλής.[7]

Οι ελληνικοί μύθοι για την ίδρυση πόλεων-κρατών συνδέονται πάντα με έναν συγκεκριμένο τόπο, με μια ημερομηνία ίδρυσης και με μια γιορτή, ενίοτε με έναν πρόγονο της πόλης – ο οποίος μπορεί να είναι ήρωας ή ημίθεος, όπως ο Ηρακλής – και συχνά, αλλά όχι πάντα, με μια θεότητα.[3][8] Τα προβλήματα στην αναγνώριση των προστάτιδων θεοτήτων και των πόλεων ως πόλεων, μπορεί να είναι περίπλοκα. Ο Χενκ Βέρσνελ διαπιστώνει ότι «η εικόνα των θεοτήτων ως προστατών των πόλεων είναι περισσότερο θεωρητική παρά αποδεδειγμένη».[9] Εξάλλου, «διάφορα κέντρα φαίνεται να είχαν πολλές [προστάτιδες θεότητες], ορισμένες να άλλαξαν προστάτιδα θεότητα με την πάροδο του χρόνου και άλλες να μην είχαν καθόλου».[10]

Θεότητες του τόπου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρκετές πόλεις ή κοινότητες μπορεί να διεκδικήσουν την εύνοια μιας συγκεκριμένης θεότητας. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο της Αθήνας, της οποίας το ναυτικό ήταν σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη και την άμυνα της πόλης, η Αθηνά, θεά της σοφίας, και ο Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας, μονομάχησαν με αρματοδρομία για να έχουν την τιμή να γίνουν προστάτιδες θεότητες της Αθήνας. Αυτό δεν ερμηνεύτηκε ως σύγκρουση μεταξύ λατρειών ή υποστηρικτών των αντίστοιχων θεοτήτων. Μια θεότητα που λατρεύεται σε ένα μέρος με ένα συγκεκριμένο επίθετο, θα μπορούσε να αναγνωριστεί αλλού με ένα άλλο επίθετο, αναφερόμενο στις διαφορετικές τοποθεσίες των ναών τους, σε συγκεκριμένες πτυχές των θεϊκών τους δυνάμεων. Οι προστάτιδες θεότητες ήταν το επίκεντρο της διπλωματίας και της πολιτικής ζωής της πόλης και ενίοτε αναφέρονται ως θεοί «πολιούχοι» σε σύγχρονες μελέτες. Η Αθηνά και ο Απόλλωνας, όντας και οι δυο τους ισχυροί και καλά εξοπλισμένοι για να διαχειρίζονται και να ρυθμίζουν τις ανάγκες των πολιτών, είναι από τους πιο συνηθισμένους προστάτες θεούς των πόλεων.[3]

Οι πανελλήνιες θεότητες αναγνωρίζονταν καθολικά, αλλά εξακολουθούσαν να είναι παράλληλα θεότητες μεμονωμένων τόπων.[11] Οι πολίτες έδιναν στους θεούς αυτούς τη μοναδική και ξεχωριστή τοπική τους ταυτότητα, τους προγόνους, τις περιοχές, τους ήρωες, τους θεούς και τους ιδρυτικούς μύθους τους.[12]

Παραδείγματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αθήνα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ονομασία της Αθηνάς ως προστάτιδας θεότητας της Αθήνας καθιερώθηκε στα Μεγάλα Παναθήναια του 566 π.Χ., που μπορεί να συνέπεσαν με την κατασκευή του Βωμού της Αθηνάς Πολιάδος (Αθηνά της πόλεως), υποτίθεται από τους γιους του επίδοξου τυράννου Πεισιστράτου.[13] Οι μεταρρυθμίσεις του Πεισιστράτου ευνόησαν τα κατώτερα αθηναϊκά στρώματα και συνέβαλαν στη μείωση των προνομίων, της εξουσίας και της επιρροής της αθηναϊκής και αττικής αριστοκρατίας. Ο Πεισίστρατος φαίνεται ότι εντυπωσίασε τον αθηναϊκό πληθυσμό με τα πολυτελή προσωπικά του αφιερώματα στην Αθηνά ως προστάτιδα θεά του, προστάτιδα θεά της Αθήνας και όλης της Αττικής, μιας θεάς απόλυτα ταυτισμένης με την πόλη και της έχει δώσει το όνομά της.[14][15]

Η λατρεία της Αθηνάς ήταν μία από τις πολλές στην Αθήνα, αλλά αντικατέστησε ή τροποποίησε και τοπικές λατρείες μικρότερων πόλεων, θέτοντας τις θρησκευτικές τους υποθέσεις υπό τον έλεγχο των Αθηναίων οι οποίοι απαιτούσαν φόρο τιμής.[16] Για παράδειγμα, μια αρχαία αρκαδική θεά, η Αλέα, μετατράπηκε σε Αθηνά Αλέα, και με αυτό το όνομα, έγινε προστάτιδα θεότητα της Μαντινείας και της Τεγέας, η οποία βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Λακεδαιμονίων για μεγάλο μέρος της ιστορίας της, αλλά ήταν και η τοποθεσία του μεγαλύτερου ναού της Αθηνάς, μαζί με έναν ναό της Αρτέμιδας και έναν του Διόνυσου.[17][18]

Σπάρτη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Σπάρτη, η Λακωνία και οι σύμμαχοί τους γείτονες μοιράζονταν τη λατρεία μιας πολύ στρατιωτικοποιημένης μορφής του Απόλλωνα για την υπεράσπιση των συνόρων τους με το Άργος.[19] Ο μύθος της ίδρυσης της Σπάρτης θέλει ως ιδρυτή της και πρόγονο των πρώτων βασιλιάδων της τον ημίθεο Ηρακλή. Το Ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας ήταν ένας από τους σημαντικότερους θρησκευτικούς χώρους της Σπάρτης. Τρεις μεγάλες γιορτές της Σπάρτης, τα Υακίνθια, οι Γυμνοπαιδιαί και τα Κάρνεια, γιορτάζονταν προς τιμή του Απόλλωνα. Ο νομοθέτης της Σπάρτης Λυκούργος, καθιέρωσε τη στρατιωτική μεταρρύθμιση της σπαρτιατικής κοινωνίας σύμφωνα με τις οδηγίες του Μαντείου του Απόλλωνα στους Δελφούς.

Άλλες πόλεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς ήταν το πιο σημαντικό μαντείο. Η θέση του θεωρούνταν ότι ο ομφαλός της γης, το κέντρο του σύμπαντος. Τόσο οι κάτοικοι των Δελφών όσο και άλλοι λάτρευαν τον Απόλλωνα ως Δελφικό Απόλλωνα. Το νησί της Δήλου, που διεκδικούσε την τιμή να είναι η γενέτειρα του θεού, τον λάτρευε ως Δήλιο Απόλλωνα.[20]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Fine, 1983, pp. 62-69 ff, 322
  2. ↑ Herman-Hansen, 1994, pp. 30-37
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Detienne, pp. 58-60
  4. ↑ Fine, pp. 62-69ff
  5. ↑ Fine pp. 49, 60, 137 ff
  6. ↑ Herman-Hansen, 1994, p. 303
  7. ↑ Herman-Hansen, 1994, pp. 25-31
  8. ↑ Mikalson, 2009, pp. 48
  9. ↑ Versnell, 2011, p.95 and supporting note 263
  10. ↑ Cole, 1995, p. 10
  11. ↑ Cole, 1995, p. 297
  12. ↑ Mikalson, 2009, pp. 45, 55-56
  13. ↑ Buckley 2010, pp. 103-110
  14. ↑ Holladay, 1977, pp.40-56
  15. ↑ Buckley 2010, pp. 103-110
  16. ↑ Mikalson, 2009, p. 166
  17. ↑ Kearns, p. 236
  18. ↑ Pausanias, Description of Greece, 8.23.1
  19. ↑ Pavlides, 2018, pp. 282-284 ff
  20. ↑ Cartledge, 2021, pp.24-26
  21. ↑ Detienne, pp. 58-60
  22. ↑ Hansen 2006
  23. ↑ Kearns 2009
  24. ↑ Cartledge, 2021, pp. 22-25
  25. ↑ Cartledge, 2021, pp. 26-30
  26. ↑ Zhou 2010, pp.76–77
  27. ↑ Burkert 1985, p. 139
  28. ↑ Cole 1995, p.295
  29. ↑ «Why Have There Been Plans to Build a New Colossus of Rhodes?». Encyclopaedia Britannica (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου 2024. 
  30. ↑ Cole, 1995, p.300
  31. ↑ Cartledge 2011, p.40
  32. ↑ Fine 1983, p.128
  33. ↑ Cole 1995, p.295
  34. ↑ Pausanias, 9.27.1
  35. ↑ Mili, Maria (2015). Religion and Society in Ancient Thessaly. University of Oxford. ISBN 978-0-19-871801-7. 

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Balot, Ryan K., (Editor) A Companion to Greek and Roman Political Thought (Blackwell Companions to the Ancient World): 69, Wiley-Blackwell, 2009
  • Buckley, Terry (2010). Aspects of Greek History: 750–323 BC. London: Routledge. ISBN 9780415549776. 
  • Burkert, Walter (1985). Greek ReligionΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. Harvard University Press. ISBN 0674362810. 
  • Cartledge, Paul, (2021), "Thebes: The Forgotten City of Ancient Greece", Hardback, Pan Macmillan
  • Cartledge, Paul (2002). Sparta and Livonia: A Regional History 1300-362 BC. New York: Routledge. ISBN 0415263565. 
  • Cartledge, Paul (2011). Ancient Greece: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press. ISBN 9780199601349. 
  • Cole, Susan Guetel (1995). Hansen, Mogens Herman, επιμ. Civic Cult and Riv Duty. In "Sources for the Ancient Greek City-State: Symposium August, 24-27 1994, Acts of the Copenhagen Polis Centre". Kg l. Dansk Deliberateness Sealskin. ISBN 9788773042670.  [1]
  • Detienne, Marcel, and Janet Lloyd. “The Gods of Politics in Early Greek Cities.” Arion: A Journal of Humanities and the Classics, vol. 12, no. 2, Trustees of Boston University, 2004, pp. 49–66, http://www.jstor.org/stable/20163970.
  • Fine, John V.A. (1983). The Ancient Greeks: A Critical History. Harvard University Press. ISBN 0674033116. 
  • Herman-Hansen, Mogens and Tobias Fischer-Hansen. 1994. “Monumental Political Architecture in Archaic and Classical Greek Poleis. Evidence and Historical Significance.” In D. Whitehead, ed., Historia Einzel-Schriften 87: From Political Architecture to Stephanus Byzantinus: Sources for the Ancient Greek Polis. Stuttgart: Franz Steiner, 30-37 ISBN 9783515065726 googlebooks partial preview November 6 2021
  • Holladay, James (Apr 1977). «The Followers of Peisistratus». Greece & Rome (Cambridge University Press) 24 (1): 40–56. doi:10.1017/S0017383500019628. https://www.jstor.org/stable/642688. Ανακτήθηκε στις November 2, 2021. 
  • Kearns, Emily (2009). Ancient Greek religion: A source book. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1405149280. 
  • Mikalson, Jon D., (2009) Ancient Greek Religion: 11 (Blackwell Ancient Religions), Wiley-Blackwell, (ISBN 140518177X)
  • Pavlides, Nicolette. The Sanctuaries of Apollo Maleatas and Apollo Tyritas in Laconia: Religion In Spartan–Perioikic Relations, Annual of the British School at Athens Vol. 113, Published online by Cambridge University Press: 12 February 2018.
  • Peterson, Michael (1992). Cults of Apollo at Sparta: The Hyacinth, the Dairymaid and the Karnataka. ABM Homers. ISBN 9179160271. 
  • Versnel, H.S., Coping with the Gods; Wayward readings in Greek Theology, Brill, 2011
  • Zhou, Unique (2010). Festivals, Feasts, and Gender Relations in Ancient China and Greece. New York: Cambridge University Press. ISBN 9781107665507. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Προστάτιδες_θεότητες_ελληνικών_πόλεων-κρατών&oldid=10505301"