Ύμνος εις την Ελευθερίαν

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ύμνος εις την Ελευθερίαν
Στίχοι και μελοποίηση.

Εθνικός ύμνος Ελλάδα Ελλάδα
 Κύπρος
Αθωνική Πολιτεία
Κρητική Πολιτεία
Μουσική Νικόλαος Μάντζαρος
Στίχοι Διονύσιος Σολωμός
Υιοθετήθηκε 1865 στην Ελλάδα
1966 στην Κύπρο[1]
1908-1913 στην Κρητική Πολιτεία

Ύμνος εις την Ελευθερίαν (πολυτονικά: Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν) είναι ποίημα που έγραψε ο Διονύσιος Σολωμός το 1823, τμήμα του οποίου αποτελεί τον εθνικό ύμνο της Ελλάδας (από το 1865) και της Κύπρου (από το 1966). Την μελοποίηση του ύμνου πραγματοποίησε ο Νικόλαος Μάντζαρος. Αποτελείται από 158 στροφές ή 632 στίχους και αποτελεί τον μεγαλύτερο σε έκταση ύμνο κράτους παγκοσμίως.[2][3]

Ιστορικά στοιχεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διονύσιος Σολωμός, ο στιχουργός του ποιήματος
Διονύσιος Σολωμός, ο στιχουργός του ποιήματος

Το ποίημα γράφτηκε από τον Διονύσιο Σολωμό τον Μάιο του 1823 στη Ζάκυνθο και έναν χρόνο αργότερα τυπώθηκε στο Μεσολόγγι. Το ποίημα συνδυάζει στοιχεία από τον ρομαντισμό αλλά και τον κλασικισμό. Οι στροφές που χρησιμοποιούνται είναι τετράστιχες, ενώ, στους στίχους παρατηρείται εναλλαγή τροχαϊκών οκτασύλλαβων και επτασύλλαβων. Το 1828 μελοποιήθηκε από τον Κερκυραίο Νικόλαο Μάντζαρο πάνω σε λαϊκά μοτίβα, για τετράφωνη ανδρική χορωδία. Από τότε ακουγόταν τακτικά σε εθνικές γιορτές, αλλά και στα σπίτια των Κερκυραίων αστών και αναγνωρίστηκε στη συνείδηση των Ιονίων ως άτυπος ύμνος της Επτανήσου. Ακολούθησαν και άλλες μελοποιήσεις από τον Μάντζαρο (2η το 1837 και 3η το 1839-40), ο οποίος υπέβαλε το έργο του στο Βασιλιά Όθωνα (4η «αντιστικτική» μελοποίηση, Δεκέμβριος 1844).

Νικόλαος Μάντζαρος, ο συνθέτης που μελοποίησε τον ύμνο
Νικόλαος Μάντζαρος, ο συνθέτης που μελοποίησε τον ύμνο

Παρά την τιμητική επιβράβευση του μουσικοσυνθέτη Μάντζαρου με τον Αργυρό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρα (Ιούνιος 1845) και του Διονυσίου Σολωμού με το Χρυσό Σταυρό του ίδιου Τάγματος (1849), το έργο (και ειδικά η πρώτη μελοποίησή του) διαδόθηκε μεν ως «θούριος», αλλά δεν υιοθετήθηκε ως ύμνος από τον Όθωνα. Ο Μάντζαρος το 1861 επανεξέτασε για 5η φορά το έργο, αυτή τη φορά σε ρυθμό εμβατηρίου κατά παραγγελία του Υπουργού Στρατιωτικών.

Όταν ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ επισκέφθηκε την Κέρκυρα το 1865 μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, άκουσε την εκδοχή για ορχήστρα πνευστών της αρχής της πρώτης μελοποίησης που έπαιζε η μπάντα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας και του έκανε εντύπωση. Ακολούθησε Βασιλικό Διάταγμα του Υπουργείου Ναυτικών (Υπουργός Δ. Στ. Μπουντούρης) που το χαρακτήρισε «επίσημον εθνικόν άσμα» και διατάχθηκε η εκτέλεσή του «κατά πάσας τας ναυτικάς παρατάξεις του Βασιλικού Ναυτικού». Επίσης ενημερώθηκαν οι ξένοι πρέσβεις, ώστε να ανακρούεται και από τα ξένα πλοία στις περιπτώσεις απόδοσης τιμών προς τον Βασιλιά της Ελλάδος ή την Ελληνική Σημαία. Από τότε θεωρείται ως εθνικός ύμνος της Ελλάδος.

Το σύνολο της πρώτης μελοποίησης του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν»[α] τυπώθηκε για πρώτη φορά σε 27 μέρη στο Λονδίνο το 1873, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του συνθέτη του. Ο αντισυνταγματάρχης ε.α. Μαργαρίτης Καστέλλης, πρώην διευθυντής του Μουσικού Σώματος, διασκεύασε τον «Εθνικό Ύμνο» για μπάντα κι αυτή η μεταγραφή (από την οποία απουσιάζει η σύντομη εισαγωγή) ανακρούεται από τις στρατιωτικές μπάντες ως σήμερα. Στα επτανησιακά μουσικά αρχεία σώζονται διασκευές του έργου για μπάντα, χρονολογούμενες τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1840.

Το ποίημα «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» αποτελείται από 158 τετράστιχες στροφές· από αυτές οι 24 πρώτες καθιερώθηκαν ως εθνικός ύμνος το 1865. Οι δύο πρώτες ανακρούονται και συνοδεύουν πάντα την έπαρση και την υποστολή της σημαίας και ψάλλονται σε επίσημες στιγμές και τελετές. Κατά τη διάρκεια της ανάκρουσής του αποδίδονται ορθίως τιμές στρατιωτικού χαιρετισμού «εν ακινησία».

Από τις 18 Νοεμβρίου 1966 καθιερώθηκε, με την απόφαση 6133[1] και ως ο Εθνικός Ύμνος της Κυπριακής Δημοκρατίας. Σύμφωνα με το άρθρο 4 της απόφασης «Το Συμβούλιον απεφάσισεν όπως υιοθετηθή ως Εθνικός Ύμνος της Κύπρου η μουσική του Εθνικού Ύμνου της Ελλάδος»

Πρωτότυπο κείμενο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξώφυλλο της πρώτης ελληνικής έκδοσης του 1825, με τόπο έκδοσης το Μεσολόγγι
Εξώφυλλο της πρώτης ελληνικής έκδοσης του 1825, με τόπο έκδοσης το Μεσολόγγι

Ακολουθούν οι πρώτοι δεκατέσσερις στίχοι του ποιήματος. Μόνο τα δύο πρώτα αποτελούν τον Εθνικό Ύμνο:[7].

Σε γνωρίζω από την κόψη Του σπαθιού την τρομερή, Σε γνωρίζω από την όψη, Που με βιά μετράει τη γη.

Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη Των Ελλήνων τα ιερά, Και σαν πρώτα ανδρειωμένη, Χαίρε, ω χαίρε, ελευθεριά!

Εκεί μέσα εκατοικούσες πικραμένη, εντροπαλή, κι ένα στόμα ακαρτερούσες, «έλα πάλι», να σου πει.

Άργειε να 'λθει εκείνη η μέρα, Και ήταν όλα σιωπηλά, γιατί τά 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά.

Δυστυχής! Παρηγορία μόνη σου έμενε να λες περασμένα μεγαλεία και διηγώντας τα να κλαις.

Και ακαρτέρει, και ακαρτέρει φιλελεύθερη λαλιά, ένα εκτύπαε τ’ άλλο χέρι από την απελπισιά.

Κι έλεες: «πότε, α! πότε βγάνω το κεφάλι από τσ' ερμιές;» Και αποκρίνοντο από πάνω κλάψες, άλυσες, φωνές.

Τότε εσήκωνες το βλέμμα μες στα κλάιματα, θολό, και εις το ρούχο σου έσταζ’ αίμα, πλήθος αίμα Ελληνικό.

Mε τα ρούχα αιματωμένα Ξέρω ότι έβγαινες κρυφά Να γυρεύης εις τα ξένα Άλλα χέρια δυνατά.

Mοναχή το δρόμο επήρες, Εξανάλθες μοναχή· Δεν είν' εύκολες οι θύρες, Εάν η χρεία τες κουρταλή.

Άλλος σου έκλαψε εις τα στήθια, Αλλ' ανάσασιν καμιά· Άλλος σού έταξε βοήθεια Και σε γέλασε φρικτά.

Άλλοι, οϊμέ! στη συμφορά σου, Οπού εχαίροντο πολύ, Σύρε να βρης τα παιδιά σου, Σύρε, ελέγαν οι σκληροί.

Φεύγει οπίσω το ποδάρι Και ολογλήγορο πατεί Ή την πέτρα ή το χορτάρι Που τη δόξα σού ενθυμεί.

Tαπεινότατη σού γέρνει Η τρισάθλια κεφαλή, Σαν πτωχού που θυροδέρνει Κι είναι βάρος του η ζωή.

[...]

Μελοποιήσεις του ύμνου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ενώ πολλοί έχουν ασχοληθεί με την ανάλυση και την λογοτεχνική πλευρά του ύμνου, μόνο ένας αφιέρωσε όλη του την ζωή του στη μελοποίηση του. Πρόκειται για το Νικόλαο Χαλκιόπουλο Μάντζαρο, ο οποίος ήταν κοντινός φίλος του ποιητή. Έχει δε μελοποιήσει και άλλα κομμάτια του, όπως είναι το ποίημα "Η Ξανθούλα".

Πρώτη μελοποίηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γράφτηκε περί του 1828 ίσως έως τις αρχές του 1830. Έχει ένα απλό και λαϊκό τόνο ομοφωνικής υφής και αποτελείται από 24 ωδές/μέρη. Η μελοποίηση αυτή, η πρώτη ωδή καθιερώθηκε τον Ιούνιο του 1865 δίχως την πιανιστική εισαγωγή και με κάποιες απλουστεύσεις.[8] Σήμερα, το κομμάτι που αποτελεί τον εθνικό ύμνο είναι το ίδιο αλλά μικρότερο και πιο απλουστευμένο, αφού πια τραγουδιούνται μόνο οι στάντζες 1 και 2 ενώ τότε, είχαν θεσπιστεί ως εθνικός ύμνος οι στάντζες 1 έως 8. Η μελοποίηση αυτή διασώζεται κυρίως από την έκδοση του 1875 του ύμνου από την εταιρεία Κλέϋτων (Clayton & Co) του Λονδίνου.

Δεύτερη μελοποίηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γνωστή και ως ενδιάμεση, είναι η μελοποίηση που αφιέρωσε ο ποιητής στον βασιλιά Όθωνα της Ελλάδος στις 5 Δεκεμβρίου 1844 (Ν.Ε.) με ελπίδα να γίνει ο Εθνικός ύμνος της Ελλάδας αφού ήταν κρυφός του πόθος. Αποτελείται από 39 μη αριθμημένα μέρη. Συντάχθηκε το 1844 και είναι μικτού ύφους και αποκαλείται ενδιάμεση αφού αποτελείται κυρίως από μέρη της πρώτης και της αρχικής μορφής της τρίτης. Διασώζεται σε δυο παρτιτούρες: την του "Όθωνα" και τη "Γερμανική", ενώ υπήρχε η άποψη ότι ταυτίζονταν με την μουσική του χειρόγραφου του "Δημαρχείου".[9]

Τρίτη μελοποίηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γνωστή και ως πολυφωνική, είναι η πιο περίτεχνη και πολύπλοκη από τις μελοποιήσεις. Απασχόλησε το συνθέτη για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του με την πρώτη της έκδοση να ολοκληρώνεται στα 1831 και συνέχισε να ασχολείται με αυτή έως τα μέσα της δεκαετίας του 1860. Το έργο στην τελική του έκδοση αποτελείται από 46 μέρη, τα περισσότερα των οποίων είναι πολυφωνικής υφής σε αντίθεση με τις παλαιότερες μορφές της μελοποίησης αυτής οι οποίες ήταν εξ ολοκλήρου πολυφωνικές[10]

Μελοποίηση παραγγελίας Μπότσαρη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο υπουργός των στρατιωτικών του βασιλέα Όθωνα, Δημήτριος Μπότσαρης ανέθεσε στον συνθέτη την συγγραφή εμβατηρίων ασμάτων για τον στρατό. Ο Μάντζαρος ανταποκρίθηκε με την αποστολή -μεταξύ άλλων- ορισμένες στροφές του ύμνου σε ρυθμό passo doppi.[11][12]

Μεμονωμένες μελοποιήσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υπάρχουν και λίγες διάσπαρτες μεμονωμένες μελοποιήσεις κομματιών του ύμνου οι οποίες αποτελούν κυρίως σχεδιαγράμματα για τις κυρίες μελοποιήσεις.

Μελοποίηση του Μαργαρίτη Καστέλλη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Μαργαρίτης Καστέλλης, ήταν μουσικός στον ελληνικό στρατό, ο οποίος προσάρμοσε την πρώτη μελοποίηση του Μάντζαρου για μπάντες, έτσι ώστε να μπορεί να παιχθεί πιο εύκολα, παρόλο που υπήρχαν ήδη μερικές μελοποιήσεις για μπάντες.[13]

Επεξεργασία και ενορχήστρωση του Νίκου Αστρινίδη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 1991 ο συνθέτης Νίκος Αστρινίδης επεξεργάστηκε την μελοποίηση του Εθνικού Ύμνου για τη Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της ΕΡΤ, η οποία εκτελέστηκε στις εκδηλώσεις για την "Ημέρα της Δημοκρατίας".[14] Σύμφωνα με σημειώσεις του συνθέτη στην χειρόγραφη παρτιτούρα "Το έργο είναι ενορχηστρωμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να παιχθή και με ορχήστρα μόνο (δίχως χορωδία). Το χορωδιακό μέρος μπορεί να το τραγουδήση η χορωδία δίχως συνοδεία ορχήστρας (a capella). Το έργο επίσης μπορεί να παιχθή δίχως έγχορδα (σαν μπάντα - πνευστά και κρουστά). Στην περίπτωση αυτή ενισχύεται το μέρος των κλαρινέτων με δύο (2) φλικόρνα ενώ το μέρος της βιόλας μπορεί να αποδοθή από ένα (1) βαρύτονο (εμφόνιο) ή από ένα (1) κλαρινέτο μπάσσο." Η παρτιτούρα και το σπαρτίτο της διασκευής είναι διαθέσιμα σε επιμέλεια του Ηλία Χρυσοχοϊδη.

Χειρόγραφα και τεκμήρια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ευφροσύνη "Φρόσω" Γκέλη, τρισέγγονη του Νικολάου Χαλκιόπουλου απέκτησε από τη θεία της, κυρία Κανελλοπούλου μουσικολογικά έγγραφα που είχε βρει το 1906 στο εγκαταλειμμένο τότε σπίτι του συνθέτη. Τελικά αποφάσισε μετά από προτροπές να τα δωρίσει στο Μουσείο Μπενάκη όπου και δημιουργήθηκε το αρχείο "Μάντζαρος".[15] Άλλα αρχεία συμπεριλαμβάνουν χειρόγραφες μελοποιήσεις του ύμνου με το πιο σημαντικό να είναι το χειρόγραφο του "Δημαρχείου" το οποίο φυλάσσεται στο Δημαρχείο Κέρκυρας και αποτελεί την μόνη σωζόμενη έκδοση της τρίτης μελοποίησης.

Ηχογραφήσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ενώ γίνονται αρκετές συναυλίες, ηχογραφήσεις ολοκλήρου του τμήματος των μελοποιήσεων είναι σπάνιες. Ολόκληρη η πρώτη μελοποίηση ηχογραφήθηκε από το κέντρο χορωδιακής πράξης και την ορχήστρα σύγχρονης μουσικής της ΕΡΤ στην Κεφαλλονιά για πρώτη φορά το 1999 υπό την διεύθυνση του Άλκη Μπαλτά σε ενορχήστρωση -επεξεργασία του ιδίου (για συμφωνική ορχήστρα, μικτή και παιδική χορωδία). Το 2018, για πρώτη φορά μετά από πολλή μουσικολογική έρευνα, ηχογραφήθηκε η τρίτη μελοποίηση του ύμνου από την Ανδρική Χορωδία Κέρκυρας σε συνεργασία με τον Δήμο Κέρκυρας και πρωτοπαρουσιάστηκε στις 20 Μαΐου του 2018 στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Παλαιού Φρουρίου στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 154 χρόνια της ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα.

Ο Εθνικός Ύμνος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν Κόψη
τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή,
σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι,
ποὺ μὲ βία μετράει τὴν γῆ.

Ἀπ’ τὰ κόκκαλα βγαλμένη
τῶν Ἑλλήνων τὰ ἱερά,
καὶ σὰν πρῶτα ἀνδρειωμένη,
χαῖρε, ὢ χαῖρε, Ἐλευθεριά!

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Η πλήρης μορφή του Ύμνου, στη μελοποίηση του Μάντζαρου, ηχογραφήθηκε από το Εργαστήρι Παλιάς Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του Γιώργου Κωστάντζου, με αρχιμουσικό το Βύρ. Φιδετζή και σολίστ στο πιάνο τον Άρη Γαρουφαλή. Κυκλοφόρησε σε μορφή δίσκου βινυλίου το 1988 από την εταιρεία Ελληνικό Πολιτιστικό Γραφείο.[4] Η έκδοση γνώρισε πολλές επανακυκλοφορίες σε μορφή ψηφιακού δίσκου από τη Λύρα[5] / Εταιρεία Γενικών Εκδόσεων.[6]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. 1,0 1,1 «Εθνικός Ύμνος». Προεδρεία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2012. 
  2. «nationalanthems.me». www.nationalanthems.me. Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2021. 
  3. «Presidency of the Republic of Cyprus - The National Anthem». web.archive.org. 3 Μαΐου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2021. CS1 maint: Unfit url (link)
  4. «Διονύσιος Σολωμός, Νικόλαος Μάντζαρος ‎–Ύμνος εις την Ελευθερίαν (LP)». Discogs. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2016. 
  5. «Διονύσιος Σολωμός, Νικόλαος Μάντζαρος ‎–Ύμνος εις την Ελευθερίαν (cd)». Discogs. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2016. 
  6. «Ύμνος εις την Ελευθερίαν, Μάντζαρος-Σολωμός». xilouris.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Αυγούστου 2016. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2016. 
  7. «Διονύσιος Σολωμός, «Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν»». ebooks.edu.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2022. 
  8. Για την μοντέρνα μελοποίηση δείτε πιο κάτω στο Μελοποίηση Μαργαρίτη Καστέλλη
  9. Το μπέρδεμα αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στον τόμο της μελοποίησης του "Δημαρχείου"υπάρχει αφιέρωση του συνθέτη στον Όθωνα καθώς και αλληλογραφία των δύο από τον Φεβρουάριο ως τον Δεκέμβριο του 1844
  10. Φυλλάδιο που συνοδεύει το CD της τρίτης μελοποίησης σε ηχογράφηση του 2018 από την Ανδρική Χορωδία Κέρκυρας.
  11. Σπυρίδων Δε Βιάζης περιοδικό Απόλλων, Πειραιάς 1890 αριθμός 61 σελ. 942α-946β
  12. Σπυρίδων Δε Βιάζης περιοδικό Απόλλων, Πειραιάς 1890 αριθμός 62 σελ. 956β-962β
  13. https://web.archive.org/web/20150209135154/http://www.sse.gr/page_en.php?id=77
  14. Ilias Chrissochoidis, Νίκος Αστρινίδης (1921-2010): Βιογραφία - Κατάλογος Έργων (Stanford, 2012), σσ. 35-36.
  15. Μαρτυρία Φρόσως Γκέλη, ντοκυμαντέρ από το υπουργείο πολιτισμού της Ελλάδας, 9ο λεπτό

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]