Μετάβαση στο περιεχόμενο

Μπάτμαν (ταινία, 1989)

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Μπάτμαν
Batman
ΣκηνοθεσίαΤιμ Μπάρτον
ΠαραγωγήWarner Bros.
ΣενάριοΜπομπ Κέιν
Μπιλ Φίνγκερ
(κόμικ)
Σαμ Χαμ
(στόρι)
Σαμ Χαμ
Γουόρεν Σκάαρεν
(σενάριο)
Βασισμένο σεΜπάτμαν[1]
ΠρωταγωνιστέςΜάικλ Κίτον
Τζακ Νίκολσον
Κιμ Μπέισινγκερ
Ρόμπερτ Γουλ
Πατ Χινγκλ
Μπίλι Ντι Γουίλιαμς
Μάικλ Γκαφ
Τζακ Πάλανς
ΜουσικήΝτάνι Έλφμαν
ΦωτογραφίαΡότζερ Πρατ
ΜοντάζΡέι Λόβτζοϊ
Εταιρεία παραγωγήςPolyGram Filmed Entertainment, Universal Studios και Warner Bros.
ΔιανομήInterCom, Warner Bros. και Netflix
Πρώτη προβολήCountry flag 23 Ιουνίου 1989
Country flag 27 Οκτωβρίου 1989
Διάρκεια126 λεπτά
ΠροέλευσηΗνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Γλώσσααγγλικά
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Μπάτμαν (αγγλικά: Batman) είναι αμερικανική περιπέτεια παραγωγής 1989 σε σκηνοθεσία Τιμ Μπάρτον. Η ταινία είναι βασισμένη στις περιπέτειες του ομώνυμου χαρακτήρα της DC Comics και τον πρωταγωνιστικό ρόλο υποδύεται ο Μάικλ Κίτον. Πρωταγωνιστούν επίσης οι Τζακ Νίκολσον, Κιμ Μπέισινγκερ, Ρόμπερτ Γουλ, Μάικλ Γκαφ, Πατ Χινκγλ, Μπίλι Ντι Γουίλιαμς και Τζακ Πάλανς. Η ταινία, στην οποία ο Μπάτμαν έρχεται αντιμέτωπος με την άνοδο ενός ψυχωτικού εγκληματία, ντυμένου ως κλόουν, γνωστός ως "Τζόκερ". ήταν η πρώτη προσθήκη της σειράς ταινιών Μπάτμαν.

Αφού ο Μπάρτον ανέλαβε να σκηνοθετήσει την ταινία, οι Στιν Ένγκλχαρτ και Τζούλι Χίκσον έγραψαν προσχέδια πριν ο Σαμ Χαμ γράψει το πρώτο σενάριο. Το Μπάτμαν δεν πήρε το πράσινο φως από το στούντιο παρά μόνο μετά την επιτυχία της ταινίας Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988) που σκηνοθέτησε ο Μπάρτον. Αρκετοί ηθοποιοί πρώτης κατηγορίας θεωρήθηκαν πιθανοί για το ρόλο του Μπάτμαν. Ο Νίκολσον δέχτηκε το ρόλο του Τζόκερ κάτω από αυστηρούς όρους που απαιτούσαν υψηλή αμοιβή και μερίδιο από τις εισπράξεις.

Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στα Pinewood Studios από τον Οκτώβριο του 1988 μέχρι τον Ιανουάριο του 1989. Ο προϋπολογισμός της ταινίας αυξήθηκε από 30 εκατομμύρια δολάρια σε 48 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η Απεργία των Σεναριογράφων το 1988 ανάγκασε τον Χαμ να αποχωρήσει. Αλλαγές στο σενάριο έγιναν από τους Γουόρεν Σκάαρεν, Τσαρλς ΜακΚίον και Τζόναθαν Τζεμς. Το Μπάτμαν αποδείχθηκε μεγάλη καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία, αποφέροντας 411,5 εκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως. [2] Έλαβε μία υποψηφιότητα για Χρυσή Σφαίρα Α' Ανδρικού Ρόλου Κωμωδία/Μιούζικαλ για την ερμηνεία του Νίκολσον[3] και βραβεύτηκε με το Όσκαρ Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης.[4]

Το Μπάτμαν σηματοδότησε την αρχή της σειράς ταινιών με τρεις συνέχειες. Το 1992 κυκλοφόρησε η συνέχεια Ο Μπάτμαν Επιστρέφει (Batman Returns) με τους Κίτον και Μπάρτον να επιστρέφουν στον πρωταγωνιστικό ρόλο και τη σκηνοθεσία αντίστοιχα, το 1995 κυκλοφόρησε το Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever), με τον Βαλ Κίλμερ στον πρωταγωνιστικό ρόλο, και το 1997 το Μπάτμαν & Ρόμπιν (Batman & Robin), με τον Τζορτζ Κλούνεϊ στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Το 2005 η σειρά επαναπροσδιορίστηκε με το Batman Begins σε σκηνοθεσία Κρίστοφερ Νόλαν με τον Κρίστιαν Μπέιλ να υποδύεται τον Μπάτμαν.Επίσης, η ταινία ενέπνευσε την δημιουργία της τηλεοπτικής σειράς κινουμένων σχεδίων Μπάτμαν: Σειρά Κινουμένων Σχεδίων (Batman: The Animated Series), όπου απο εκεί ξεκίνησε την πορεία του το Animated Universe της DC.

Πλοκή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Γκόθαμ Σίτι βρίσκεται υπό τον έλεγχο του εγκληματία Γκρίσομ και οι αστυνομικές αρχές είναι διεφθαρμένες. Μια μυστηριώδης φιγούρα, ο Μπάτμαν, ξεκίνησε να προστατεύει τους αθώους και να δώσει μάχη κατά του εγκλήματος. Δύο δημοσιογράφοι, η Βίκι Βέιλ και ο Αλεξάντερ Νοξ, είναι αποφασισμένοι να ανακαλύψουν ποιος είναι αυτός ο μυστηριώδης Μπάτμαν. Παρευρίσκονται στο πάρτυ του εκατομμυριούχου Μπρους Γουέιν σε μια προσπάθειά τους να πάρουν πληροφορίες από τον Επιθεωρητή Τζέιμς Γκόρντον. Αντι γι' αυτό γνωρίζουν τον Μπρούς Γουέιν. Ο Μπρούς και η Βίκι αμέσως συνδέονται ρομαντικά.

Την ίδια στιγμή, ο Γκρίσομ έχει αποφασίσει να σκοτώσει έναν από τους υπηκόους του, τον Τζακ Νέιπιερ. Στήνει παγίδα στον Νέιπιερ να συλληφθεί από την αστυνομία κατά τη διάρκεια μιας ληστείας σε εργοστάσιο χημικών. Ο Μπάτμαν κάνει την εμφάνισή του και παλεύει με τον Νέιπιερ και ο Νέιπιερ πέφτει σε μια δεξαμενή χημικών, Την Ace Chemicals, αλλά δεν πεθαίνει. Παραμορφώνεται, τρελαίνεται και γίνεται ο Τζόκερ. Ενώ η Βίκι και ο Μπρούς έρχονται όλο και πιο κοντά, ο Τζόκερ δηλητηριάζει αρκετά είδη καλλυντικών προϊόντων. Αυτά τα δηλητηριασμένα προϊόντα προκαλούν θάνατο με τρομακτικά χαμόγελα στο πρόσωπο των ανθρώπων. Ο Μπάτμαν εν τω μεταξύ συνεδητοποιεί γιατί αυτό συμβαίνει.

Ο Τζόκερ παρατηρεί τη φωτογραφία της Βίκι και παθαίνει εμμονή μαζί της καθώς και για το τι ξέρει για τον Μπάτμαν. Την παρασύρει σε ένα μουσείο και προσπαθεί να πάρει πληροφορίες από αυτήν. Ο Μπάτμαν τη σώζει και της δίνει πληροφορίες για τα δηλητηριασμένα καλλυντικά, τις οποίες και δημοσιεύει. Ο Τζόκερ θυμώνει με τον Μπάτμαν και παθιάζεται ακόμα περισσότερο με τη Βίκι. Ο Μπρούς παλεύει με τη συνείδησή του και πηγαίνει στο διαμέρισμα της Βίκι να της πει όλη την αλήθεια για την ταυτότητά του αλλά ο Τζόκερ καταφτάνει και τους διακόπτει πριν της μιλήσει.

Η Βίκι αρχίζει και ψάχνει για τον Μπρους Γουέιν. Ανακαλύπτει ότι μπροστά στα μάτια του δολοφόνησαν τους γονείς του όταν ήταν μικρός. Την ίδια στιγμή, ο Μπρούς συνειδητοποιεί ότι ο Τζόκερ ήταν αυτός που σκότωσε τους γονείς του. Ο Τζόκερ σχεδιάζει να δηλητηριάζει τη Γκόθαμ με ένα αέριο το οποίο περιέχεται στα μπαλόνια για τον εορτασμό της 200ής επετείου της πόλης. Ο Μπάτμαν παρεμβαίνει και διώχνει μακριά τα μπαλόνια με το τζέτ του αλλά ο Τζόκερ καταρρίπτει το τζέτ. Ο Τζόκερ, η Βίκι και ο Μπάτμαν σκαρφαλώνουν στον πύργο της πόλης. Ο Μπάτμαν έρχεται αντιμέτωπος με τον Τζόκερ και παλεύουν, με τον Μπάτμαν να νικά και τον Τζόκερ να πεθαίνει.

Η ταινία τελειώνει με την πόλη να δέχεται ένα σήμα από τον Μπάτμαν με την υπόσχεση ότι όποτε ανάψουν το σήμα, ο Μπάτμαν θα καταφθάνει για βοήθεια.

Ηθοποιοί και Χαρακτήρες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραγωγή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανάπτυξη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά την εισπρακτική επιτυχία της ταινίας Η Μεγάλη Περιπέτεια του Πι-Γουί (Pee-wee's Big Adventure, 1985), η Warner Bros. προσέλαβε τον Τιμ Μπάρτον να σκηνοθέτησει το Μπάτμαν (Batman). Ο Μπάρτον έβαλε την Τζούλι Χίκσον να γράψει ένα 30σέλιδο προσχέδιο, αφού δεν του άρεσε το προηγούμενο σενάριο του Τομ Μάνκιεβιτς. Μετά την επιτυχία των κόμικ Batman: The Dark Knight Returns και Batman: The Killing Joke το ενδιαφέρον της Warner για μια κινηματογραφική μεταφορά αναζωπυρώθηκε. Ο Μπάρτον δεν ήταν φαν των κόμικ, αλλά εντυπωσιάστηκε με το σκοτεινό και σοβαρό τόνο των βιβλίων κόμικ The Dark Knight Returns και The Killing Joke.[5] Ο Στίν Ένγκλχαρτ ανέλαβε να γράψει ένα καινούριο προσχέδιο το Μάρτιο του 1986.[6] Το προσχέδιό του συμπεριλάμβανε τους Τζόκερ και Ρούπερτ Θόρν ως κακούς και μια κάμεο εμφάνιση του Πινγκουίνου. Οι Σίλβερ Στ. Κλάουντ και Ντικ Γκρέισον αποτελούσαν σημαντικούς β' ρόλους. Η Warner εντυπωσιάστηκε αλλά ο Ένγκλχαρτ ένιωθε ότι το προσχέδιο συμπεριλάμβανε πολλούς χαρακτήρες. Στο δεύτερο προσχέδιο που έγραψε αφαίρεσε τους χαρακτήρες του Πινγκουίνου και του Ντίκ Γκρέισον.[6]

Ο Μπάρτον προσέγγισε τον Σάμ Χάμ, θαυμαστής των κόμικ, να γράψει το σενάριο.[7] Ο Χάμ αποφάσισε να μην χρησιμοποιήσει ως στόρι την προέλεση του υπερήρωα, αισθανόμενος ότι τα φλάσμπακ θα ταίριαζαν περισσότερο[8] λέγοντας "Καταστρέφεις εντελώς την αξιοπιστία σου αν δείξεις τη διαδικασία στην οποία ο Μπρούς Γουέιν γίνεται ο Μπάτμαν".[9] Ο Χάμ αντικατέστησε του Στ. Κλάουντ με τη Βίκι Βέιλ και τον Ρούπερτ Θόρν με το δικό του χαρακτήρα, Κάρλ Γκρίσομ. Ολοκλήρωσε το σενάριο τον Οκτώβριο του 1986, μειώνοντας το β' ρόλο του Ντίκ Γκρέισον σε ένα μικρό πέρασμα.[10]

Η Warner ήταν λιγότερο πρόθυμη να προχωρήσει στην ανάπτυξη της ταινίας, παρά τον ενθουσιασμό της με το σενάριο του Χάμ, το οποίο ο συνδημιουργός του κόμικ Μπόμπ Κέιν βρήκε καλό.[5] Το Μπάτμαν πήρε τελικά το πράσινο φως τον Απρίλιο του 1988, μετά την επιτυχία της ταινίας Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988) που σκηνοθέτησε ο Μπάρτον.[5] Όταν οι φαν του κόμικ έμαθαν ότι ο Μπάρτον θα σκηνοθετούσε και ο Μάικλ Κίτον θα υποδυόταν τον υπερήρωα, υπήρξαν αντιδράσεις για τον τόνο και την κατεύθυνση που όδευε η ταινία. Ο Χάμ εξήγησε "Ακούνε το όνομα του Τίμ Μπάρτον και σκέφτονται την ταινία 'Η Μεγάλη Περιπέτεια του Πί-Γουί'. Ακούνε το όνομα του Κίτον και σκέφτονται κάποια από τις κωμωδίες του Μάικλ Κίτον. Σκέφτεσαι την εκδοχή του 'Μπάτμαν' του 1960 και ήταν το ακριβώς αντίθετο με τη δική μας ταινία. Προσπαθήσαμε να την προμοτάρουμε με ένα πιο σκοτεινό και σοβαρό τόνο αλλά οι φαν δεν μας πίστευαν".[8] Για να σταματήσουν τα αρνητικά σχόλια, η παραγωγή της ταινίας προσέλαβε τον Μπόμπ Κέιν ως σύμβουλο.[11]

Κάστινγκ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Για το ρόλο του Μπάτμαν, πολλοί αστέρες του Χόλιγουντ ήταν υποψήφιοι, ανάμεσά τους και οι Μέλ Γκίμπσον, Κέβιν Κόστνερ, Τσάρλι Σίν, Πίρς Μπρόσναν, Τόμ Σέλεκ και Μπίλ Μάρεϊ.[7][12] Ο Τίμ Μπάρτον δέχτηκε πίεση να προσλάβει έναν δημοφιλή ηθοποιό ταινιών δράσης.[5] Στον παραγωγό Τζόν Πίτερς άρεσε ο Μάικλ Κίτον, λέγοντας ότι διαθέτει τη σωστή κοφτερή και βασανισμένη ποιότητα. Έχοντας συνεργαστεί μαζί του στην ταινία Ο Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, 1988), ο Μπάρτον συμφώνησε.[12] Η επιλογή του Κίτον προκάλεσε αντιδράσεις ανάμεσα στους φάν του κόμικ, με 50.000 γράμματα διαμαρτυρίας να στέλνονται στα γραφεία της Warner.[10] Οι Μπόμπ Κέιν, Σάμ Χάμ και Μάικλ Ούσλαν επίσης έδειξαν την αμφιβολία τους για την αυτήν την επιλογή.[8] Ο Μπάρτον δήλωσε "Υπήρχε όντως μια αρνητική αντίδραση από τους φάν του κόμικ. Νομίζω ότι είχαν την εντύπωση ότι θα κάναμε την ταινία όπως την τηλεοπτική σειρά του 1960 και θα την κάναμε σαχλή, επειδή σκέφτονταν τον Κίτον των ταινιών 'Mr. Mom' και 'Night Shift' και άλλα τέτοια".[13]

Οι Γουίλεμ Νταφόε, Τίμ Κάρι, Ντέιβιντ Μπόουι και Τζέιμς Γούντς θεωρήθηκαν πιθανοί για το ρόλο του Τζόκερ.[9][14] Ο Ρόμπιν Γουίλιαμς έδωσε μάχη για το ρόλο.[10] Ο Τζάκ Νίκολσον ήταν η πρώτη επιλογή του παραγωγού Μάικλ Ούσλαν και του Μπόμπ Κέιν από το 1980. Ο Πίτερς προσέγγισε τον Νίκολσον από το 1986 κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Οι Μάγισσες του Ίστγουικ (The Witches of Eastwick, 1987).[15] Ο Νίκολσον απαίτησε να γυρίσει όλες του τις σκηνές σε τρεις εβδομάδες[15], έλαβε αμοιβή ύψους 6 εκατομμυρίων δολαρίων καθώς και ένα μεγάλο ποσοστό από τις εισπράξεις της ταινίας. Φημολογείται ότι η συνολική του αμοιβή έφτασε τα 50 εκατομμύρια δολάρια.[9][12]

Η Σόν Γιάνγκ πήρε αρχικά το ρόλο της Βίκι Βέιλ αλλά τραυματίστηκε λίγο πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα.[16] Ο Μπάρτον πρότεινε να αντικαταστήσουν τη Γιάνγκ με τη Μισέλ Φάιφερ αλλά ο Κίτον, ο οποίος εκείνη την περίοδο είχε σχέση με τη Φάιφερ, πίστευε ότι θα ήταν πολύ άβολο. Τελικά η Φάιφερ υποδύθηκε την Κατγούμαν στη συνέχεια Ο Μπάτμαν Επιστρέφει (Batman Returns, 1992). Η αποχώρηση της Γιάνγκ δημιούργησε την ανάγκη να βρεθεί άλλη ηθοποιός που να είναι όχι μόνο κατάλληλη για το ρόλο αλλά και να μπορεί να τον αναλάβει σε μικρό χρονικό διάστημα. Ο Πίτερς πρότεινε την Κίμ Μπέισινγκερ. Η Μπέισινγκερ ήταν διαθέσιμη και πήρε άμεσα το ρόλο.[12][16] Θαυμαστής της δουλειάς του Μάικλ Γκαφ, ο Μπάρτον του έδωσε το ρόλο του μπάτλερ του Μπρούς Γουέιν, Άλφρεντ Πενιγουόρθ.[17] Ο Ρόμπερτ Γούλ πήρε το ρόλο του Αλεξάντερ Νόξ. Ο χαρακτήρας του αρχικά σκοτωνόταν από τον Τζόκερ στο κρεσέντο της ταινίας αλλά άρεσε τόσο πολύ ο χαρακτήρας στους δημιουργούς που τον άφησαν να ζήσει.[18] Ο Μπάρτον επέλεξε τον Μπίλι Ντι Γουίλιαμς για το ρόλο του Χάρβεϊ Ντεντ επειδή ήθελε να χρησιμοποιήσει την άλλη του περσόνα ως Διπρόσωπος (Two-Face) σε μια μελλοντική συνέχεια.[19] Τελικά ο Τόμι Λι Τζόουνς ενσάρκωσε το Διπρόσωπο στο Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever, 1995) προς απογοήτευση του Γουίλιαμς.[18]

Box οffice

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με προϋπολογισμό 48.000.000 δολάρια, η ταινία Μπάτμαν έκανε άνοιγμα τριημέρου στην 1η θέση με 40,4 εκατομμύρια δολάρια.[2] Συνολικά συγκέντρωσε 251,3 εκατομμύρια δολάρια στο αμερικανικό box office και 160,1 εκατομμύρια δολάρια στον υπόλοιπο κόσμο.[2] Παγκοσμίως απέφερε 411,5 εκατομμύρια δολάρια.[2]

Το Μπάτμαν ήταν η 1η μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία στις ΗΠΑ για το 1989 και η 2η παγκοσμίως.[2] Ανάμεσα στις υπόλοιπες ταινίες της σειράς κατατάσεται στην 3η θέση τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και παγκοσμίως.[20]

Βραβεία & Υποψηφιότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οργάνωση Κατηγορία Υποψήφιος Αποτέλεσμα
Όσκαρ[4] Καλλιτεχνική Διεύθυνση Άντον Φερστ & Πίτερ Γιανγκ Νίκη
Χρυσές Σφαίρες[3] Α' Ανδρικού Ρόλου - Κωμωδία/Μιούζικαλ Τζακ Νίκολσον Υποψηφιότητα
BAFTA[21] Β' Ανδρικού Ρόλου Τζακ Νίκολσον Υποψηφιότητα
Σχεδιασμός Κοστουμιών Μπομπ Ρίνγκγουντ Υποψηφιότητα
Μακιγιάζ Πολ Ένγκελεν & Νικ Ντάντμαν Υποψηφιότητα
Σχεδιασμος Παραγωγής Άντον Φερστ Υποψηφιότητα
Ήχος Ντον Σαρπ, Τόνι Ντάου & Μπιλ Ρόου Υποψηφιότητα
Ειδικά Εφέ Ντέρεκ Μέντινγκς & Τζον Έβανς Υποψηφιότητα

Το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου έχει συμπεριλάβει το Μπάτμαν στη λίστα ΑFI 100 Χρόνια... 100 Ήρωες και Κακοί στην 45η και 46η θέση για τους Μπάτμαν και Τζόκερ αντίστοιχα.[22] Ήταν επίσης υποψήφιο στις να συμπεριληφθεί στις κατηγορίες:

  • AFI 100 Χρόνια... 100 Ταινίες[23]
  • AFI 100 Χρόνια... 100 Τρόμοι[24]
  • AFI 100 Χρόνια... 100 Κινηματογραφικές Ατάκες για την ατάκα " Έχεις ποτέ χορέψει με τον Διάβολο στο χλωμό φως του φεγγαριού;" (Have you ever danced with the Devil in the pale moonlight?)[25]
  • AFI 100 Χρόνια Κινηματογραφικής Μουσικής[26]
  • AFI 10 Top 10 Ταινίες Φαντασίας[27]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ www.imdb.com/title/tt0096895/fullcredits.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «Μπάτμαν στο Box Office Mojo». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  3. ↑ 3,0 3,1 «The 47th Annual Golden Globe Awards (1990)». goldenglobes.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Μαΐου 2011. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  4. ↑ 4,0 4,1 «The 62nd Academy Awards (1990) Nominees and Winners». oscars.org. 26 Μαρτίου 1990. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Burton on Burton (2006). "Batman" Burton on Burton. Λονδίνο: Faber and Faber. σελίδες 70–83. ISBN 0-571-22926-3. 
  6. ↑ 6,0 6,1 «Batman». Steve Englehart.com. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Alan Jones (Νοέμβριος 1989). «Batman». Cinefantastique: σελ. 55–67. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Taylor L. White (Ιούλιος 1989). «Batman». Cinefantastique: σελ. 33–40. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Stephen Rebello (Νοέμβριος 1989). «Sam Hamm - Screenwriter». Cinefantastique: σελ. 34–41. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Tim Burton· Sam Hamm· Mark Canton· Michael Keaton (2005). Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight—The Gathering Storm. Warner Home Video. 
  11. ↑ Alan Jones (Νοέμβριος 1989). «Batman in Production». Cinefantastique: σελ. 75–88. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Nancy Griffin· Kim Masters (1997). «Hit Men». Hit & Run: How Jon Peters and Peter Guber Took Sony For A Ride In Hollywood. Simon & Schuster. σελίδες 158–174. ISBN 0-684-80931-1. 
  13. ↑ Hilary de Vries (5 Φεβρουαρίου 1989). «Batman Battles for Big Money». The New York Times. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEFDE1131F936A35751C0A96F948260&scp=2&sq=Batman&st=nyt. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  14. ↑ David Hughes (2003). «Batman». Comic Book Movies. Virgin Books]. σελίδες 33–46. ISBN 0-7535-0767-6. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Iain Johnstone (Αύγουστος 1989). Dark Knight in the City of Dreams. Empire. σελίδες 46–54. 
  16. ↑ 16,0 16,1 DVD documentary (2005). Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight. 
  17. ↑ Tim Burton (2005). DVD audio commentary. Warner Home Video. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Robert Wuhl· Billy Dee Williams· Pat Hingle (2005). Batman: The Heroes. Warner Home Video. 
  19. ↑ Tim Burton Commentary. Batman Special Edition DVD/Blu-Ray. 
  20. ↑ «Batman στο Box Office Mojo». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  21. ↑ «BAFTA Awards». IMDb. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  22. ↑ «AFI's 100 YEARS...100 Heroes & Villains». Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Οκτωβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  23. ↑ «AFI's 100 Years...100 Movies» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  24. ↑ «AFI's 100 Years...100 Thrills» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Ιουνίου 2016. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  25. ↑ «AFI's 100 Years...100 Movie Quotes» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  26. ↑ «AFI's 100 Years of Film Scores» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Νοεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 
  27. ↑ «AFI's 10 Top 10 Fantasy Film» (PDF). Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. afi.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Μαρτίου 2017. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Μπάτμαν_(ταινία,_1989)&oldid=10808320"