Σαφαβίδες

	Δυναστεία των Σαφαβιδών ; دودمان صفوی‎‎;
Σημαία	Έμβλημα
	Τοποθεσία {{{κοινό_όνομα}}} Η Αυτοκρατορία των Σαφαβιδών υπό τον σάχη Αμπάς τον Μεγάλο
Πρωτεύουσα	Ταυρίδα (1501–1555); Καζβίν (1555–1598); Ισφαχάν (1598–1736)
Γλώσσες	Περσική (η γλώσσα του απλού λαού, λόγω του ότι ο πληθυσμός ήταν Ιρανοί ή εξιρανισμένοι, καθώς και στη διπλωματία λόγω της εκλεπτυσμένης περσικής, της λίνγκουα φράνκα στην Ασία); τούρκικη (στο στρατό λόγω των επίλεκτων Κιζίλ Μπας που ήταν τούρκικος καταγωγής) ; Γεωργιανή/Κιρκασιανή/Αρμενική (της Αυλής, λόγω των επιγαμιών στο βασιλικό οίκο)
Θρησκεία	Σιιτικό Ισλάμ
Πολίτευμα	Θεοκρατία
Σάχης	Ισμαήλ Α΄ (πρώτος)
Ιστορία

Οι Σαφαβίδες (1501-1736 μ.Χ., περσικά: دودمان صفوی‎‎) ήταν μία από τις πιο σημαντικές βασιλικές δυναστείες του Ιράν. Κυβέρνησαν μία από τις μεγαλύτερες περσικές αυτοκρατορίες μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της Περσίας και καθιέρωσαν τη Δωδέκατη Σχολή του σιιτικού Ισλάμ (ο σημαντικότερος κλάδος του Σιιτισμού, που πρεσβεύει την ύπαρξη 12 ιμάμηδων) ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας τους, σηματοδοτώντας ένα από τα πιο σημαντικά σημεία της μουσουλμανικής ιστορίας. Οι Σαφαβίδες κυβέρνησαν από το 1501 έως το 1722 (με μια μικρή επαναφορά από το 1729 έως το 1736) και στην ακμή τους ήλεγχαν όλο το σημερινό Ιράν, Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία, το μεγαλύτερο τμήμα του Ιράκ, της Γεωργίας, του Αφγανιστάν, και του Καυκάσου, καθώς και τμήματα των Πακιστάν, Τουρκμενιστάν και Τουρκίας. Το σαφαβιδικό Ιράν ήταν μία από τις δυνάμεις που χρησιμοποιούσε ήδη από τότε στο στρατό της την πυρίτιδα, μαζί με τους γείτονές της, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Μογγολική Αυτοκρατορία.

Η σαφαβιδική δυναστεία είχε τις ρίζες της στο σουφιτικό τάγμα Σαφαβίγια (Σαφαβίδες), που ιδρύθηκε στην πόλη Αρνταμπίλ στην περιοχή του βορειοδυτικού Ιράν. Οι πρόγονοί της ήταν ένα μείγμα εθνοτήτων και φυλών (περσικός, Κούρδων και Τουρκομάνων, που περιελάμβαναν επιγαμίες με αξιωματούχους Γεωργιανούς και Έλληνες του Πόντου). Από τη βάση τους στην Αρνταμπίλ, οι Σαφαβίδες εδραίωσαν τον έλεγχό τους επί του "Μεγάλου Ιράν" (το Ιράν μαζί με τις περιοχές εκτός του σημερινού Ιράν που κάποτε κυβερνώντο από περσικές δυναστείες ή ήταν πολιτισμικά βαθύτατα επηρεασμένες από την περσική κουλτούρα) και επανέφεραν την ιρανική ταυτότητα στην περιοχή, αποτελώντας έτσι την πρώτη ιθαγενή δυναστεία από τον καιρό της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών που ίδρυσε ένα ενοποιημένο ιρανικό κράτος.

Παρά το τέλος της το 1736, η κληρονομιά που άφησε πίσω της ήταν η αναβίωση της Περσίας ως σημαντικού οικονομικού παράγοντα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, η εδραίωση ενός επαρκούς διοικητικού και γραφειοκρατικού μηχανισμού, οι καινοτομίες στην Αρχιτεκτονική και η άνθιση των Τεχνών. Οι Σαφαβίδες άφησαν επίσης το σημάδι τους στην τωρινή εποχή διαδίδοντας και επιβάλλοντας το σιιτικό Ισλάμ στο Ιράν, καθώς και σε μεγάλα τμήματα του Καυκάσου, της Ανατολίας και της Μεσοποταμίας.

Καταγωγή

Οι βασιλιάδες της δυναστείας των Σαφαβιδών ισχυρίζονταν ότι ήταν Σάγιντ, δηλ. απόγονοι του προφήτη Μωάμεθ, παρόλο που πολλοί λόγιοι το αμφισβητούν. Σήμερα δείχνει να υπάρχει συναίνεση μεταξύ των λογίων ότι η οικογένεια των Σαφαβιδών προέρχεται από το περσικό Κουρδιστάν, και αργότερα μετακόμισε στο περσικό Αζερμπαϊτζάν, εγκαθιστάμενη τελικώς τον 11ο αιώνα στην πόλη Αρνταμπίλ. Σαφαβιδικά ιστορικά γραπτά πριν το 1501 ανάγουν την καταγωγή της οικογένειας στον Κούρδο αξιωματούχο, Φιρούζ Σαχ Ζαρίν-Κουλάχ. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, συμπεριλαμβανομένου του Ρίτσαρντ Φράι, οι Σαφαβίδες ήταν ιρανικής καταγωγής που είχαν εκτουρκιστεί: Οι ομιλητές τουρκικών γλωσσών στο Ιράν κατάγονται κυρίως από πρώην ιρανόφωνους, αρκετοί θύλακες των οποίων υπάρχουν ακόμη στην περιοχή. Μια μαζική μετανάστευση Ογούζων Τούρκων (Τουρκομάνων) τον 11ο και 12ο αιώνα όχι μόνο εκτούρκισε το Ιράν αλλά και τη Μικρά Ασία. Οι Πέρσες και Κούρδοι είναι Σιίτες και ιδρυτές της δυναστείας των Σαφαβιδών.

Άλλοι ιστορικοί, όπως ο Βλαντίμιρ Μινόρσκυ και ο Ρότζερ Σάβορυ, υποστηρίζουν ότι: Από αποδείξεις διαθέσιμες στoν παρόντα χρόνο, είναι βέβαιo ότι η οικογένεια των Σαφαβιδών ήταν ιθαγενής ιρανική οικογένεια, και όχι τουρκικής καταγωγής, όπως κάποιες φορές τίθεται ως ισχυρισμός. Είναι πιθανό ότι η οικογένεια προέρχεται από το περσικό Κουρδιστάν (σημ.: δηλ. κουρδικής καταγωγής, καθώς οι Κούρδοι είναι επίσης ιρανογενής λαός), και αργότερα μετακινήθηκε στο Ιράν, όπου υιοθέτησε την αζέρικη τουρκική γλώσσα που ομιλείτο εκεί, και τελικώς εγκαταστάθηκε στη μικρή πόλη Αρνταμπίλ κάποια στιγμή τον 11ο αιώνα. .

Τον καιρό της ίδρυσης της αυτοκρατορίας των Σαφαβιδών, τα μέλη της οικογένειας ήταν γηγενείς τουρκόφωνοι και εκτουρκισμένοι, και κάποιοι εκ των σάχηδων συνέθεταν ποιήματα στη μητρική τους πλέον τουρκική γλώσσα. Παράλληλα, οι σάχες υποστήριζαν οι ίδιοι την περσική λογοτεχνία, ποίηση και τέχνη, όπως το έργο "Σαχναμέχ" του σάχη Ταχμάσπ Α΄, ενώ μέλη της βασιλικής οικογένειας και κάποιοι σάχες συνέθεταν ποίηση στην περσική γλώσσα. Η εξουσία των Σαφαβιδών βασιζόταν στη θρησκεία, και η νομιμοποίησή τους εδραζόταν στον ισχυρισμό ότι ήταν άμεσοι απόγονοι του Αλί, eξαδέλφου και γαμπρού του Μωάμεθ, ο οποίος Αλί θεωρείται από τους Σιίτες ο πρώτος ιμάμης.

Επιπλέον, η δυναστεία από τα πρώτα κιόλας χρόνια είχε προβεί σε επιγαμίες με ελληνικούς Τραπεζουντιακούς και Γεωργιανούς δυναστικούς οίκους. Επιπρόσθετα, από την επίσημη εγκαθίδρυση της δυναστείας το 1501 και μετά, συνεχίστηκαν οι πολλές επιγαμίες τόσο με κιρκασιανούς όσο και με γεωργιανούς δυναστικούς οίκους, κυρίως με την ανάρρηση στο θρόνο του σάχη Ταχμάσπ Α΄.

Αλί ιμπν Αμπού Τάλιμπ 1ος ιμάμης ∞ Φάτιμα ΑΛΙΔΕΣ



Χουσεΐν ιμπν Αλί 3ος ιμάμης



Αλί Ζάιν αλ-Αμπιντίν 4ος ιμάμης



Μουχάμαντ αλ-Μπακίρ 5ος ιμάμης



Τζαφάρ ασ-Σαντίκ 6ος ιμάμης



Μουσά αλ-Κουαντίμ 7ος ιμάμης



Αμπούλ Κασίμ Χανζά



ΣΑΦΑΒΙΔΕΣ

Υπόβαθρο - Το σουφικό τάγμα των Σαφαβιδών

Η σαφαβιδική ιστορία ξεκινά με την ίδρυση των Σαφαβιδών (Σαφαβίγια) από τον σουφιστή Σαφί αντ-Ντιν Αρνταμπιλί (1252-1334, από την πόλη Αρνταμπίλ, εξ ου και το σχετικό επώνυμο). Το 1301, ο Σαφί αντ-Ντιν κατέλαβε την ηγεσία των Ζαχεντιδών (Ζαχεντίγιε), ενός σημαντικού τάγματος σουφιστών στο Γκιλάν, από τον προηγούμενο πνευματικό αρχηγό του τάγματος και πεθερό του, Ζαχέντ Γκιλάνι. Εξαιτίας του εξαιρετικού πνευματικού χαρίσματος του Σαφί αντ-Ντιν, το τάγμα πήρε το όνομά του αργότερα και έγινε γνωστό ως Σαφαβίγια. Σύντομα το τάγμα κέρδισε σημαντική επιρροή στην πόλη του Αρνταμπίλ, και ο Χαμντουλλάχ Μουστάουφι σημείωσε ότι οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης Αρνταμπίλ ήταν ακόλουθοι του Σαφί αντ-Ντιν. Μάλιστα, σπαράγματα της θρησκευτικής ποίησης του Σαφί αντ-Ντιν, γραμμένης στην Αρχαία Αζέρικη γλώσσα (μιας εκλείψασας σήμερα βορειοδυτικής ιρανικής διαλέκτου) και συνοδευμένης από μια παράγραφο στα Περσικά που βοηθά στην κατανόησή της, έχει επιζήσει έως σήμερα και έχει σημαντική γλωσσολογική αξία.

Μετά τον Σαφί αντ-Ντιν, η αρχηγία του τάγματος πέρασε στον Σαντρ αντ-Ντιν Μουσά (1391–1392). Το τάγμα εκείνο τον καιρό μεταμορφώθηκε σε ένα θρησκευτικό κίνημα που διεξήγε θρησκευτική προπαγάνδα στην Περσία, Συρία, και Μικρά Ασία, και το πιο πιθανό ήταν ότι διατηρούσε ακόμα τις σουνιτικές σαφεϊτικές (μία από τις δικαιικές σχολές του Ισλάμ) καταβολές του εκείνο τον καιρό. Η ηγεσία του τάγματος πέρασε από τον Σαντρ αντ-Ντιν Μουσά στον υιό του, Χβάντζα Αλί (1429), και αργότερα στον υιό του τελευταίου, Ιμπραχίμ (1429–1447).

Όταν ο σεΐχης Τζουναΐντ, υιός του Ιμπραχίμ, κατέλαβε την ηγεσία των Σαφαβίγια το 1447, η ιστορία του κινήματος άλλαξε ριζικά. Σύμφωνα με τον Ρ.Μ. Σάβορυ: ο σεΐχης Τζουναΐντ δεν ήταν ευχαριστημένος με την πνευματική εξουσία και αναζητούσε την υλική ισχύ. Εκείνο τον καιρό, η πιο ισχυρή δυναστεία στην Περσία ήταν εκείνη της συνομοσπονδίας τουρκομανικών φυλών των Καρά Κογιουνλού, οι λεγόμενοι "Μαυροπροβατάδες", τον οποίων ο ηγέτης σάχης Τζαχάν διέταξε τον Τζουναΐντ να εγκαταλείψει την Αρνταμπίλ, ειδάλλως θα κατέστρεφε την πόλη του. Ο Τζουναΐντ αναζήτησε καταφύγιο στον αντίπαλο του σάχη Τζαχάν, τον ηγέτη της συνομοσπονδίας τουρκομανικών φυλών Ακ Κογιουνλού (οι λεγόμενοι "Ασπροπροβατάδες"), τον περιώνυμο χάνο Ουζούν Χασσάν, και παγίωσε τη σχέση τους νυμφευόμενος την αδερφή του Χασσάν, Χαντιτζά Μπέγκουμ. Ο σεΐχης Τζουναΐντ σκοτώθηκε στη διάρκεια μιας εισβολής στα εδάφη του σάχη του Σιρβάν στον Καύκασο και τον διαδέχθηκε στην κεφαλή του κινήματος ο υιός του, Χαϊντάρ Σαφαβί.

Ο Χαϊντάρ παντρεύτηκε τη Μάρθα Αλαμσάχ Μπέγκουμ, εξ αγχιστείας θεία του και επίσης αδελφή του Ουζούν Χασσάν, που γέννησε τον Ισμαήλ Α΄, ιδρυτή της δυναστείας των Σαφαβιδών. Η μητέρα της Μάρθας, Θεοδώρα (γνωστότερη ως Δέσποινα Χατούν), ήταν Ελληνίδα ποντιακής καταγωγής, η κόρη του αυτοκράτορα Ιωάννη Δ΄ Κομνηνού της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Είχε παντρευτεί τον Ουζούν Χασσάν σε αντάλλαγμα για την προστασία του πατέρα της από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Μετά το θάνατο του Χασσάν, ο υιός του Γιακούμπ ένιωσε απειλή από την αυξανόμενη θρησκευτική επιρροή του τάγματος των Σαφαβιδών. Ο Γιακούμπ συμμάχησε με τον σάχη του Σιρβάν και εκτέλεσε τον Χαϊντάρ το 1488. Εκείνο τον καιρό, ο πυρήνας των Σαφαβιδών αποτελείτο από νομαδικές φατρίες που κατάγονταν από την Ανατολία και το Αζερμπαϊτζάν, μιλούσαν ογουζικά τουρκικά, και ήταν γνωστοί ως Κιζίλ Μπας ("Κοκκινοκέφαλοι"), από το ιδιαίτερο, σε κόκκινο χρώμα κάλυμμα κεφαλιού που έφεραν. Οι Κιζίλ Μπας ήταν πολεμιστές, πνευματικοί ακόλουθοι του Χαϊντάρ, και πηγή της στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος των Σαφαβιδών.

Μετά το θάνατο του Χαϊντάρ, οι Σαφαβίδες συσπειρώθηκαν γύρω από τον υιό του, Αλί Μιρζά Σαφαβί (μιρζά=πρίγκιπας σε μουσουλμανικές χώρες), ο οποίος επίσης διώχθηκε και εκτελέστηκε από τον Γιακούμπ. Σύμφωνα με την επίσημη ιστορία των Σαφαβιδών, πριν πεθάνει, ο Αλί είχε ορίσει ως πνευματικό αρχηγό του τάγματος τον νεότερο αδελφό του, Ισμαήλ.

Ιστορία

Η Περσία πριν την άνοδο στην εξουσία του σάχη Ισμαήλ

Μετά την πτώση της Αυτοκρατορίας των Τιμουριδών (1370–1506), η Περσία, που αποτελούσε τμήμα της, χωρίστηκε πολιτικά, με αποτέλεσμα την άνοδο ενός αριθμού θρησκευτικών κινημάτων. Το τέλος της πολιτικής εξουσίας των Τιμουριδών δημιούργησε ένα κενό εξουσίας στο οποίο αρκετές θρησκευτικές κοινότητες, ειδικώς σιιτικές, αλλά και ισλαμικές μυστικιστικές, μπορούσαν να έρθουν στο προσκήνιο και να διακριθούν. Μεταξύ αυτών ήταν ένας αριθμός αδελφοτήτων Σούφι, όπως οι Χουρούφι, Νουκταβί, Μουσάσα. Από τα διάφορα αυτά κινήματα, οι Σαφαβίδες Κιζίλ Μπας ήταν πολιτικώς οι πιο ευπροσάρμοστοι και ανθεκτικοί, και εξαιτίας της επιτυχίας τους ο ηγέτης τους και μετέπειτα σάχης Ισμαήλ Α΄ κέρδισε πολιτικό κύρος και δόξα το 1501. Υπήρχαν πολλά τοπικά κρατίδια στο μεσοδιάστημα των τελευταίων χρόνων της πτώσης των Τιμουριδών μέχρι την ίδρυση του νέου ιρανικού κράτους από τον Ισμαήλ Α΄. Οι πιο σημαντικοί τοπικοί άρχοντες (σχεδόν πλήρως ανεξάρτητοι πλέον λόγω του κενού εξουσίας) γύρω στο 1500 ήταν:

Ο Χουσεΐν Μπαϊκαρά, ο Τιμουρίδης κυβερνήτης της Χεράτ
Ο Αλουάντ Μιρζά, ο χάνος της Ταυρίδας των Ακ Κογιουνλού
Ο Μουράτ Μπέης, ο κυβερνήτης των Ακ Κογιουνλού του Ιράκ αλ-Ατζάμ (πλέον ανεξάρτητος από τον Αλουάντ Μιρζά που με τη σειρά του στην ιδιόμορφη πυραμίδα των υποτελειών της περιοχής ήταν και ο ίδιος υποτελής των Τιμουριδών)
Ο Φαρούχ Γιασάρ, ο σάχης του Σιρβάν
Ο Μπαντί Αλζαμάν Μιρζά, ο τοπικός κυβερνήτης της Μπαλχ
Ο Χουσεΐν Κία Τσαλαβί, ο τοπικός κυβερνήτης της Σεμνάν
Ο Μουράτ Μπέης Μπαγιαντάρ, ο τοπικός κυβερνήτης του Γιαζντ
Ο σουλτάνος Μαχμούντ ιμπν Νιζάμ αντ-Ντιν Γιαχία, ο κυβερνήτης του Σιστάν
Αρκετοί τοπικοί ηγέτες της περιοχής Μαζανταράν και της περιοχής Γκιλάν, όπως οι: Μπισοτούν Β΄, Ασράφ ιμπν Τατζ αλ-Ντάουλα, Μιρζά Αλί, και Κιγιά Χουσεΐν Β΄.

Ο Ισμαήλ κατάφερε να ενώσει όλες αυτές τις σημαντικές τοπικές εξουσίες υπό τη νέα Αυτοκρατορία της Περσίας που δημιούργησε.

Σημειώσεις:
Με τον όρο Αζερμπαϊτζάν στο παρόν κείμενο εννοείται όχι μόνο η χώρα η σημερινή της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, αλλά και η ομώνυμη βορειοδυτική επαρχία του Ιράν (ιδίως αυτή), που συναποτελούσαν τότε ενιαία γεωχωρική και πολιτιστική οντότητα, και αποτέλεσαν την κοιτίδα των Κιζίλ Μπας που σημάδευσαν την πολιτική ζωή πολλών μουσουλμανικών χωρών και ενυπάρχουν έως σήμερα με ποικίλες κινηματικές μορφές.
Η διαφορά στους τίτλους των ηγετών των Τουρκομάνων Ακ Κογιουνλού και Καρά Κογιουνλού (χάνος και σάχης αντίστοιχα), οφείλεται στον πολιτιστικό εξιρανισμό των Καρά Κογιουνλού σε μεγαλύτερο βαθμό, τέτοιο που τούς οδήγησε να υιοθετήσουν τον περσικό τίτλο του σάχη και όχι του χάνου που υιοθετούσαν οι τουρανικής καταγωγής λαοί που βρίσκονταν μόλις πριν λίγο υπό την επικυριαρχία των Μογγόλων (ήτοι, της ελίτ των Τιμουριδών).
Το Περσικό Ιράκ είναι τμήμα του δυτικού Ιράν (Ιράκ Ατζεμί στα περσικά, δηλ. Ξένο Ιράκ (Ιράκ αλ-Ατζάμ η μεταγραφή της περσικής ονομασίας στα αραβικά), ή Τζεμπέλ όπως το ονομάζουν οι Άραβες (άνευ μεταγραφής από τα περσικά), λόγω του ότι πολιτισμικά προσιδίαζε περισσότερο στο Ιράκ από την άλλη πλευρά (τη δυτική) της οροσειράς του Ζάγρου. Απαντάται και με τους τρεις αυτούς όρους.