Ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης

Με τους όρους στρατόπεδα εξόντωσης (στη γερμανική: Vernichtungslager, Φερνίχτουνκσλαγκερ) ή στρατόπεδα θανάτου περιγράφονται οι εγκαταστάσεις που δημιουργήθηκαν από την Ναζιστική Γερμανία κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με δηλωμένο σκοπό τη θανάτωση των Εβραίων της Ευρώπης. Αυτές οι εγκαταστάσεις χρησιμοποιήθηκαν και για άλλες ομάδες που ήθελαν οι Ναζιστές να αφανίσουν, όπως οι Τσιγγάνοι, οι Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου, οι Πολωνοί, οι Ελευθεροτέκτονες, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, οι ομοφυλόφιλοι και άλλοι. Αποτελούν μέρος αυτού που αργότερα έγινε γνωστό ως το «Ολοκαύτωμα».

Ορολογία

Τα στρατόπεδα εξόντωσης διέφεραν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης (όπως του Νταχάου και του Μπέλζεν), τα οποία ήταν εγκατεστημένα κυρίως στη Γερμανία, και αποσκοπούσαν στο να αποτελέσουν τόπους εξόντωσης και στη συνέχεια αποτέφρωσης (κρεματόρια) και καταναγκαστικής εργασίας για διάφορους «εχθρούς του κράτους» ή του Ναζιστικού καθεστώτος (όπως οι κομμουνιστές, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, οι Ελευθεροτέκτονες, οι ομοφυλόφιλοι και άλλοι). Στην αρχική περίοδο του Ναζιστικού καθεστώτος, πολλοί Εβραίοι είχαν σταλεί σε αυτά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά μετά το 1942 όλοι ο Εβραίοι μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης.

Διαφοροποιούνται, επίσης, από τα τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, τα οποία είχαν δημιουργηθεί σε όλες τις κατεχόμενες από τις γερμανικές δυνάμεις περιοχές για να εκμεταλλευτούν τους διάφορους κρατούμενους ως εργατικό δυναμικό. Πολλοί Εβραίοι δούλευαν μέχρι θανάτου σε αυτά τα στρατόπεδα, αλλά το εβραϊκό εργατικό δυναμικό, παρά τη χρησιμότητά του στις στρατιωτικές προσπάθειες των Γερμανών, προοριζόταν για εξόντωση. Σε όλα τα Ναζιστικά στρατόπεδα τα ποσοστά των θανάτων ήταν υψηλά ως αποτέλεσμα της ασιτίας, των ασθενειών και της εξάντλησης, αλλά μόνο τα στρατόπεδα εξόντωσης είχαν σχεδιαστεί συγκεκριμένα για μαζική σφαγή.

Τα στρατόπεδα

Μαϊντάνεκ: Τα κρεματόρια (φωτ. Deutsche Fotothek).

Η πλειονότητα των αναφορών που αφορούν το Ολοκαύτωμα αναγνωρίζει επτά στρατόπεδα εξόντωσης, τα έξι από τα οποία βρίσκονταν στην Πολωνία. Αυτά ήταν τα εξής:

• Άουσβιτς ΙΙ (Άουσβιτς-Μπίρκεναου) (Το Άουσβιτς Ι ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης και το Άουσβιτς ΙΙΙ ήταν στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας)
• Στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Κέλμνο (Στα γερμανικά, Κούλμχοφ αν ντερ Νερ και στα πολωνικά Κέλμνο ναντ Νέρεμ)
• Στρατόπεδο εξόντωσης Μαϊντάνεκ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Σομπιμπόρ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα

Ένα επιπλέον στρατόπεδο εξόντωσης δημιουργήθηκε στο Μάλι Τρόστενετς της Λευκορωσίας.

Από αυτά, το Άουσβιτς ΙΙ και το Κέλμνο βρίσκονταν σε περιοχές της δυτικής Πολωνίας υπό γερμανική κατοχή, ενώ τα άλλα τέσσερα βρίσκονταν σε περιοχές υπό τον έλεγχο του Γενικού Κυβερνείου (Generalgouvernement).

Ένα έβδομο στρατόπεδο, λιγότερο γνωστό από τα άλλα έξι, βρισκόταν στο Μάλι Τρόστενετς της σημερινής Λευκορωσίας. Επίσης, η σκιώδης κροατική κυβέρνηση της Ουστάς (Ustaše) είχε θέσει σε λειτουργία το στρατόπεδο εξόντωσης στο Γιασένοβατς.

Τα στρατόπεδα της Τρεμπλίνκα, του Μπέλζεκ και του Ζομπίμπορ κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Ράινχαρντ, που ήταν η κωδική ονομασία της επιχείρησης για την συστηματική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, ευρύτερα γνωστής με τον όρο "τελική λύση του Εβραϊκού ζητήματος" (γερμανικά Εντλέσουνγκ ντερ Γιούντενφραγκε (Endlösung der Judenfrage)). Η πραγματοποίηση της επιχείρησης αυτής αποφασίστηκε στη Διάσκεψη της Βάνζεε του Ιανουαρίου του 1942 και εκτελέστηκε υπό τον έλεγχο του Άντολφ Άιχμαν.

Ενώ το Άουσβιτς ΙΙ ήταν τμήμα ενός στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας και το Μαϊντάνεκ περιλάμβανε και ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, τα στρατόπεδα που δημιουργήθηκαν κατά την Επιχείρηση Ράινχαρντ και το στρατόπεδο Κέλμνο ήταν αποκλειστικά στρατόπεδα εξόντωσης, τα οποία κατασκευάστηκαν με μοναδικό σκοπό τη μεγάλης κλίμακας εξολόθρευση Εβραίων μέσα σε λίγες ώρες από τη στιγμή της άφιξής τους – οι μόνοι που εξαιρούνταν από αυτή την άμεση θανάτωση ήταν όσοι χρησιμοποιούνταν σε καταναγκαστικές εργασίες που σχετίζονταν με τη διαδικασία της εξόντωσης (π.χ. την απομάκρυνση των πτωμάτων από τους θαλάμους αερίων). Τα στρατόπεδα αυτά είχαν μικρό μέγεθος – μόνο μερικές εκατοντάδες μέτρα – καθώς απαιτούνταν το ελάχιστο για διαμονή και άλλες βοηθητικές εγκαταστάσεις. Στα άτομα που έφταναν εκεί, έλεγαν ότι ήταν απλώς σε έναν σταθμό μετεπιβίβασης, με σκοπό τη μετακίνησή τους ανατολικότερα.

Επιπρόσθετα, πολλοί, εκτός από τους Εβραίους, θανατώθηκαν επίσης σε αυτά τα στρατόπεδα, κυρίως Πολωνοί και Σοβιετικοί, μη Εβραίοι, αιχμάλωτοι πολέμου.

Ο αριθμός των νεκρών στα επτά κυριότερα στρατόπεδα υπολογίζεται ως εξής:

• Άουσβιτς ΙΙ: περίπου 1.100.000
• Μπέλζεκ: 436.000
• Κέλμνο: 340.000
• Μαϊντάνεκ: 300.000 έως 350.000
• Ζομπίμπορ: 260.000
• Τρεμπλίνκα: τουλάχιστον 700.000, πιθανόν πάνω από 1.000.000
• Μάλι Τρόστενετς: τουλάχιστον 200.000, πιθανόν πάνω από 500.000

Αυτοί οι αριθμοί δίνουν ένα σύνολο 3.200.000 έως 3.800.000 νεκρών. Από αυτούς πάνω από το 90% ήταν Εβραίοι. Σε αυτά τα επτά στρατόπεδα θανατώθηκαν οι μισοί από τους Εβραίους που συνολικά εξοντώθηκαν κατά τη διάρκεια του Ναζιστικού Ολοκαυτώματος. Ουσιαστικά, ολόκληρος ο πληθυσμός των Εβραίων της Πολωνίας εξολοθρεύτηκε σε αυτά τα στρατόπεδα.

Οι τρόποι λειτουργίας των στρατοπέδων

Η μέθοδος εκτέλεσης στα στρατόπεδα αυτά ήταν με δηλητηριώδη αέρια, συχνά σε θαλάμους αερίων, αν και πολλοί κρατούμενοι φονεύονταν με άλλες μαζικές εκτελέσεις, όπως με τυφεκισμό, απαγχονισμό και με άλλους τρόπους. Τα σώματα των εκτελεσμένων καταστρέφονταν σε κρεματόρια (εκτός από το Ζομπιμπόρ όπου καίγονταν σε υπαίθριες πυρές) και οι στάχτες θάβονταν ή διασκορπίζονταν.

Τα στρατόπεδα διέφεραν ελαφρά ως προς την λειτουργία τους, αλλά όλα ήταν σχεδιασμένα να σκοτώνουν όσο πιο αποτελεσματικά γινόταν. Για παράδειγμα, ο λοχαγός των Ες-Ες Κουρτ Γκερστάιν (Kurt Gerstein), ο οποίος εργαζόταν στην ιατρική υπηρεσία των Ες-Ες, ανέφερε σε έναν Σουηδό διπλωμάτη κατά τη διάρκεια του πολέμου όσα είχε δει στα στρατόπεδα. Περιέγραψε πώς έφτασε στο Μπέλζεκ (Belzec) στις 19 Αυγούστου 1942 (την εποχή εκείνη, το στρατόπεδο χρησιμοποιούσε στους θαλάμους αερίων κυρίως μονοξείδιο του άνθρακα από μια πετρελαιομηχανή), όπου του παρουσίασαν με υπερηφάνεια την εκφόρτωση από 45 βαγόνια τρένου 6.700 στριμωγμένων Εβραίων, πολλοί από τους οποίους ήταν ήδη νεκροί λόγω άθλιων συνθηκών, ενώ οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν γυμνοί με βηματισμό παρέλασης στους θαλάμους αερίων, και εκεί, όπως είπε:

Βέρες και χρυσά δόντια που αφαιρέθηκαν από θανατωθέντες κρατούμενους.

Ο υποδιοικητής διμοιρίας Χάκενχολτ (Hackenholt) προσπαθεί με κάθε τρόπο να βάλει την μηχανή σε λειτουργία. Αλλά αυτή δεν ξεκινά. Εμφανίζεται ο λοχαγός Βιρτ (Wirth). Αντιλαμβάνομαι ότι αισθάνεται φοβισμένος επειδή είμαι ενώπιον μιας καταστροφής. Ναι, τα βλέπω όλα και περιμένω. Το χρονόμετρό μου τα φανερώνει όλα, 50 λεπτά της ώρας, 70 λεπτά και η ντηζελομηχανή δεν ξεκινά. Οι άνθρωποι περιμένουν μέσα στους θαλάμους αερίων. Μάταια. Ακούγονταν που θρηνούσαν, "όπως στην συναγωγή", είπε ο καθηγητής Πφάνεστιλ (Pfannenstiel), με τα μάτια του κολλημένα σε ένα παραθυράκι στην ξύλινη πόρτα. Έξαλλος, ο λοχαγός Βιρτ μαστιγώνει τον Ουκρανό βοηθό του Χάκενχολτ δώδεκα, δεκατρείς φορές, στο πρόσωπο. Μετά από 2 ώρες και 49 λεπτά - το χρονόμετρο τα κατέγραφε όλα - η ντηζελομηχανή ξεκίνησε. Μέχρι εκείνη την στιγμή, οι άνθρωποι που ήσαν κλεισμένοι μέσα σε εκείνους τους τέσσερις συνωστισμένους θαλάμους ήσαν ακόμη ζωντανοί, τέσσερις φορές επί 750 πρόσωπα σε τέσσερις φορές επί 45 κυβικά μέτρα. Ακόμη 25 λεπτά κύλησαν. Πολλοί ήσαν ήδη πεθαμένοι, αυτό μπορούσε να φανεί από το μικρό παράθυρο γιατί μια εσωτερική ηλεκτρική λάμπα φώτιζε τον θάλαμο για μερικές στιγμές. Μετά από 28 λεπτά, μόνο ελάχιστοι ήσαν ακόμη ζωντανοί. Τελικά, μετά από 32 λεπτά, όλοι είχαν πεθάνει... Οι οδοντίατροι τους απέσπασαν με σφυροκοπήματα τα χρυσά δόντια, τις γέφυρες και τις κορώνες. Ανάμεσά τους στεκόταν ο λοχαγός Βιρτ. Ήταν στο στοιχείο του, και δείχνοντάς μου ένα μεγάλο δοχείο γεμάτο με δόντια, είπε: "Δες και μόνος σου το βάρος αυτού του χρυσαφιού! Είναι μόνο τα χθεσινά και τα προχθεσινά. Δεν μπορείς να φανταστείς τι βρίσκουμε κάθε μέρα - δολάρια, διαμάντια, χρυσάφι. Θα τα δεις και μόνος σου!"

Μετά τον Πόλεμο

Όταν οι σοβιετικές στρατιωτικές δυνάμεις μπήκαν στην Πολωνία το 1944, τα στρατόπεδα ήταν κλειστά και μερικώς ή εντελώς αποψιλωμένα για να μην καταλάβει κανείς τι συνέβη εκεί μέσα. Στη μεταπολεμική περίοδο, η κομμουνιστική κυβέρνηση της Πολωνίας τα εγκατέλειψε εντελώς, με αποτέλεσμα να παραδοθούν στη φθορά του χρόνου. Πολλών ειδών μνημεία ανεγέρθηκαν μέσα στα στρατόπεδα, χωρίς ωστόσο να αναφέρουν ότι οι άνθρωποι που δολοφονήθηκαν εκεί ήταν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, Εβραίοι.

Μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έγιναν πιο προσιτά και αποτέλεσαν κέντρα τουρισμού, κυρίως το Άουσβιτς που είναι και το πιο γνωστό. Υπήρξε σωρεία διαφωνιών ανάμεσα στις εβραϊκές οργανώσεις και την πολωνική κυβέρνηση για το τι θα έπρεπε να γίνει σ' αυτούς τους χώρους. Κάποιοι Εβραίοι εναντιώθηκαν έντονα στην ανέγερση χριστιανικών μνημείων, ακόμα και στη γνωστή περίπτωση του σταυρού του Άουσβιτς. Ο σταυρός τοποθετήθηκε στο Άουσβιτς I, όπου τα θύματα ήταν Πολωνοί και όχι στο στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς II.

Άρνηση του Ολοκαυτώματος

Κάποια άτομα και ομάδες ατόμων αρνούνται την ύπαρξη των στρατοπέδων εξόντωσης. Για παράδειγμα, ο Γάλλος Ρομπέρ Φωρισόν, παραδόξως πρώην κρατούμενος και ο ίδιος σε ναζιστικό στρατόπεδο, υποστήριξε, το 1979, ότι οι Ναζί δεν είχαν θαλάμους αερίων και δεν προσπάθησαν να αφανίσουν τους Εβραίους. Ισχυρίστηκε ότι ο «μύθος» του θαλάμου αερίων ήταν προπαγάνδα των Σιωνιστών υπέρ του Ισραηλινού κράτους και εναντίον των Γερμανών και των Παλαιστινίων. Σημαντικός, επίσης, αρνητής του Ολοκαυτώματος είναι ο Βρετανός συγγραφέας Ντέιβιντ Ίρβινγκ (David Irving).

Μελετητές και ιστορικοί επισημαίνουν ότι η άρνηση του Ολοκαυτώματος είναι αντίθετη με τις μαρτυρίες των επιζώντων και των δραστών, τις υλικές αποδείξεις και τις φωτογραφίες, καθώς και τα πολύ λεπτομερή αρχεία που τηρούνταν από τους ίδιους τους Ναζί. Προσπάθειες όπως ο διαδικτυακός τόπος Σχέδιο Νίζκορ, αλλά και επιστημονικά συγγράμματα, όπως Ο αφανισμός των Εβραίων της Ευρώπης, που δημοσίευσαν οι Ντέμπορα Λίπσταντ, Τζον Κίγκαν και Ραούλ Χίλμπεργκ, Ο πόλεμος εναντίον των Εβραίων που δημοσίευσε η Λούσι Νταβίντοβιτς, οι αγώνες του Νόρμαν Ντέιβις, του Πρίμο Λέβι, του Σίμον Βίζενταλ και του Κέντρου Σίμον Βίζενταλ, εξετάζουν, εξηγούν και διαψεύδουν την άρνηση του Ολοκαυτώματος. Σε πολλές χώρες, ευρωπαϊκές και μη, η άρνηση του Ολοκαυτώματος αποτελεί παραβίαση του αστικού ή του ποινικού Νόμου.

Δείτε επίσης

• Κατάλογος των Γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης
• Ιαπωνικά εγκλήματα πολέμου

Πρόσθετες πηγές

• Holocaust Journey: Travelling in Search of the Past, Martin Gilbert, Phoenix 1997, gives a good account of the sites of the extermination camps as they are today, plus a great deal of historical information about them and about the fate of the Jews of Poland.