Μετάβαση στο περιεχόμενο

Δόγης της Βενετίας

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Τα σύμβολα της Δημοκρατίας της Βενετίας

Ο Δόγης της Βενετίας (Βενετικά : Doxe de Venexia, Ιταλικά : Doge di Venezia), ένας όρος που προέρχεται από το Λατινικό "Δουξ" δηλαδή "Στρατιωτικός αρχηγός" ονομαζόταν ο κυβερνήτης στη Δημοκρατία της Βενετίας την περίοδο 726 - 1797.[1] Οι δόγηδες εκλεγόντουσαν ισόβια από την αριστοκρατία της πόλης - κράτους, η λέξη "Δόγης" δεν είχε τη σημασία του "Δούκα" με τη σύγχρονη έννοια ούτε του κληρονομικού ευγενούς. Ο Δόγης ήταν ο ανώτερος εκλεγμένος άρχοντας στη Βενετία και στη Γένοβα, οι δυο πόλεις είχαν δημοκρατικό πολίτευμα και ο κυβερνήτης τους δεν ήταν κληρονομικός. Η προσφώνηση ενός δόγη γινόταν με διαφορετικές εκφράσεις όπως "Ο Κύριος μου, ο δόγης μου" ή "Η αυτού Εξοχότητα του".

Βυζαντινός αξιωματούχος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τα ανάκτορα των Δόγηδων

Ο πρώτος ιστορικά καταγεγραμμένος Δόγης ήταν ο Όρσο που ηγήθηκε σε μια επανάσταση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (726) αλλά στη συνέχεια αναγνωρίστηκε σαν "Δούκας" ή "Ύπατος" με αυτοκρατορική εντολή. Μετά τη δολοφονία του Όρσο (737) για ένα χρονικό διάστημα επανήλθε το αξίωμα του "Στρατιωτικού Μαγίστρου" ή "Στρατηλάτη" στα Ελληνικά μέχρι την εκλογή του γιου του Όρσο Τεοντάτο στη θέση του δόγη (742). Η Βυζαντινή διοίκηση στη βόρεια Ιταλία κατέρρευσε όταν οι Λομβαρδοί κατέλαβαν το Εξαρχάτο της Ραβέννας (751) αλλά η περιοχή της Βενετίας παρέμεινε περισσότερο στο Βυζάντιο. Το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα εξελέγη δούκας ο Μαουρίτσιο Γκαλμπάιο που πήρε τους τίτλους του Στρατιωτικού Μαγίστρου και του Αυτοκρατορικού Δούκα της επαρχίας της Βενετίας.[2]

Ο Ανιέλλο Παρτετσιπάτσιο οικοδόμησε τη σύγχρονη Βενετία, έσκαψε το Μεγάλο Κανάλι, το εμπορικό κέντρο του Ριάλτο και την πρώτη μεγάλη γέφυρα. Ο Ανιέλλο διόρισε συμβασιλέα τον μικρότερο γιο του Τζοβάννι Α΄ Παρτετσιπάτσιο αλλά ο μεγαλύτερος γιος του Τζουστινιάνο Παρτετσιπάτσιο επέστρεψε, έστειλε εξορία τον αδελφό του και διαδέχθηκε τον πατέρα του (827). Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Β´ έδωσε στρατιωτική υποστήριξη στη Βενετία σε αντάλλαγμα με τη βοήθεια που του πρόσφεραν οι Βενετοί στην εκστρατεία του εναντίον των Αγλαβίδων στη Σικελία, η βοήθεια αυτή ανέβασε σημαντικά το κύρος της πόλης. Ο Τζουστινιάνο Παρτετσιπάτσιο έδωσε έντονη βάση την εκκλησία της πόλεις που είχε προστάτη τον Ευαγγελιστή Μάρκο και οι περισσότεροι Βενετοί πήγαιναν στην Αλεξάνδρεια για να προσκυνήσουν τα λείψανα του Αγίου. Ο Τζουστινιάνο Παρτετσιπάτσιο μετέφερε μυστικά τα λείψανα του Ευαγγελιστή στη Βενετία μέσα σε χοιρινό κρέας και έκτισε προς τιμή του τη Βασιλική του Αγίου Μάρκου για να τα τοποθετήσει. Ο Τζουστινιάνο δεν είχε γιους και όρισε διάδοχο τον μικρότερο αδελφό του Τζοβάννι Α΄ που είχε στείλει εξορία (829) με εντολή να ολοκληρώσει την ανέγερση του ναού.[3]

Ανεξαρτητοποίηση από το Βυζάντιο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι πρώτοι τίτλοι ήταν κυρίως Βυζαντινοί με σαφή αναφορά στη Βενετία ως επαρχία.[4] Οι τίτλοι "Ύπατος", "Σπαθάριος", "Πρωτοσπαθάριος", "Πρωτοσέβαστος", "Πρωτοπρόεδρος" δόθηκαν από τον αυτοκράτορα ισόβια αλλά δεν ήταν κληρονομικοί. Τον 12ο αιώνα οι δόγηδες κρατούσαν τους Βυζαντινούς τίτλους σε απομακρυσμένες περιοχές όπως η Σαρδηνία.[5] Ο Αλέξιος Γ´ Άγγελος παραχώρησε στον Ενρίκο Ντάντολο τον τίτλο του "Πρωτοσέβαστου".[6] Από τον 9ο αιώνα που η Βυζαντινή εξουσία μειώθηκε στην περιοχή οι αναφορές στη Βενετία σαν επαρχία εξαφανίστηκαν από τους τίτλους των δόγηδων, τον 10ο αιώνα εμφανίστηκαν οι τίτλοι της μορφής "Δούκας των Βενετών" ή "Δούκας της Βενετίας".[7] Οι περισσότεροι νέοι τίτλοι των δόγηδων τόνιζαν την κυριαρχία τους σε διαφορετικές φεουδαρχικές ηγεμονίες ή φυλές αλλά στην ίδια περιοχή σε αντίθεση με τους προηγούμενους που παρουσίαζαν τον δόγη σαν Βυζαντινό υπάλληλο.[8]

Δούκες της Δαλματίας και της Κροατίας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χρυσό νόμισμα του Μπαρτολομέο Γκραντενίγκο.

Όταν ο δόγης Πιέτρο Β΄ Ορσεόλο νίκησε την Κροατία και κατάκτησε τη Δαλματία (1000) δέχτηκε τον τίτλο "δούκας της Δαλματίας" ή σύμφωνα με τον πλήρη τίτλο "Δούκας όλων των Βενετών και των Δαλματών".[9][10] Ο Ερρίκος Β΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αναγνώρισε τον τίτλο (1002).[11] Με αίτημα των Βενετών ο τίτλος επικυρώθηκε και από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, σε ένα Χρυσόβουλλο (1082) ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός παραχώρησε στον δόγη τον τίτλο του "Πρωτοσέβαστου" και τον αναγνώρισε δούκα σε ολόκληρο το Θέμα Δαλματίας.[12] Η επέκταση "με τη χάρη του θεού" προστέθηκε στους τίτλους των δουκών της Βενετίας τον 11ο αιώνα.[13] Το μοναδικό πιο πρόωρο παράδειγμα εμφανίζεται το 827 - 829 όταν τα αδέλφια Τζουστινιάνο και Τζοβάννι Α΄ καταγράφονται ως "με τη χάρη του Θεού δούκες της Βυζαντινής επαρχίας της Βενετίας".[8]

Την περίοδο 1091 - 1102 το Βασίλειο της Ουγγαρίας κατέκτησε την Κροατία, οι Βενετοί ζήτησαν από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα να τους αναγνωρίσει σαν δούκες της Κροατίας, η Κροατία ήταν όπως και η Δαλματία πρώην Βυζαντινή επαρχία. Από την εποχή του δόγη Βιτάλε Φαλιέρ μέχρι την εποχή του Βιτάλε Α΄ Μιτσιέλ ο τίτλος είχε προστεθεί, ο πλήρης τίτλος ήταν "Δούκας της Βενετίας, Δαλματίας, Κροατίας και Αυτοκρατορικός Πρωτοσέβαστος".[12] Τον 14ο αιώνα οι δόγηδες αμφισβήτησαν τις αναφορές για την Κροατία και τη Δαλματία στους τίτλους του Ούγγρου βασιλιά ανεξάρτητα από τις δικές τους διεκδικήσεις.[14] Οι ιστορικοί του μεσαίωνα χρέωσαν εσφαλμένα τον Κροατικό τίτλο για πρώτη φορά στον δόγη Ορντελάφο Φαλιέρ.[15] Σύμφωνα με την "Ιστορία της Βενετίας" (1350) ο δόγης Ντομένικο Μοροζίνι μετά την υποταγή της Πούλας στην Ίστρια (1150) πρόσθεσε τον τίτλο του τη φράση "λόρδος της Ίστρια" αλλά μονάχα σε ένα διάταγμα παρουσιάζεται ο τίτλος (1153).[16]

Η διανομή του 1204

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η επόμενη μεγάλη αλλαγή στους τίτλους του δόγη προέκυψε μετά την Δ΄ Σταυροφορία που οι Λατίνοι κατέκτησαν το Βυζάντιο και δημιούργησαν τη Λατινική Αυτοκρατορία (1204). Ο Βυζαντινός τίτλος "Πρωτοσέβαστος" ακυρώθηκε και αντικαταστάθηκε με μια αναφορά σύμφωνα με τη συμμετοχή της Βενετίας στο Partitio Terrarum Imperii Romaniae. Ο νέος τίτλος ήταν "με τη χάρη του Θεού δοξασμένος δούκας της Βενετίας, της Δαλματίας, της Κροατίας και λόρδος των 3/8 της Ρωμανίας", σαν Ρωμανία αναφέρεται στην πρώην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ο Έλληνας ιστορικός Γεώργιος Ακροπολίτης μεταφράζει τον τίτλο "Λόρδος" με τον Ελληνικό "Δεσπότης" και τον χρεώνει στον Ενρίκο Ντάντολο αν και δεν υπάρχει σε κανένα κείμενο σύγχρονο με την εποχή του. Το παλιότερο κείμενο χρεώνει τον τίτλο στον Μαρίνο Ζένο αρχηγό των Βενετών στην Κωνσταντινούπολη αλλά υιοθετείται από τον Πιέτρο Τζιάνι (1205).[6] Με τη Συνθήκη του Ζαντάρ (1358) η Βενετία απαρνήθηκε τα δικαιώματα της στην Κροατία και τη Δαλματία, ο τίτλος μετατράπηκε σε "με τη χάρη του Θεού δούκας της Βενετίας και των υπολοίπων".[17] Ο ίδιος τίτλος χρησιμοποιήθηκε σε επίσημα έγγραφα μέχρι το τέλος της δημοκρατίας, το έγγραφο ήταν γραμμένο στα Ιταλικά αλλά ο τίτλος και η ρήτρα στα Λατινικά.[18]

Εκλογή του δόγη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η μεγάλη παρέλαση του δόγη τον 16ο αιώνα.

Τα προνόμια των δόγηδων δεν ήταν σαφή με ακρίβεια, η εκλογή του γινόταν αρχικά από τις αριστοκρατικές οικογένειες της Βενετίας. Οι απόπειρες των δόγηδων να δώσουν την εξουσία στους γιους τους ή να μετατρέψουν το αξίωμα σε κληρονομικό έφεραν αυστηρές αλλαγές στη νομοθεσία, κανένας δόγης δεν μπορούσε να δώσει εξουσία στον γιο του ή να τον ορίσει διάδοχο.[19] Το 1172 η εκλογή των νέων δόγηδων ανατέθηκε σε μια επιτροπή από 40 άτομα, τη διόριζε μια επιτροπή 4 ατόμων που επέλεγε το "Μεγάλο Συμβούλιο της Βενετίας" ένα 12μελές όργανο που άλλαζαν τα μέλη του κάθε χρόνο. Μετά από ένα αδιέξοδο στην εκλογή του δόγη λόγω ισοψηφίας (1229) ο αριθμός αυξήθηκε σε 41.[19] Αργότερα εισήχθησαν νέες ρυθμίσεις που αφορούσαν την εκλογή του νέου δόγη (1268) που διατηρήθηκαν μέχρι το τέλος της Δημοκρατίας (1797). Ο στόχος ήταν να περιοριστούν όσο το δυνατό περισσότερο οι επιδράσεις των μεγάλων οικογενειών, αυτό θα μπορούσε να γίνει με ένα όσο το δυνατό περισσότερο περίπλοκο σύστημα. Τα 30 μέλη του Μεγάλου Συμβουλίου που είχαν επιλεγεί με κλήρο μειώθηκαν επίσης με κλήρο στα εννιά, οι εννιά επέλεγαν 40 οι οποίοι μειώθηκαν με κλήρο σε 12 οι οποίοι επέλεγαν τους 25. Οι 25 μειώθηκαν με κλήρο στους 9 και οι 9 επέλεγαν τους 45, οι 45 μειώθηκαν με κλήρο στους 11 και οι 11 επέλεγαν τους τελικούς 41 που θα αποφάσιζαν για την εκλογή του νέου δόγη.[19] Η εκλογή απαιτούσε τουλάχιστον 25 ψήφους από τους 41, 9 ψήφους από τους 11 ή 12 ή 7 ψήφους από τους 9 εκλέκτορες.[20] Η λεπτομερής περιγραφή της διαδικασίας περιγράφεται στο έργο του Μαρτίν ντα Κανάλ "Τα κτήματα της Βενετίας".

Αρμοδιότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην τελετουργική διαδικασία ο νεοεκλεγμένος δόγης παρουσιαζόταν στον λαό της Βενετίας με τη φράση "Αυτός είναι ο δόγης σας αν σας ευχαριστεί".[19] Η πρακτική άλλαξε στα τέλη του 1423 με την εκλογή του Φραντσέσκο Φόσκαρι που παρουσιάστηκε στον λαό με τη φράση "Ο Δόγης σας".[21] Η εξουσία των δόγηδων ενώ ήταν στην αρχή απεριόριστη μετά το 1268 βρέθηκε υπό επίβλεψη, κανένας δόγης δεν μπορούσε αυθαίρετα μόνος του να προχωρήσει σε συναλλαγές με άλλα κράτη χωρίς τη σύμφωνη γνώμη άλλων αξιωματούχων. Ο δόγης δεν μπορούσε επίσης να διαθέτει προσωπική περιουσία σε ξένα εδάφη.[19] Ο δόγης κυβερνούσε μέχρι τον θάνατο του, μια επιτροπή στη συνέχεια θα μπορούσε να ελέγξει τις πράξεις, την περιουσία του και να καθορίσει τα πρόστιμα. Ο μισθός του δόγη δεν μπορούσε να ήταν μεγάλος και από τα πρώτα χρόνια οι κάτοχοι του τίτλου συνδύαζαν την περιουσία τους με εμπορικές συναλλαγές.[19]

Τελετές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο τελευταίος δόγης της Βενετίας Λουντοβίκο Μανίν.

Αργότερα δημιουργήθηκε η θέση του αναπληρωτή δόγη (7 Ιουλίου 1268) σαν βασικού σύμβουλου. Μια από τις πιο δημοφιλείς τελετές που εκτελούσε ο ίδιος ο δόγης ήταν Η εορτή της Αναλήψεως στη Βενετία στην οποία γινόταν ο συμβολικός γάμος της Βενετίας με τη θάλασσα, o δόγης έπαιρνε ένα δαχτυλίδι από το βασιλικό θησαυροφυλάκιο και το έριχνε στην Αδριατική θάλασσα. Η τελετή γινόταν για να απομνημονεύσει την κατάκτηση της Δαλματίας από τον δόγη Πιέτρο Β΄ Ορσεόλο (1000) και εορταζόταν την ημέρα της Αναλήψεως, έγινε μεγαλοπρεπέστερη μετά την επίσκεψη του πάπα Αλέξανδρου Γ΄ (1177) και του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Φρειδερίκου Βαρβαρόσσα. Στις κρατικές υποθέσεις ο δόγης χρησιμοποιούσε έναν μεγάλο αριθμό από τελετές και στις διεθνείς του σχέσεις είχε τη φήμη ενός κυρίαρχου πρίγκιπα[ασαφές].[19]

Ο δόγης συμμετείχε σε πολλές τελετές στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου, στο κέντρο βρισκόταν ο ίδιος ο δόγης και ακολουθούσαν όλοι οι υπάλληλοι της Βενετίας[ασαφές] ανάλογα με την τάξη και τον βαθμό τους. O Φραντσέσκο Σανσοβίνο (1521 - 1586) περιγράφει λεπτομερώς μια από αυτές τις τελετές στην πλατεία Αγίου Μάρκου (1581), η περιγραφή χαράχτηκε από τον Τσεζάρε Βετσέλιο (1530 - 1601) σε πίνακα (1586) Από τον 14ο αιώνα η τελετή συνδέθηκε με ένα κάλυμμα στην κεφαλή του δόγη που ονομάστηκε "Δουκική κόρνα", ήταν κατασκευασμένο με ένα χρυσό ύφασμα κερατώδους μορφής σύμφωνα με τα αρχαία Φρυγικά καπέλα και φορούσε ο δόγης πάνω από το "καμάουρο". Η μορφή του τελετουργικού καπέλου βασίστηκε στο λευκό στέμμα της Άνω Αιγύπτου.[22] Τη Δευτέρα του Πάσχα η παρέλαση προχωρούσε από την εκκλησία του Αγίου Μάρκου στη μονή του Αγίου Ζαχαρία όπου η ηγουμένη παρουσίαζε στον δόγη ένα νέο καμάουρο επισκευασμένο από τις μοναχές. Η επίσημη ενδυμασία του δόγη περιείχε μια χρυσή ρόμπα, σανδάλια και σκήπτρο για την τελετουργία.

Το τέλος του τίτλου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μέχρι τον 15ο αιώνα η κηδεία των δόγηδων γινόταν στον ναό του Αγίου Μάρκου, στη συνέχεια η ταφή τους μεταφέρθηκε στον Ναό Αγίων Ιωάννου και Παύλου στον οποίο έχουν ταφεί 25 δόγηδες. Σταδιακά με τη μεγαλύτερη άνοδο της ολιγαρχίας οι αρμοδιότητες μεταφέρθηκαν σε άλλους αξιωματούχων και η εξουσία των δόγηδων γινόταν όλο και περισσότερο διακοσμητική. Ο τελευταίος Δόγης της Βενετίας ήταν ο Λουντοβίκο Μανίν που αναγκάστηκε να παραιτηθεί (1797) όταν κατέκτησε την πόλη ο Ναπολέων Α΄.[19] Η Βενετία ανακηρύχτηκε ξανά Δημοκρατία μετά την πτώση του Ναπολέοντα, αντιστάθηκε στις προσπάθειες της Αυστρίας να την κατακτήσει αλλά ο τίτλος του δόγη δεν εμφανίστηκε άλλη φορά.

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ https://www.dictionary.com/browse/doge
  2. ↑ Donald M. Nicol, Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations (Cambridge University Press, 1988), pp. 10–12.
  3. ↑ J. B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D. 802–867) (Macmillan, 1912), p. 327.
  4. ↑ Nicol, Byzantium and Venice, p. 24.
  5. ↑ Agostino Pertusi, "L'Impero bizantino e l'evolvere dei suoi interessi nell'alto Adriatico", in Le origini di Venezia (Florence: Sansoni, 1964), pp. 57–93, at 75–76.
  6. ↑ 6,0 6,1 Şerban Marin, "Dominus quartae partis et dimidiae totius imperii Romaniae: The Fourth Crusade and the Dogal Title in the Venetian Chronicles' Representation", Quaderni della Casa Romena di Venezia 3 (2004), pp. 119–50.
  7. ↑ Yves Rénouard, Les Villes d'Italie, de la fin du xe sìècle au début du XIVe siècle, Vol. 1 (Société d'édition d'enseignement supérieur, 1969), p. 88.
  8. ↑ 8,0 8,1 William Carew Hazlitt, The Venetian Republic: Its Rise, Its Growth, and Its Fall, 421–1797, Vol. 2 (A. and C. Black, 1900), p. 416.
  9. ↑ Thomas F. Madden, Enrico Dandolo and the Rise of Venice (Johns Hopkins University Press, 2003), p. 5.
  10. ↑ J. V. A. Fine, When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2006), p. 40.
  11. ↑ Horatio F. Brown, "The Venetians and the Venetian Quarter in Constantinople to the Close of the Twelfth Century", The Journal of Hellenic Studies 40, 1 (1920), p. 70.
  12. ↑ 12,0 12,1 Thomas F. Madden, "The Chrysobull of Alexius I Comnenus to the Venetians: The Date and the Debate", Journal of Medieval History 28 (2002), pp. 23–41.
  13. ↑ Maurizio Viroli, As If God Existed: Religion and Liberty in the History of Italy (Princeton University Press, 2012), p. 31.
  14. ↑ Fine, When Ethnicity Did Not Matter, p. 112.
  15. ↑ Suzanne Mariko Miller, Venice in the East Adriatic: Experiences and Experiments in Colonial Rule in Dalmatia and Istria (c. 1150–1358), PhD diss. (Stanford University, 2007), p. 129.
  16. ↑ Vittorio Lazzarini, "I titoli dei Dogi de Venezia"
  17. ↑ Miller, Venice in the East Adriatic, p. 139.
  18. ↑ Colin Macfarquhar and George Gleig, eds., "Ducal"
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Doge". Encyclopædia Britannica. 8 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 379–380.
  20. ↑ Miranda Mowbray and Dieter Gollmann. "Electing the Doge of Venice: Analysis of a 13th Century Protocol"
  21. ↑ Horatio Forbes Brown, Venice: an historical sketch of the republic (1893), p. 273
  22. ↑ Sharpe, Samuel (1863). Egyptian Mythology and Egyptian Christianity, with their modern influence on the opinions of modern Christendom. London: J.R. Smith. pp. xi.

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Donald M. Nicol, Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations (Cambridge University Press, 1988)
  • J. V. A. Fine, When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2006)
  • J. B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D. 802–867) (Macmillan, 1912
  • Horatio F. Brown, "The Venetians and the Venetian Quarter in Constantinople to the Close of the Twelfth Century", The Journal of Hellenic Studies 40, 1 (1920)
  • Maurizio Viroli, As If God Existed: Religion and Liberty in the History of Italy (Princeton University Press, 2012)
  • Şerban Marin, "Dominus quartae partis et dimidiae totius imperii Romaniae: The Fourth Crusade and the Dogal Title in the Venetian Chronicles' Representation", Quaderni della Casa Romena di Venezia 3 (2004)
  • Sharpe, Samuel (1863). Egyptian Mythology and Egyptian Christianity, with their modern influence on the opinions of modern Christendom. London: J.R. Smith.
  • Thomas F. Madden, "The Chrysobull of Alexius I Comnenus to the Venetians: The Date and the Debate", Journal of Medieval History 28 (2002)
  • Yves Rénouard, Les Villes d'Italie, de la fin du xe sìècle au début du XIVe siècle, Vol. 1 (Société d'édition d'enseignement supérieur, 1969)
  • William Carew Hazlitt, The Venetian Republic: Its Rise, Its Growth, and Its Fall, 421–1797, Vol. 2 (A. and C. Black, 1900
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Δόγης_της_Βενετίας&oldid=10741527"