Δυναστεία των Παλαιολόγων του Μομφερράτου

Τα σύμβολα της μαρκιωνίας του Μομφερράτου στα τέλη του 15ου αιώνα

Ο Οίκος των Παλαιολόγων του Μομφερράτου ή Παλαιολόγοι του Μομφερράτου ήταν μια Ιταλική ευγενής οικογένεια του Μεσαίωνα, κλάδος από την Δυναστεία των Παλαιολόγων που κυβερνούσε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο γενάρχης του κλάδου Θεόδωρος Α΄ του Μομφερράτου ήταν δεύτερος γιος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ από τη δεύτερη σύζυγο του Γιολάντα του Μομφερράτου και κληρονόμησε την Μαρκιωνία του Μομφερράτου από την μητέρα του (1306). Ο Οίκος των Αλεράμιτσι, στον οποίο ανήκε η Γιολάντα, κυβέρνησε το Μομφερράτο και το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, ένα από τα Σταυροφορικά κράτη που δημιουργήθηκε γύρω από τη Θεσσαλονίκη στην Δ΄ Σταυροφορία (1204). Οι Βυζαντινοί ανακατέκτησαν την Θεσσαλονίκη (1224), αλλά η οικογένεια Αλερμάμιτσι εξακολουθούσε να διεκδικεί τον βασιλικό τίτλο. Ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος ήθελε να κάνει αδιαμφισβήτητα τα δικαιώματά του στην Θεσσαλονίκη και νυμφεύτηκε σε δεύτερο γάμο την Γιολάντα, σε μία προσπάθεια να αντιμετωπίσει τις απειλές των υποψήφιων διεκδικητών, που ήθελαν να επιτεθούν στην Αυτοκρατορία. Την ίδια εποχή η Γιολάντα έγινε διάδοχος στη μαρκιωνία του Μομφερράτου, όταν ο αδελφός της Ιωάννης Α΄ του Μομφερράτου απεβίωσε χωρίς παιδιά (1305)· διάδοχοί του έγιναν τα δικά της παιδιά.

Όταν ο Θεόδωρος Α΄ ταξίδευσε στην Ιταλία για να διεκδικήσει τα δικαιώματά του, πολλοί συντηρητικοί Βυζαντινοί φοβήθηκαν ότι η οικογένεια του Αυτοκράτορα θα "εκλατινιστεί" και θα ασπαστεί την Καθολική Εκκλησία. Οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου εξακολούθησαν να κατέχουν Ελληνικά ονόματα, όπως Θεόδωρος ή Σοφία, το ίδιο και πολλοί αριστοκράτες που τους ακολούθησαν· έδωσαν ελάχιστη σημασία στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην ανατολική Μεσόγειο. Το 1453 η δυναστεία των Παλαιολόγων εκθρονίστηκε με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453), ωστόσο οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου εξακολούθησαν να κυβερνούν την μαρκιωνία για άλλον έναν αιώνα, μέχρι την εποχή που τους αντικατέστησε ο Οίκος των Γκοντζάγκα, αφότου πέθανε ο τελευταίος εκπρόσωπος της οικογένειας Ιωάννης-Γεώργιος του Μομφερράτου (1533). Ο κλάδος εξέλιπε, όταν απεβίωσε η τελευταία εκπρόσωπος της οικογένειας Μαργαρίτα Παλαιολογίνα (1566),. Εξακολουθούσαν να υπάρχουν ωστόσο μέσω νόθων και εκ θηλυγονίας κλάδων σε σημαντικές βασιλικές δυναστείες, όπως ο Οίκος της Σαβοΐας.

Μομφερράτο και Κωνσταντινούπολη

Ο Γουλιέλμος Θ΄ του Μομφερράτου.

Ο βασιλικός οίκος του Μομφερράτου είχε από παλιά στενές σχέσεις με τους Αυτοκράτορες: ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός πάντρεψε την κόρη του Μαρία Κομνηνή με τον Ρενιέ του Μομφερράτου και του έδωσε δώρο την Θεσσαλονίκη. Ο αδελφός τού Ρενιέ Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός -ένας από τους αρχηγούς της Δ΄ Σταυροφορίας- εκμεταλλεύτηκε την οικογενειακή αυτή σύνδεση, για να καταλάβει την Θεσσαλονίκη (1204). Ο δεσπότης της Ηπείρου ανακατέλαβε την πόλη (1224), αλλά οι Αλεράμιτσι εξακολουθούσαν να είναι διεκδικητές βασιλείς της Θεσσαλονίκης.

Όταν ο Γουλιέλμος Ζ΄ του Μομφερράτου πάντρεψε την κόρη του Γιολάντα με τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο, της έδωσε σαν προίκα τους τίτλους σχετικά με τα υποτειθέμενα δικαιώματά του στον θρόνο της Θεσσαλονίκης, αλλά είναι ασαφές αν ήθελε να τα δώσει στον σύζυγό της, που κυβερνούσε την περιοχή σαν αυτοκράτορας. Η Γιολάντα διατήρησε τη θέση της στη διαδοχή της μαρκιωνίας του Μομφερράτου: ήταν δεύτερη σε σειρά μετά τον αδελφό της Ιωάννη, που πέθανε χωρίς παιδιά,. Με τον γάμο της πήρε το Ορθόδοξο όνομα Ειρήνη. Ο πραγματικός λόγος που ο Ανδρόνικος Β΄ νυμφρεύτηκε την Ειρήνη ήταν, ότι ήθελε να εξασφαλίσει όλα τα δικαιώματα στη Θεσσαλονίκη απέναντι στη Δύση. Οι Παλαιολόγοι κυβερνούσαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που είχε υπό τον έλεγχό της την Ελλάδα με τη Μ. Ασία από την αρχαιότητα· οι δυτικοί ωστόσο τους θεωρούσαν σφετεριστές, επειδή είχαν δημιουργήσει με την Δ΄ Σταυροφορία τη Λατινική Αυτοκρατορία (1204). Η τακτική του Ανδρόνικου Β΄ ήταν να αποκτήσει όλα τα δικαιώματα των δυτικών διεκδικητών μέσω γάμων, έτσι έκανε επιπλέον -αποτυχημένη- προσπάθεια να νυμφεύσει τον μεγαλύτερο γιο του Μιχαήλ Θ΄ με την Αικατερίνη Α΄ του Κουρτεναί, διεκδικήτρια της Λατινικής Αυτοκρατορίας. Με τις γαμήλιες διαπραγματεύσεις ο Γουλιέλμος Ζ΄ πήρε από τον Ανδρόνικο 6.000 λίβρες, που είχε έσοδα ο ίδιος και ο πατέρας του Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγος, το Μομφερράτο δήλωνε ότι "ανήκαν στην μαρκιωνία". Ο Ανδρόνικος Β΄ αποδέσμευσε επίσης 500 Βυζαντινούς στρατιώτες που ζούσαν στην Λομβαρδία, οι οποίοι μπήκαν στις υπηρεσίες του μαρκησίου, που βρισκόταν εκείνη την εποχή σε πόλεμο με τους Καπετίδες-Ανζού. Ο γάμος ανάμεσα στον Ανδρόνικο Β΄ και την Ειρήνη έδωσε απροσδόκητο δώρο στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική οικογένεια: τον θρόνο του Μομφερράτου.

Ίδρυση του κλάδου

Ο αδελφός της Ειρήνης Ιωάννης Α΄ του Μομφερράτου πέθανε τον Ιανουάριο του 1305 χωρίς κληρονόμους, όρισε διάδοχο του στην μαρκιωνία του Μομφερράτου την Ειρήνη και τους γιους της. Οι απεσταλμένοι του Μομφερράτου έφτασαν τον Μάρτιο στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησαν από την Ειρήνη να στείλει έναν από τους γιους της να κυβερνήσει την μαρκιωνία. Ο Ανδρόνικος Β΄ ήθελε να στείλει τον μικρότερο γιο τους Δημήτριο, η Ειρήνη αντίθετα έστειλε τον δεύτερο Θεόδωρο που ήταν μεγαλύτερος και ζούσε στην Θεσσαλονίκη. Η Ειρήνη ήθελε στην αρχή να στείλει τον μεγαλύτερο γιο τους Ιωάννη, στην πρόταση αντιτάχθηκε ο Πατριάρχης Αθανάσιος Α΄ επειδή ο Ιωάννης ήταν τρίτος σε σειρά διαδοχής στον Βυζαντινό θρόνο και βρισκόταν η θέση του σε κίνδυνο. Πολλοί συντηρητικοί Βυζαντινοί αντιτάχθηκαν σκληρά επειδή η αποστολή ενός μέλους της αυτοκρατορικής οικογένειας στην δύση θα είχε σαν αποτέλεσμα νέα επίθεση των Λατίνων, ο πάπας όμως τους καθησύχασε και το απέκλεισε. Ο Θεόδωρος Παλαιολόγος έφτασε στην Ιταλία στα τέλη καλοκαιριού του 1306, σε ηλικία 15 ετών. Ένας πολύ πιθανός λόγος για την καθυστέρηση ήταν η δυσκολία του Ανδρόνικου Β΄ να συγκεντρώσει τα απαραίτητα πλοία για το ταξίδι του γιου του. Ο μαρκήσιος του Σαλούτσο Μαμφρέδος Δ΄ του Σαλούτσο από την άλλη ισχυριζόταν ότι η χήρα του Ιωάννη Α΄ Μαργαρίτα ήταν έγκυος, είχαν δικό τους διάδοχο δεν χρειαζόντουσαν άλλον από την ανατολή, ο Θεόδωρος έφυγε μόνο όταν οι ισχυρισμοί του Μαμφρέδου αποδείχτηκαν ψευδείς. Πριν την αναχώρηση του ο Θεόδωρος παντρεύτηκε την Αρτζεντίνα Σπινόλα, την κόρη ενός Βενετού εμπόρου που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη. Οι συντηρητικοί κύκλοι της Κωνσταντινούπολης εξοργίστηκαν έντονα τόσο με τον εκλατινισμό ενός αυτοκρατορικού πρίγκιπα όσο και με τον γάμο του με μια Λατίνα κοινή. Ο πραγματικός λόγος που πάντρεψε ο Ανδρόνικος Β΄ τον γιο του με μία κοινή ήταν η βοήθεια που του είχε προσφέρει η Δημοκρατία της Γένοβας στην Καταλανική εκστρατεία στη Μικρά Ασία. Οι Βυζαντινοί φοβήθηκαν ότι ο Θεόδωρος θα εκλατινιζόταν πολύ γρήγορα, ασπάστηκε πραγματικά αμέσως την Καθολική θρησκεία, στα ταξίδια που έκανε στην Κωνσταντινούπολη οι Βυζαντινοί τρόμαζαν για την δυτική εμφάνιση του και το ξυρισμένο του πρόσωπο. Την δεκαετία του 1320 ο Θεόδωρος ήταν το βασικό όργανο που χρησιμοποιούσε ο πατέρας του στις διαπραγματεύσεις για την ένωση των δύο εκκλησιών, ένα έργο του δείχνει ότι ήταν βαθιά επηρεασμένος από τις Λατινικές ιδέες. Ο Θεόδωρος Α΄ ασχολήθηκε με πάθος μέχρι το τέλος της ζωής του με την διατήρηση και την συντήρηση της μαρκιωνίας.

Εκλατινισμός

Χρυσό νόμισμα του Ιωάννη-Γεώργιου, τελευταίου μαρκήσιου του Μομφερράτου

Ο Θεόδωρος ίδρυσε την δυναστεία των Παλαιολόγων του Μομφερράτου που κυβέρνησε την μαρκιωνία μέχρι τον 16ο αιώνα σύμφωνα με τον Βυζαντινό τρόπο διαδοχής. Οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου εκλατινίστηκαν αλλά κράτησαν πολλές Ελληνικές συνήθειες όπως τα ονόματα και οι ισχυροί δεσμοί με την Γένοβα. Η σύζυγος του Αρτζεντίνα Σπινόλα αναφέρεται ως κοινή, ανήκε ωστόσο σε πολύ ισχυρή εμπορική οικογένεια της Γένοβας. Ο εγγονός του Θεόδωρου Α΄ Θεόδωρος Β΄ του Μομφερράτου κατόρθωσε την περίοδο 1409-1413 να αναλάβει την διοίκηση της Γένοβας. Ο γιος και διάδοχος του Θεοδώρου Α΄ Ιωάννης Β΄ του Μομφερράτου εκμεταλλεύτηκε τον Βυζαντινό Εμφύλιο που ξέσπασε ανάμεσα στον δισέγγονο του Ανδρόνικου Β΄ Ιωάννη Ε΄ και τον Ιωάννη Καντακουζηνό για να επιτεθεί στην αυτοκρατορία και να κατακτήσει την Θεσσαλονίκη. Ο Ιωάννης ισχυρίστηκε ότι ο πατέρας του Ιωάννη Ε΄ Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος είχε αποκληρωθεί από τον παππού του Ανδρόνικο Β΄, οπότε ήταν ο νόμιμος διάδοχος του Βυζαντινού θρόνου. Ο Ιωάννης Β΄ ζήτησε από τον πάπα να αναγνωρίσει τα δικαιώματα του στην Θεσσαλονίκη και να τον βοηθήσει να κατακτήσει την αυτοκρατορία. Οι προσπάθειες κατέληξαν σε αποτυχία, καμιά σοβαρή εκστρατεία δεν πραγματοποιήθηκε. Οι διάδοχοι του Ιωάννη Β΄ εξακολουθούσαν να είναι διεκδικητές του Βυζαντινού θρόνου αλλά ποτέ δεν ασχολήθηκαν σοβαρά με το θέμα, το ενδιαφέρον τους στράφηκε μονάχα στην δύση. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ Β´ Παλαιολόγος και ο Πάπας Μαρτίνος Ε΄ επέλεξαν την δισέγγονο του Θεοδώρου Α΄ Σοφία του Μομφερράτου να παντρευτεί τον μακρινό της ξάδελφο και διάδοχο του Βυζαντινού θρόνου Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο (1420). Ο Μανουήλ Β΄ συμφώνησε λόγω των συνδέσεων της Σοφίας με το Μομφερράτο και την Γένοβα που ήταν πολύτιμοι σύμμαχοι και λόγω της πρότασης του πάπα. Ο πάπας Μαρτίνος Ε΄ ενδιαφερόταν να εξασφαλίσει μια ισχυρή συμμαχία στην μαρκιονία του Μομφερράτου με έναν αυτοκρατορικό γάμο. Ο γάμος δεν ήταν ευτυχής, ο Ιωάννης Η΄ βρήκε την Σοφία αντιπαθή και την εγκατάλειψε (1426), την επόμενη χρονιά η Σοφία επέστρεψε στην Ιταλία (1427).

Κατάρρευση του κλάδου

Οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου συνδέθηκαν πολλές φορές με γάμο με ισχυρούς άντρες από τον Οίκο της Σαβοΐας. Η κόρη του Θεοδώρου Α΄ Γιολάντα Παλαιολογίνα παντρεύτηκε τον Αίμων της Σαβοΐας (1330), ο Αμεδαίος Ζ΄ της Σαβοΐας πάντρεψε την κόρη του Ιωάννα με τον Ιωάννη-Ιάκωβο του Μομφερράτου. Ο στόχος του γάμου ανάμεσα στον Αίμων και την Γιολάντα ήταν να διαδεχτεί την μαρκησία ο Οίκος της Σαβοΐας όταν ξεκληριστούν οι Παλαιολόγοι. Ο τελευταίος αρρήν εκπρόσωπος των Παλαιολόγων του Μομφερράτου Ιωάννης-Γεώργιος του Μομφερράτου πέθανε το 1553, την μαρκιωνία διεκδίκησε ο Κάρολος Γ΄ της Σαβοΐας αλλά ο αυτοκράτορας Κάρολος Κουίντος όρισε διάδοχο τον Φρειδερίκο Β΄ Γκοντζάγκα. Ο Βίκτωρ Αμεδαίος Β΄ της Σαρδηνίας μέλος του Οίκου της Σαβοΐας εξασφάλισε την διαδοχή του Μομφερράτου (1708), η κατοχή επικυρώθηκε με την Συνθήκη της Ουτρέχτης όταν έληξε ο Πόλεμος της Ισπανικής Διαδοχής (1713). Ο Οίκος της Σαβοΐας κυβέρνησε ολόκληρο το βασίλειο της Ιταλίας την περίοδο 1861-1946, είχε πολλές ρίζες από τους Παλαιολόγους του Μομφερράτου. Ο Φρειδερίκος Β΄ Γκοντζάγκα που διαδέχθηκε τους Παλαιολόγους στην μαρκιωνία του Μομφερράτου είχε παντρευτεί την Μαργαρίτα Παλαιολογίνα ανεψιά του Ιωάννη-Γεωργίου, ο στόχος του γάμου του ήταν να εξασφαλίσει την διαδοχή. Με τον θάνατο της Μαργαρίτας (1566) οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου ξεκληρίστηκαν, η οικογένεια του Φρειδερίκου Β΄, ο Οίκος του Γκοντζάγκα κυβέρνησε το Μομφερράτο μέχρι την εποχή που αντικαταστάθηκε από τον Οίκο της Σαβοΐας. Οι Παλαιολόγοι του Μομφερράτου συνεχίζονται μέχρι και σήμερα με τους Παλαιολόγους του Οριούτσι, γενάρχης τους ο Φλαμίνιο Παλαιολόγος νόθος γιος του Ιωάννη Γεωργίου. Το όνομα "Παλαιολόγοι του Μομφερράτου" καταγράφεται σε πολλά Ελληνικά νησιά όπως την Κεφαλλονιά μέχρι τον 17ο αιώνα.

Γενεαλογικό δέντρο των Παλαιολόγων του Μομφερράτου

1.Άννα της Ουγγαρίας

Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος Αυτοκράτωρ του Βυζαντίου 1282-1328

2.Γιολάντα του Μομφερράτου

Μιχαήλ Θ΄ Παλαιολόγος Αυτοκράτωρ του Βυζαντίου 1294-1320 Δυναστεία των Παλαιολόγων

Ιωάννης κυβερνήτης Θεσσαλονίκης σύζ. Ειρήνη Χούμνου (κόρη Νικηφόρου)

Σιμωνίς Παλαιολογίνα σύζ.Στέφαν-Ουρός Β΄ Νεμάνιτς ηγεμόνας της Σερβίας

Θεόδωρος Α΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1306-1338

Δημήτριος κυβερνήτης της Θεσσαλονίκης σύζ.Θεοδώρα

Ιωάννης Β΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1338-1372

Ειρήνη σύζ. Ματθαίος Καντακουζηνός

Όθων Γ΄/Σεκοντόττος μαρκήσιος τού Μομφερράτου 1372-1378

Ιωάννης Γ΄ μαρκήσιος τού Μομφερράτου 1378-1381

Θεόδωρος Β΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1381-1418

Ιωάννης-Ιάκωβος μαρκήσιος του Μομφερράτου 1418-1445

Βονιφάτιος Γ΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1483-1494

Γουλιέλμος Θ΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1494-1518

Ιωάννης-Γεώργιος μαρκήσιος τού Μομφερράτου 1530-1533

Φρειδερίκος Β΄ Γκοντζάγκα μαρκήσιος του Μομφερράτου 1533-1540 ΟΙΚΟΣ ΓΚΟΝΤΖΑΓΚΑ

Μαργαρίτα μαρκησία τού Μομφερράτου 1533-1566

Βονιφάτιος Δ΄ μαρκήσιος του Μομφερράτου 1518-1530

Φραγκίσκος Γ΄ της Μάντουα μαρκήσιος του Μομφερράτου 1540-1550

Γουλιέλμος της Μάντουα μαρκήσιος του Μομφερράτου 1550-1587

Πηγές

• Barker, John W. (2017). "Crusading and Matrimony in the Dynastic Policies of Montferrat and Savoy" (PDF). Byzantion Nea Hellás. 36: 157–183.
• Cassano, Gian Paolo (July 2017). "Organo di informazione del Circolo Culturale "I Marchesi del Monferrato" "in attesa di registrazione in Tribunale"" (PDF). Bollettino del Marchesato. Cassa di Risparmio di Alessandria. 3 (16): 3–9.
• Dąbrowska, Malgorzata (1996). "Sophia of Montferrat, or The History of One Face" (PDF). Acta Universitatis Lodziensis. 56: 177–194.
• Fenlon, Iain (1980). Music and Patronage in Sixteenth-Century Mantua. Volume 1. Cambridge University Press.
• Laiou, A. E. (1968). "A Byzantine Prince Latinized: Theodore Palaeologus, Marquis of Montferrat". Byzantion. 38 (2): 386–410.
• Nicol, Donald M. (1992). The Immortal Emperor: The life and legend of Constantine Palaiologos, last Emperor of the Romans. Cambridge University Press.