Κρυόβρυση Ηλείας
Συντεταγμένες: 37°55′3″N 21°48′4″E / 37.91750°N 21.80111°E
| Κρυόβρυση | |
|---|---|
 | |
| Διοίκηση | |
| Χώρα | Ελλάδα |
| Περιφέρεια | Δυτικής Ελλάδας |
| Δήμος | Αρχαίας Ολυμπίας |
| Δημοτική Ενότητα | Λασιώνος |
| Γεωγραφία | |
| Γεωγραφικό διαμέρισμα | Πελοποννήσου |
| Νομός | Ηλείας |
| Υψόμετρο | 1.020 |
| Πληθυσμός | |
| Μόνιμος | 175 |
| Έτος απογραφής | 2021 |
| Πληροφορίες | |
| Παλαιά ονομασία | Βερβινή, Βερβενή ή Δερβινή |
 Σχετικά πολυμέσα | |
Η Κρυόβρυση (παλαιότερη ονομασία Βερβινή ή Δερβένι) είναι χωριό του Νομού Ηλείας. Πρώην ανεξάρτητη κοινότητα, σήμερα αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας. Η Τοπική Κοινότητα Κρυόβρυσης έχει μόνιμο πληθυσμό 187 κάτοικους (2011) ενώ, μεμονωμένα, η Κρυόβρυση 151 και τα Καλύβια 36[1].
Η Κρυόβρυση είναι κτισμένη μέσα σε έλατα, περιτριγυρισμένη από τους δύο ορεινούς όγκους του Ερύμανθου και της Λάμπειας. Πολύ κοντά υπάρχουν μεγάλες κοιλότητες με μόνιμο χιόνι (παγετώνες), σπήλαια και κάστρο. Συνδέεται οδικώς με τα Τριπόταμα και με τη Δροσιά Αχαΐας, ο κύριος δρόμος μάλιστα άρχισε να κατασκευάζεται μόλις το 1974[2], το χειμώνα το χωριό αποκλείεται από τα χιόνια.
Ο Ιωάννης Νουχάκης στην Ελληνική Χωρογραφία του 1901 γράφει: «Βερβενή: είναι ορεινοτάτη κώμη επί των δειράδων του Ολωνού (Ερυμάνθου) αποκλειομένη σχεδόν τον χειμώνα[2][3].
Γεωγραφία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Βρίσκεται στο όρος Ερύμανθος και είναι από τα πιο ορεινά χωριά του Νομού Ηλείας σε υψόμετρο 1.020 μέτρων στα βορειοανατολικά του νομού[2] ενώ ο οικισμός Καλύβια που ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Κρυόβρυσης βρίσκεται σε υψόμετρο 796 μέτρων. Μαζί με τα Καλύβια η έκταση του χωριού είναι 200 περίπου στρέμματα, η κτηματική περιφέρεια 34.900 στρέμματα από τα οποία 3.000 είναι καλλιεργήσιμα[2]. Συνορεύει με τα χωριά Σκιαδά Αχαΐας, Τσαπόγα Αχαΐας, Δροσιά Αχαΐας, Καλέντζι Αχαΐας, Πλατανίτσα Αχαΐας, Αγράμπελα Αχαΐας, Αστράς Ηλείας, Τσίπιανα Ηλείας και την Δίβρη Ηλείας[2]. Το χωριό διασχίζει ο Πηνειός και ο παραπόταμος του "Μπερδεσολάγκαδο"[2].
Παραδοσιακός οικισμός
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παλαιότερα τα σπίτια του χωριού ήταν χτισμένα από πελεκητή πέτρα, κυρίως από τεχνίτες από τα Λαγκάδια Αρκαδίας αλλά και αλλού, και ήταν όλα ομοιόμορφα σκεπασμένα με πλάκες πέτρας[2]. Όλα τα σπίτια διέθεταν ισόγειο χώρο, το "κατώι", για την φύλαξη των ζωοτροφών του κρασιού τα σιτηρά, εργαλεία ή ακόμα έβαζαν και τα ζώα μέσα[2]. Σήμερα διασώζονται η πλειοψηφία των οικιών αυτών, ανακαινισμένα με κεραμίδια διατηρώντας πολλά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής τους κατασκευής. Αρχιτεκτονικό λιθόκτιστο υπόδειγμα είναι το Δημοτικό Σχολείο, δωρεά του Εθνικού Ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού το 1905.
Στη Κρυόβρυση λειτουργούσαν τρεις υδρόμυλοι και μερικοί διασώζονται και σήμερα.
Ονομασία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Για το παλιό όνομα του χωριού Βερβινή υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση του: Ο Μαξ Βάσμερ (Max Vasmer) στο βιβλίο του "Οι Σλάβοι στην Ελλάδα" ("Die Slaven in Griechenlad") ισχυρίζεται ότι έχει σλαβική προέλευση και προήλθε από το σλαβικό "Βρμπνα" ή το Ρωσικό "Ντερεβλιάνε"[2]. Παρόλα αυτά η εκδοχή αυτή αμφισβητείται, γιατί δεν αποδεικνύεται από κάπου σλαβική εγκατάσταση στην περιοχή ούτε διασώζονται σλαβικά τοπωνύμια[2]. Μια δεύτερη εκδοχή λέει ότι προέρχεται από το Γαλλικό "Versines" ή από το όνομα της Γαλλικής πόλης Βερβέν που υπήρχε και τον Μεσαίωνα[2]. Η εκδοχή αναφέρει ότι κατά την Φραγκοκρατία κάποιος ιππότης από την γαλλική πόλη "Versines" οίκισε την περιοχή και έδωσε την ονομασία της καταγωγής του εξελληνισμένη, Βερβινή[2]. Τρίτη εκδοχή λέει ότι προέρχεται από τον αρχαίο αρκαδικό λαό των Βερβένων που εγκαταστάθηκαν εδώ ίδρυσαν το χωριό και το ονόμασαν Βέρβενα για να γίνει έπειτα Βερβινή[2].
Για την ονομασία "Δερβινή" πιστεύεται ότι είναι παραφθορά του ονόματος Βερβινή[2]. Μια εκδοχή λέει ότι το απέκτησε επί Τουρκοκρατίας από το Τουρκικό "Derbet" που σημαίνει στενή δίοδος - κλεισούρα, που έγινε Δερβένι και έπειτα Δερβινή[2]. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό Δειράς-άδος που σημαίνει ράχη βουνών και ταιριάζει με την τοποθεσία του χωριού[2].
Η ονομασία Κρυόβρυση προέκυψε με το Βασιλικό διάταγμα του 1928 που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 156 στις 8 Αυγούστου 1928[2].
Ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η Κρυόβρυση είναι άγνωστο πότε ακριβώς οικίστηκε, σύμφωνα με διάφορες απόψεις ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα ή την Α' Τουρκοκρατία, μετά δηλαδή το 1453[2]. Οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι ήταν ποιμένες που έρχονταν τα καλοκαίρια και εγκαταστάθηκαν κάποια στιγμή μόνιμα στην περιοχή[2]. Στα όρια του χωριού υπάρχουν ερείπια τεσσάρων παλιών οικισμών τους οποίους εγκατέλειψαν οι κάτοικοι τους κυρίως για λόγους λειψανδρίας σε άγνωστη εποχή και εγκαταστάθηκαν στην Κρυόβρυση, αυτοί είναι η Σκαλίστρα, ο Καρές, οι Μηλιές και το κάστρο, μάλιστα γύρω από την μετακίνηση αυτή σώζονται σήμερα προφορικές λαϊκές παραδόσεις[2].
Αναφέρεται πρώτη φορά κατά την ενετοκρατία όπου διοικητικά ανήκε στο Τεριτόριο Γαστούνης (επαρχία)[2]. Το χρονικό του Μορέως δεν αναφέρει καθόλου το χωριό και πιστεύεται ότι υπήρχε με άλλη άγνωστη ακόμα ονομασία[2]. Στην απογραφή Γριμάνι που έγινε το 1699 από τους Ενετούς με την ονομασία "Deruvini" και πληθυσμό 121 κατοίκους, 32 οικογένειες, 55 άνδρες, 66 γυναίκες, ήταν το τρίτο μεγαλύτερο χωριό σε πληθυσμό της επαρχίας[2]. Στην απογραφή του 1829 είχε 256 κατοίκους και σε αυτή του 1851 318 κατοίκους[2]. Στην απογραφή του 1961 είχε 1486 κατοίκους και έκτοτε ο πληθυσμός της μειωνόταν[2].
Επί Τουρκοκρατίας ανήκε στο Πασαλίκι του Μωριά και Βιαλέτι της Γαστούνης (επαρχία)[2]. Στο χωριό όπως και στα γειτονικά αναφέρεται ότι δεν έγινε εγκατάσταση Οθωμανών περνούσε μόνο ο Βαλής για την είσπραξη των φόρων[2]. Πριν την επανάσταση στο χωριό δρούσαν πολλοί κλέφτες, ανάμεσα τους ο Γιώργος Γιαννιάς και ο Μήτρος από την Δίβρη[2]. Το 1821 στην σύσκεψη Ηλείων κλεφτών, οπλαρχηγών και προεστών που έγινε στην Άνω Μονή Δίβρης πήραν μέρος από την Κρυόβρυση οι Γ. Μασούρας, Γ. Θεοχάρης και ο Θ. Μενούνος[2]. Όλος σχεδόν ο αντρικός πληθυσμός πήρε μέρος στην επανάσταση του 1821, όπως αποδεικνύεται και από τα πιστοποιητικά που τους χορηγήθηκαν μετά το τέλος της[2]. Δερβιναίοι συμμετείχαν στα στρατεύματα του Β. Πετιμεζά, του Δ. Πλαπούτα και του Γ. Γιαννιά, ενώ δικές τους ολιγομελής στρατιωτικές μονάδες είχαν οι Γ. Μασούρας, Θ. Μενούνος, Οικονομάκης κ.ά.[2]. Δερβιναίοι αναφέρεται πήραν μέρος στην Μάχη του Κατσαρού, στην Μάχη του Λάλα, στην Μάχη στο Πούσι και άλλες[2]
Μετά την απελευθέρωση στα βουνά της περιοχής άρχισε πάλι η δράση κλεφτών, όπως ο Ρουμελιώτης ή Κάπαρης, ο Δερβιναίος Ανδρέας Μπούμπαλης κ.ά.[2] Στο χωριό δημιουργήθηκε σταθμός χωροφυλακής πριν το 1920 για την καταπολέμηση των κλεφτών, του λαθραίου καπνού και άλλων αδικημάτων μεταφερόμενος από το Πορετσό. Ο σταθμός έκλεισε το 1970[2]. Αναφέρεται, άγνωστο από πότε, ότι στην Κρυόβρυση υπήρχε και αγροφύλακας[2].
Το 1912 στους Βαλκανικούς πολέμους πήραν μέρος πολλοί Δερβιναίοι και κάποιοι σκοτώθηκαν, όπως ο Δ. Ντερτνινής στην Μάχη του Σαραντάπορου, ο Γ. Στασινόπουλος στην Ήπειρο, ο Β. Κούτρας και ο Μ. Παπακανέλος[2]. Στο Μικρασιατικό πόλεμο άφησαν την τελευταία τους πνοή ο Λ. Μασούρας, ο Θ. Τσαούσης, ο Α. Μπινιέρης, ο Θ. Παπανικολάου και ο Κ. Χριστογιαννόπουλος[2]. Δερβιναίοι πολέμησαν και στον Β' παγκόσμιο πόλεμο με το 12ο Σύνταγμα Πεζικού [2]. Μετά την Γερμανική εισβολή στρατός κατοχής ήρθε στο χωριό το 1942 και ήταν Ιταλοί που είχαν έρθει να μαζέψουν τον οπλισμό των κατοίκων[2]. Πολλοί Δερβιναίοι τότε έφυγαν και έγιναν αντάρτες μπαίνοντας σε αντάρτικα σώματα[2]. Το 1943 ήρθαν στο χωριό οι Γερμανοί για πρώτη φορά λεηλάτησαν τα σπίτια κλέβοντας τιμαλφή ενώ έκαψαν πέντε σπίτια και έπειτα έφυγαν από το χωριό[2]. Το 1944 ήρθαν πάλι οι Γερμανοί αλλά οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό, οι Γερμανοί ερχόμενοι στην Κρυόβρυση έκαψαν δυο σπίτια και επέστρεψαν στον Πύργο[2], το 1944 κατά την υποχώρηση των Γερμανών Δερβιναίοι πήραν μέρος με τον ΕΛΑΣ στην μάχη του Πύργου που έγινε με τους Γερμανούς[2]. Στις 11 Ιανουαρίου 1944 κοντά στο χωριό έπεσαν από άγνωστη αιτία έξι αμερικάνικα αεροπλάνα που είχαν απογειωθεί από την Φότζια και πήγαιναν στον Πειραιά, μόνο δύο πιλότοι διασώθηκαν[2].
Στον εμφύλιο πόλεμο στο χωριό λόγω της ορεινής του θέσης ήρθαν και εγκαταστάθηκαν πολλοί αντάρτες οι οποίοι έφεραν και πρώτη φορά ραδιόφωνο[2]. Από το χωριό πέρασε και το 618ο Τάγμα Πεζικού που καταδίωκε τους αντάρτες αλλά αυτοί το ξανακατέβαλαν μετά, μάλιστα το σχολείο του χωριού χρησιμοποιήθηκε σαν ανταρτοδικείο[2]. Οι κάτοικοι της Κρυόβρυσης δεν συμμετείχαν στην εμφύλια σύρραξη εκτός από όσους υπηρετούσαν την στρατιωτική τους θητεία, ένας από αυτούς ο Γ. Δαλαβούρας σκοτώθηκε[2].
Την δεκαετία του '50 άρχισε η μετανάστευση πολλών νέων από το χωριό προς την Αθήνα, την Πάτρα, τις Η.Π.Α., σε πεδινά χωριά[2] καθώς και στον Πύργο Ηλείας κ.ά. Σε αυτό συντέλεσε και η απομόνωση του χωριού. Ηλεκτρικό ρεύμα ήρθε το 1979-80[2], ο δρόμος άρχισε να κατασκευάζεται το 1974[2] και το 2000 απέκτησαν όλα τα σπίτια τηλέφωνο[2].
Το 1974 κατά την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο σκοτώθηκε ο έφεδρος δεκανέας Γιώργος Μαρτζάκλης από την Κρυόβρυση στη μάχη στο στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ στις 14-16 Αυγούστου, ο οποίος μάλιστα θεωρούνταν για πολλά χρόνια αγνοούμενος[4].
Διοικητική εξέλιξη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η Κρυόβρυση κατά την κυβέρνηση του Καποδίστρια το 1828 ανήκε στην Επαρχία Γαστούνης που μαζί με την Επαρχία Πύργου εντάχτηκε στο τμήμα Ήλιδος που διοικούνταν από έκτακτο επίτροπο[2]. Με το βασιλικό διάταγμα του 1835 ανήκε στην Επαρχία Διποταμίας η οποία διαλύθηκε το επόμενο έτος[2]. Το 1840, η Κρυόβρυση αναφέρθηκε σε κατάλογο σαν δημοτικό διαμέρισμα του τότε Δήμου Λάμπειας[5] είναι Β΄ τάξεως και ιδρύθηκε με Βασιλικό Διάταγμα στις 22 Ιανουαρίου 1840[6].
Το 1912 με το ΦΕΚ 58/14 Φεβρουαρίου 1912 γίνεται ανεξάρτητη κοινότητα με το όνομα Βερβινή και το 1928 με την μετανομασία του χωριού μετονομάστηκε και η κοινότητα σε "κοινότητα Κρυόβρυσης[2][7]. Με τον νόμο Καποδίστρια του 1999 καταργήθηκε η κοινότητα και έγινε δημοτικό διαμέρισμα του δήμου Λασιώνος με 622 κατοίκους[2][8]. Από το 2001 αποτελεί οικισμό του δήμου Αρχαίας Ολυμπίας[9].
Εκκλησιαστική ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η Δερβινή ανήκε στην επισκοπή Ωλένης και ενορία αναφέρεται από το 1856 με το βασιλικό διάταγμα της 8ης Ιουλίου[2]. Η πρώτη εκκλησία του χωριού, όπως διασώζεται από μαρτυρίες, κτίστηκε στην Τουρκοκρατία και ήταν ο Άγιος Νικόλαος που είναι και ο προστάτης του χωριού[2]. Ο ναός αυτός άγνωστο πότε γκρεμίστηκε και χτίστηκε στην θέση του νέος για να κατεδαφιστεί και αυτός το 1970 και στην θέση να κατασκευαστεί ο σημερινός[2].
Εκπαίδευση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην Κρυόβρυση λειτούργησε πρώτη φορά σχολείο πριν το 1887, άγνωστο πότε ακριβώς[2]. Το 1875 μάλιστα αναφέρεται η άφιξη δημοδιδάσκαλου στο χωριό, για να διδάξει[10]. Σχολικό κτίριο κτίστηκε το 1905 με δαπάνη του Ανδρέα Συγγρού και διασώζεται ακόμα και σήμερα ανακαινισμένο[2][10]. Στις 12 Δεκεμβρίου 1943 κάηκε από τους Γερμανούς και το 1946 που ξανάρχισε μαθήματα το σχολείο φιλοξενούνταν σε διάφορα οικήματα του χωριού[2][10]. Το 1950 το σχολικό κτίριο επισκευάστηκε και επαναλειτούργησε ενώ δημιουργήθηκε και 2ο δημοτικό σχολείο στα Καλύβια το 1959, το 1958-59 λειτούργησε και νυχτερινό σχολείο για τους μεγαλύτερους σε ηλικία που δεν ήξεραν γράμματα[2][10]. Το 2003 λόγω έλλειψης μαθητών το σχολείο έκλεισε οριστικά[2][10].
Λαϊκή παράδοση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σύμφωνα με τον Χρήστο Κορύλλο[11], ο οποίος πέρασε από το χωριό το 1891 και κατέγραψε τις παραδόσεις που του μετέφεραν οι χωρικοί, το χωριό χτίστηκε αρχικά σε χαμηλότερο σημείο δίπλα στην Δρακότρυπα. Αναγκάστηκαν όμως και το εγκατέλειψαν γιατί ένα στοιχείο που κατοικούσε στην Δρακότρυπα έβγαινε και τους έτρωγε. Οι χωρικοί έλεγαν ότι κάποτε σε μια γιορτή και ενώ χόρευαν οι κάτοικοι στην ύπαιθρο, μαζί τους και η παπαδοπούλα που ήταν πολύ όμορφη, ξαφνικά εμφανίστηκε ένας ξένος και άρχισε να χορεύει και αυτός μαζί τους. Κάποια στιγμή ήρθε η σειρά του ξένου να τραγουδήσει, και τραγουδώντας αυτός είπε: Ανάστράψη και βροιντήξη, παπαδοπούλα θε να λείψει, τότε άστραψε και βρόντηξε και ο ξένος πήρε την παπαδοπούλα και μπήκε στην δρακότρυπα, από τότε η δρακότρυπα λέγεται και διακότρυπα και οι κάτοικοι φοβούμενοι το στοιχείο εγκατέλειψαν το χωριό τους και έφτιαξαν την σημερινή Κρυόβρυση.
Δρακότρυπα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η δρακότρυπα ή διακότρυπα είναι σπήλαιο που βρίσκεται δίπλα στην κοίτη του Πηνειού, η παράδοση λέει ότι εκεί κατοικούσε δράκοντας ή κάποιο στοιχειό. Η εισοδός του έχει διάμετρο τρία μέτρα και είναι αδύνατη η είσοδος σε αυτό, αφού η είσοδός του είναι κατακόρυφη. Μία άλλη παράδοση λέει ότι αν ρίξεις πέτρα μέσα δεν ακούγεται να πέφτει, είναι δηλαδή άπατο. Μάλιστα λένε ότι όταν φουσκώνει ο Πηνειός η είσοδος της βρίσκεται χαμηλότερα από το νερό αλλά το ποτάμι δεν μπορεί να την γεμίσει και το νερό χάνεται μέσα σε αυτή.
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ «ΕΛ.ΣΤΑΤ. - Μόνιμος πληθυσμός της Ελλάδος. Απογραφή 2011» (PDF). Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 17 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 2,46 2,47 2,48 2,49 2,50 2,51 2,52 2,53 2,54 2,55 2,56 2,57 2,58 2,59 2,60 2,61 2,62 Παπαθεοδώρου, Η Κρυόβρυση της Ηλείας, 2003.
- ↑ Νουχάκης 1901, σελ. 588.
- ↑ Σύλλογος για τα ανθρώπινα δικαιώματα οικογενειών αγνοούμενων και πεσόντων Κυπριακής τραγωδίας 1974 Αρχειοθετήθηκε 2012-08-23 στο Wayback Machine.. agnooumenoi74.com. Ανακτήθηκε: 20 Ιανουαρίου 2013.
- ↑ Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Κρυόβρυσης Ηλείας. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.
- ↑ «Οικισμοί της Ελλάδας τα έτη 1840-1842. Επεξεργασία υλικού: Δημήτρης Λιθοξόου». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Σεπτεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 1 Σεπτεμβρίου 2006.
- ↑ Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Κοινότητας Κρυόβρυσης Ηλείας. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.
- ↑ Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Λασιώνος. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.
- ↑ Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας Αρχειοθετήθηκε 2021-04-13 στο Wayback Machine.. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Παπαθεοδωρου, Το δημοτικό σχολείο της Κρυόβρυσης Ηλείας, 2013.
- ↑ Κορύλλου-Θεοχάρη, Πεζοπορία από Πατρών είς Καλάμας, 1891.
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών 2011 που αφορούν στο Μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, τχ. 2ο, φ. 3465 (28 Δεκεμβρίου 2012).
- Ελληνική χωρογραφία: Γεωγραφία, Ιστορία, Στατιστική πληθυσμού και αποστάσεων συνταχθείσα και εκδοθείσα υπό Ιωάννου Εμμ. Νουχάκη, Έκδοσις Τρίτη, Εκδότης Σπυρίδων Κουσουλίνος, Εν Αθήναις 1901.
- Χ.Π. Κορύλλου-Στ. Θεοχάρη, Πεζοπορία από Πατρών είς Καλάμας, Τυπογραφείον «Ο Κάδμος», Εν Πάτραις 1891. (επανέκδοση: εκδόσεις Περί Τεχνών, Πάτρα 2004. ISBN 960-8260-52-3.)
- Παναγιώτης Θ. Παπαθεοδωρου, Το δημοτικό σχολείο της Κρυόβρυσης Ηλείας, Έκδοση Συλλογων Κρυοβρυσιωτών Αθηνών και Πατρών, Πάτρα 2013.
- Παναγιώτης Θεοδ. Παπαθεοδώρου, Η Κρυόβρυση της Ηλείας, ιστορία και ζωή, Εκδόσεις Πέτρος Κούλης, Πάτρα 2003. ISBN 960-87799-0-1.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Κρυόβρυσης Ηλείας. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.
- Ε.Ε.Τ.Α.Α. - Διοικητικές μεταβολές Κοινότητας Κρυόβρυσης Ηλείας. eetaa.gr. Ανακτήθηκε: 09/04/2018.