Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Συντεταγμένες: 39°53′1.892″N 22°13′36.592″E / 39.88385889°N 22.22683111°E
| Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | εκκλησία και ορθόδοξη εκκλησία |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 39°53′2″N 22°13′37″E |
| Διοικητική υπαγωγή | Δήμος Ελασσόνας |
| Τοποθεσία | Τσαριτσάνη Λάρισας |
| Χώρα | Ελλάδα |
| Προστασία | διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα |
| δεδομένα (π) | |
Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του 17ου αιώνα που σώθηκαν στην Τσαριτσάνη. Είναι από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της μεταβυζαντινής τέχνης. Βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της κωμόπολης, στη συνοικία Μπουμπουτσιά, 500 μ. περίπου από την πλατεία.
Το καθολικό της Μονής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η οροφή είναι ξύλινο, με σταυρωτούς προς διάφορες κατευθύνσεις αρμοκαλύπτρες, που το χωρίζουν σε ποικιλόσχημα χρωματιστά τμήματα και το δάπεδο από ορθογώνιες σχιστολιθικές πλάκες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο, με τις ΄Δεσποτικές΄ εικόνες, το Δωδεκάορτο και τα ‘Αποστολικά’, που σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει αριστερά του διαζώματος του τέμπλου κατασκευάστηκε το 1615 από τον Ιερέα Ιωάννη και είναι ένα από τα αρχαιότερα μεταβυζαντινά τέμπλα της Θεσσαλίας. Εντύπωση προκαλούν οι περίτεχνες, χειροποίητες, παλαιές, αργυρές κανδήλες που κοσμούν το τέμπλο, τα δεσποτικά μανουάλια και τα υπόλοιπα ιερά σκεύη του ναού. Επίσης ο αρχιερατικός θρόνος, το αναλόγιο και τα προσκυνητάρια, που είναι διακοσμημένα με ένθετο μάρμαρο (φίλντισι) και ελεφαντοστό.
Τοιχογραφίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Όλα τα τμήματα του ναού είναι κατάγραφα με σπάνιες και εξαιρετικής τέχνης αγιογραφίες. Διακρίνουμε 2 φάσεις αγιογράφησης του ναού. Η ποικιλία των αγιογραφικών θεμάτων είναι μεγάλη και αντλεί θέματα από τη δημιουργία του Κόσμου, από την Παλαιά Διαθήκη, τους Προφήτες, την ζωή της Θεοτόκου και τον Ακάθιστο Ύμνο. Επίσης συναντούμε μάρτυρες και οσίους, ολόσωμους ή σε στηθαία μορφή και μέσα σε διακοσμημένα μετάλλια υπάρχουν μαρτυρολόγια και σκηνές από την ζωή του Αγίου Νικολάου.
Κύριος Ναός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στον κυρίως ναό συναντούμε τοιχογραφίες με το ίδιο ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο, άλλες του 17ου και άλλες του 18ου αιώνα.
Στην 1η φάση εικονογράφησης συναντούμε 2 ζώνες με μαρτύρια αγίων με τη μορφή μηνολογίου και το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, όπως τον Ευαγγελισμό, την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, την Μεταμόρφωση, τον Μυστικό Δείπνο, τον Ευαγγελιστή Λουκά και τον Ματθαίο κ.ά. Οι σκηνές των μαρτυρίων απλώνονται σε συνεχόμενη, οριζόντια διήγηση. Παρότι τα μαρτύρια είναι σκληρά, οι μορφές των μαρτύρων και των δημίων τους είναι απρόσωπες και ατάραχες. Η εικονογράφηση του κυρίως ναού και με μαρτυρολόγια είναι ένα θέμα διαφορετικό, αν και όχι σπάνιο, γιατί η καθιερωμένη θέση είναι ο νάρθηκας ή η λιτή των μοναστηριών. Εκτός από το ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο των μαρτυρικών σκηνών, η ιστόρηση τους είχε σκοπό να υπενθυμίσει στους Χριστιανούς Έλληνες που ζούσαν κάτω από τον τουρκικό ζυγό, την ανάγκη να διατηρήσουν την πίστη τους, να ταυτιστούν με τους μάρτυρες και να μιμηθούν το θάρρος και την αρετή τους.
Ο υπόλοιπος κυρίως ναός αγιογραφήθηκε μεταγενέστερα, γύρω στα 1749 και 1750. Ο ζωγράφος εδώ συμπληρώνει το εικονογραφικό πρόγραμμα του 17ου αιώνα με σκηνές από τα πάθη του Ιησού, τον Θεομητορικό Κύκλο και σκηνές από τον βίο και τα θαύματα του Αγίου Νικολάου.
Ιερό Βήμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Ιερό Βήμα αγιογραφήθηκε κατά την πρώτη φάση, δηλαδή τον 17ο αιώνα, με κεντρική μορφή στην κόγχη την Παναγιά Πλατυτέρα, πλαισιωμένη από δύο Αρχαγγέλους, θέμα συνηθισμένο σε μνημεία του αιώνα αυτού, κυρίως στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο και στην Δυτική Μακεδονία.
Νάρθηκας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
‘Ρίζα του Ιεσσαί’[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην νότια στοά του νάρθηκα, στον εσωτερικό τοίχο βρίσκεται η ‘Ρίζα του Ιεσσαί’, που ανήκει στην 1η φάση τοιχογράφησης του ναού. Ανατολικά της παράστασης της ρίζας του Ιεσσαί υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες όπως η Άμπελος, η Ψηλάφηση του Θωμά κ.ά. που ανήκουν στη φάση του 18ου αιώνα. Πρόκειται για μία πελώρια σύνθεση μήκους 5,50 μ. και ύψους μεγαλύτερου από αυτό. Η ρίζα υψώνεται πίσω από τον δίκαιο Ιεσσαί, ο οποίος απεικονίζεται κοιμώμενος, και περιέχει συνολικά 90 μορφές. Υπάρχουν δώδεκα ολόσωμοι σοφοί της αρχαιότητας, έξι δεξιά και έξι αριστερά του Ιεσσαί και εφτά επάλληλες σειρές κύκλων, που σχηματίζονται από κληματίδες. Κάθε σειρά έχει δέκα κύκλους με μορφές, όπως προφήτες και Αποστόλους, από πέντε δεξιά και πέντε αριστερά ενός κεντρικού ελλειψοειδούς σχήματος. Τον κεντρικό κορμό αποτελούν 7 ωοειδή διάχωρα, με Ιουδαίους βασιλείς κατά γενεαλογική σειρά αποδοσμένους, και στην κορυφή βρίσκεται ο Χριστός Παντοκράτωρ. Οι κύκλοι μικραίνουν βαθμιαία προς τις ανώτερες σειρές. Το φόντο ολόκληρης της σύνθεσης είναι μαύρο. Το σύνολο είναι επιβλητικό ως προς το μέγεθος, το πλήθος των μορφών και την αυστηρότητα της εκτέλεσής του. Το δέντρο που ξεκινά από το κορμί του Ιεσσαί συμβολίζει καταρχάς τη γήινη φύση του Χριστού, τη Γέννηση του από την Παρθένο και την καταγωγή του από τους επίγειους προπάτορες.
Οι αρχαίοι σοφοί έχουν ρόλο συμβολικό στη σύνθεση και η τοποθέτησή τους στο ίδιο χώμα όπου βλασταίνει η Ορθοδοξία εκφράζει την άποψη πως η ελληνική σοφία προετοίμασε την ανθρωπότητα για το μεγάλο κήρυγμα και χάλκεψε το γλωσσικό όργανο και τον πνευματικό εξοπλισμό που θα χρησιμοποιούσε η Ορθοδοξία για να βρει ανταπόκριση στο πνεύμα και τις καρδιές των ανθρώπων. Παρόμοια θεματολογία με τους αρχαίους σοφούς Έλληνες επί Τουρκοκρατίας σε αγιογραφίες συναντούμε από τον 14ο έως και τον 19ο αιώνα στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων στη Μονή του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπινών, στη Μακεδονία, σε αγιορείτικες Μονές και στην Κρήτη.
Οι μορφές των αρχαίων σοφών είναι σχεδιασμένες σε ύψος περίπου 0,80 εκ. στο μισό δηλαδή του φυσικού. Είναι βασιλικά ντυμένοι, φορούν κορώνα στο κεφάλι και κρατούν ένα ειλητάριο ξετυλιγμένο που είναι γραμμένες πάνω σύντομες επιγραφές με προφητείες. Με το άλλο χέρι κάνουν κάποια χαρακτηριστική ζωηρή κίνηση. Από την μία πλευρά του Ιεσσαί συναντούμε τους εξής έξι σοφούς: τον Θαλή, τον Δίων, τον Απόλλωνα, τον Πλάτωνα, τον Πλούταρχο και τον Ιώσηπο. Από την άλλη πλευρά βρίσκουμε τον Σόλωνα, τον Ζήνωνα, τον Αριστοτέλη, τη Σίβυλλα, τον Σοφοκλή και τέλος τον Θουκυδίδη. Όλη αυτή η επιφάνεια των σαράντα τετραγωνικών μέτρων παρουσιάζει έντονη κίνηση και συνθετική πληρότητα στο σύνολο, χάρη στις τεχνικές που χρησιμοποίησε ο ζωγράφος.
‘Ο Ζωδιακός Κύκλος’ – Παράσταση των Αίνων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην νότια πτέρυγα του νάρθηκα υπάρχει μία ακόμη αξιόλογη τοιχογραφία του ‘Ζωδιακού Κύκλου’. Είναι ένα θέμα πλούσιο σε σύνθεση με 3 ομόκεντρους κύκλους. Στο κέντρο βρίσκεται ο Χριστός Παντοκράτωρ με τα σύμβολα των Ευαγγελιστών στις γωνίες που σχηματίζονται από τη δεύτερη δόξα. Στη δεύτερη ζώνη απεικονίζονται η Παναγία, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και τα τάγματα των Αγγέλων και στην τρίτη ζώνη ο ήλιος , η σελήνη, τα άστρα και τα σύμβολα των ζωδίων με τα ονόματά τους.
Η επιλογή των θεμάτων της αρχικής διακόσμησης της νότιας στοάς δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαία. Το περίστωο είναι μεταγενέστερη προσθήκη και έτσι διαπιστώνουμε ότι αυτές οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα ήταν τμήμα της εξωτερικής τοιχοποιίας. Με το συμβολικό περιεχόμενο τους στόχευαν στην εμψύχωση των υπόδουλων χριστιανών και στην ενδυνάμωση της Ορθόδοξης πίστης τους.
‘Η Δευτέρα Παρουσία’ – Κόλαση και Παράδεισος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στον Υπερυψωμένο νάρθηκα, δυτικά του κυρίως ναού, συναντούμε την παράσταση της ‘Δευτέρας Παρουσίας’, μία σύνθεση που καταλαμβάνει όλη την εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου του κυρίως ναού. Ο Χριστός και η Παναγία είναι στην κορυφή της σύνθεσης και έχουν εκατέρωθέν τους τις αγγελικές δυνάμεις και τους Αποστόλους. Η παράσταση περιλαμβάνει σύννεφα με χορούς οσίων και μαρτύρων, τον Αδάμ και την Εύα, καθώς και 4 ένθρονες, ανδρικές μορφές με βασιλικά ρούχα. Πρόκειται για τους τέσσερεις βασιλιάδες του προφητικού οράματος τον Δανιήλ, τον Κύρο, τον Δαρείο, τον Αλέξανδρο και τον Αύγουστο. Αριστερά της Θεοτόκου ο Παράδεισος και δεξιά η Κόλαση. Κύρια θέση έχει ο πύρινος ποταμός της Κόλασης, γεμάτος ανθρώπινα μέλη που ξεκινά από τον θρόνο του Ιησού και καταλήγει στον Βύθιο δράκοντα. Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, η Αποκάλυψη του Ιωάννη καθώς και οι ομιλίες του Εφραίμ, του Σύρου, προφητείες από την Παλαιά Διαθήκη και η Αποκάλυψη του Παύλου αποτελούν τις βασικές πηγές για την εικονογράφηση της παράστασης.
‘Ο Καιρός του Χρόνου’[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στο βόρειο τοίχο της γωνίας που σχηματίζουν η δυτική και βορεινή πτέρυγα του νάρθηκα υπάρχει μία ακόμη αξιόλογη τοιχογραφία ‘ο Καιρός του Χρόνου’, γεμάτη πικρή ειρωνεία για τη μοίρα του ανθρώπου. Έγινε το έτος 1753 και ίσως αποδίδεται στους ζωγράφους Νικόλαο και τον γιο του Αλέξιο από τα Ιωάννινα. Αποτελείται από 3 ομόκεντρους κύκλους με κέντρο τον ήλιο. Το δεύτερο κύκλο χωρίζουνε σε 4 μέρη οι ακτίνες του ήλιου, ακολουθώντας τον δείκτη του ρολογιού, και σε κάθε τεταρτημόριο βρίσκεται η μία εποχή του χρόνου με τη μορφή νεαρού έφιππου άνδρα που κρατά φυτά αντιπροσωπευτικά της εποχής του. Στην εξωτερική ζώνη, που είναι και η πιο ενδιαφέρουσα, συναντούμε τη στεφάνη του τροχού της ανθρώπινης ζωής και τον θέτουν σε περιστροφική κίνηση τραβώντας τον με σκοινιά δύο άγγελοι από αριστερά και δεξιά. Οι 11 δοκοί του τροχού χωρίζουν τον κύκλο σε 11 τμήματα και αντιπροσωπεύουν χαρακτηριστικές ηλικίες του ανθρώπου, τις πενταετίες και τις δεκαετίες του. Στο πάνω μέρος ο άνθρωπος ανεβαίνει ξαπλωμένος σε νεανική μορφή, ενώ κρατιέται γερά με τα δυο χέρια από τους δοκούς και φτάνει στα 40 του να κάθεται σε θρόνο ως βασιλιάς με στέμμα και σκήπτρο. Δεξιόστροφα αρχίζει να κατεβαίνει παίρνοντας πιο γεροντικές μορφές και φτάνει πια στα 80 του στον θάνατο, που έχει τη μορφή φοβερού δράκου με ανοιχτό στόμα και τον καταπίνει. Μ’ αυτό τον τρόπο προβάλει την βραχύτητα του εγκόσμιου βίου και από την άλλη υποδεικνύει την κατάλληλη στιγμή που πρέπει να αδράξει για να οδηγηθεί στον ουράνιο δρόμο. Έτσι τελειώνει ο κύκλος της ζωής του με απαισιοδοξία.
Παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το παρεκκλήσι βρίσκεται βόρεια του Ιερού Βήματος, εκεί που καταλήγει η βόρεια στοά του νάρθηκα. Στο υπέρθυρο της εισόδου υπάρχει κτητορική επιγραφή που μας πληροφορεί ότι το παρεκκλήσι αγιογραφήθηκε το 1753 από τον Νικόλαο και τον γιο του Αλέξιο από τα Ιωάννινα και τον ντόπιο ζωγράφο του ναού Ιωάννη. Ο ναός είναι κατάγραφος και χωρίζεται σε τρεις θεματικές ζώνες. Στην κατώτερη ζώνη απεικονίζονται ολόσωμοι άγιοι, στην μεσαία και μέσα σε μετάλλια αποδίδονται μάρτυρες που κρατούν σταυρό και στην ανώτερη ζώνη συναντούμε σκηνές από μαρτύρια Αποστόλων. Επίσης μέσα στο μικρό ναό συναντούμε σκηνές από την Κοίμηση της Θεοτόκου, τα Θαύματα του Χριστού και τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στην κόγχη του Βήματος υπάρχει η Θεοτόκος στον τύπο της Βλαχερνίτισσας και αριστερά και δεξιά της η Κοινωνία των Αποστόλων. Ο ναός επικοινωνεί με μικρή θύρα με το Ιερό Βήμα του κυρίως ναού.
Το τέμπλο είναι αξιόλογο, ξύλινο και σκαλιστό και κατασκευάστηκε περίπου το 1754.
Παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Νότια του Ιερού Βήματος, εκεί που καταλήγει η νότια στοά του νάρθηκα, και δεξιά της εισόδου προς το ναό βρίσκεται ένα μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Αγιογραφήθηκε το 1730, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο του παρεκκλησίου. Οι τοιχογραφίες που σώζονται μέσα στο μικρό ναό είναι λιγοστές και ασυντήρητες. Περιλαμβάνουν σκηνές από τον Βίο του Αγίου Γεωργίου και την παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το τέμπλο, που είναι και αυτό ξυλόγλυπτο, διατηρεί μόνο δύο δεσποτικές εικόνες, την Παναγιά Οδηγήτρια και τον Χριστό Παντοκράτορα. Στην εξωτερική πλευρά του παρεκκλησίου, που βλέπει στον νάρθηκα, έχουμε μία μεγάλη εικόνα του Ακάθιστου Ύμνου που αναπτύσσεται σε 3 ζώνες. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνεται και μία ζώνη με μετάλλια Αγίων. Εδώ απεικονίζονται οι 23 από τις 24 σκηνές του Ακάθιστου Ύμνου.
Οι αγιογράφοι του ναού προσπάθησαν να συνδυάσουν την αρχαία ελληνική φιλοσοφία με τον Χριστιανισμό και έκαναν τον ναό άξιο πανελλήνιας προβολής λόγω των καλλιτεχνικών και ιστορικών του αγιογραφιών.
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Αδάμου Γιάννης του Αθανασίου, Η Κοινότητα Τσαριτσάνης, Τσαριτσάνη 1989
- Μακρής Αθ. Κίτσου, Η Τσαριτσάνη και τα μνημεία της, Εκδόσεις Υπηρεσία Περιφερειακής Ανάπτυξης, Θεσσαλία 1967
- Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Τόμος Ι΄, Ετήσια πολιτιστική έκδοση, Εκδότης Κώστας Β. Σπανός, Λάρισα 1986
- Φλώρου Καλλιόπη, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης. Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τέχνη, Αθήνα 2003
