Δ΄ Σταυροφορία

Η Τέταρτη Σταυροφορία (1202–1204) ήταν μια λατινική χριστιανική ένοπλη εκστρατεία που κάλεσε ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ'. Η δηλωμένη πρόθεση της αποστολής ήταν να ανακαταλάβει την πόλη της Ιερουσαλήμ που ελεγχόταν από τους μουσουλμάνους, νικώντας πρώτα το ισχυρό αιγυπτιακό σουλτανάτο των Αγιουβιδών, το ισχυρότερο μουσουλμανικό κράτος της εποχής. Ωστόσο, μια αλληλουχία οικονομικών και πολιτικών γεγονότων κορυφώθηκε με την λεηλασία του στρατού των Σταυροφόρων το 1204 της Κωνσταντινούπολης, της πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που ελέγχεται από τους Έλληνες Χριστιανούς, αντί της Αιγύπτου όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί. Αυτό οδήγησε στη διχοτόμηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Σε αντάλλαγμα για τη δημιουργία ενός αποκλειστικού στόλου και την παροχή θαλάσσιων μεταφορών, η Δημοκρατία της Βενετίας έθεσε τον όρο ότι οι Σταυροφόροι θα τους βοηθήσουν να καταλάβουν το Zadar (ή Zara), στην Αδριατική Θάλασσα. Αυτό οδήγησε τον Νοέμβριο του 1202 στην πολιορκία και την λεηλασία της Ζάρα, την πρώτη επίθεση εναντίον καθολικής πόλης από καθολικό στρατό σταυροφόρων. Στη συνέχεια η πόλη τέθηκε υπό τον έλεγχο των Βενετών. Όταν ο Πάπας το άκουσε αυτό, αφόρισε τον στρατό των Σταυροφόρων. Τον Ιανουάριο του 1203, καθοδόν προς την Ιερουσαλήμ, η ηγεσία των Σταυροφόρων συνήψε συμφωνία με τον Βυζαντινό πρίγκιπα Αλέξιο Άγγελο για να εκτρέψει τη Σταυροφορία στην Κωνσταντινούπολη και να αποκαταστήσει τον έκπτωτο πατέρα του Ισαάκιο Β' Άγγελο ως αυτοκράτορα. Η πρόθεση των Σταυροφόρων ήταν τότε να συνεχίσουν στην Ιερουσαλήμ με την υποσχεμένη βυζαντινή οικονομική και στρατιωτική βοήθεια. Στις 23 Ιουνίου 1203, ο κύριος στρατός των Σταυροφόρων έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ άλλα σώματα (ίσως η πλειοψηφία όλων των σταυροφόρων) συνέχισαν προς την Άκρα.

Τον Αύγουστο του 1203, μετά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, ο Αλέξιος στέφθηκε συναυτοκράτορας. Ωστόσο, τον Ιανουάριο του 1204 καθαιρέθηκε με λαϊκή εξέγερση. Οι Σταυροφόροι δεν μπορούσαν πλέον να λάβουν τις πληρωμές που είχαν υποσχεθεί από τον Αλέξιο. Μετά τη δολοφονία του Αλεξίου στις 8 Φεβρουαρίου, οι Σταυροφόροι αποφάσισαν την οριστική κατάκτηση της πόλης. Τον Απρίλιο του 1204 κατέλαβαν και λεηλάτησαν τον τεράστιο πλούτο της πόλης. Μόνο μια χούφτα από τους Σταυροφόρους συνέχισαν στη συνέχεια στους Αγίους Τόπους.

Την άλωση της Κωνσταντινούπολης ακολούθησε ο κατακερματισμός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σε τρία κράτη με επίκεντρο τη Νίκαια, την Τραπεζούντα και την Ήπειρο. Στη συνέχεια, οι Σταυροφόροι ίδρυσαν πολλά νέα σταυροφορικά κράτη, γνωστά ως Φραγκοκρατία, στην πρώην βυζαντινή επικράτεια, σε μεγάλο βαθμό εξαρτώμενα από τη Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Η παρουσία των Λατίνων σταυροφορικών κρατών οδήγησε σχεδόν αμέσως σε πόλεμο με τα βυζαντινά κράτη διάδοχα και με τη Βουλγαρική Αυτοκρατορία. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας ανέκτησε τελικά την Κωνσταντινούπολη και αποκατέστησε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1261.

Η Τέταρτη Σταυροφορία θεωρείται ότι εδραίωσε το Σχίσμα Ανατολής-Δύσης. Η σταυροφορία επέφερε ένα αμετάκλητο πλήγμα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, συμβάλλοντας στην παρακμή και την πτώση της.

Η πρώτη Άλωση (1204)

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204)

Φαινόταν πιθανό ότι η οχυρωμένη βυζαντινή πρωτεύουσα θα μπορούσε να αντισταθεί με επιτυχία στους Σταυροφόρους, των οποίων ο αριθμός δεν ήταν τόσο μεγάλος. Οι τελευταίοι, όμως, αποβιβάστηκαν στην ευρωπαϊκή ακτή και κατέλαβαν τον Γαλατά, έσπασαν την αλυσίδα που έκλεινε τον Κεράτιο κόλπο και εισχώρησαν σε αυτόν πυρπολώντας τα πλοία που βρίσκονταν εκεί. Έτσι ο Γαλατάς καταλήφθηκε τον Ιούλιο του 1204 από τους Σταυροφόρους. Οι Βάραγγοι αμυνόταν στα χερσαία τείχη και μία κατάληψη από τους Βενετούς μερικών πύργων των τειχών στον Κεράτιο, απωθήθηκε.

Ο Αλέξιος Γ΄ που δεν είχε ούτε τη θέληση, ούτε τη δύναμη να αντισταθεί, εγκατέλειψε την πόλη και διέφυγε, παίρνοντας μαζί του το δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Ο Ισαάκιος Β΄ απελευθερώθηκε από τη φυλακή και επανήλθε από τους κατοίκους στον θρόνο· ο γιος του Αλέξιος, που είχε φτάσει μαζί με τους Σταυροφόρους, ανακηρύχθηκε συν-αυτοκράτορας (ως Αλέξιος Δ΄) μετά από αίτημα των Σταυροφόρων.

Αλλαγή σχεδίων

Η συνέχεια της Σταυροφορίας δεν ήταν αυτή που είχε σχεδιαστεί στη Ζάρα. Το αυτοκρατορικό ταμείο πλέον ήταν άδειο. Απελπισμένος ο νέος συν-αυτοκράτορας προσπαθεί να συλλέξει το χρηματικό ποσό που έχει υποσχεθεί στους Σταυροφόρους με διάφορους τρόπους: πρόσθετοι φόροι, δασμοί, συλλέγεται ακόμη και το ασήμι και το χρυσάφι από το στολισμό των εκκλησιών. Όμως ο λαός της Κωνσταντινούπολης τρέφει εχθρικά αισθήματα για την νέα του εξουσία, λόγω της βαριάς φορολόγησης και της κατάσχεσης των αφιερωμάτων των εικόνων. Η εξέγερση δεν αργεί να ξεσπάσει. Ο λαός της Πόλης ανατρέπει τους δύο Αγγέλους και ανακηρύσσει Αυτοκράτορα τον Αλέξιο Ε΄ Δούκα Μούρτζουφλο. Ο Μούρτζουφλος υποστηρίζεται από την παράταξη που διάκειται εχθρικά προς τους Σταυροφόρους, δεν δέχεται σε καμία περίπτωση να τηρήσει τους όρους των προκατόχων του με τους Λατίνους και αρνείται οποιονδήποτε συμβιβασμό. Αντίθετα προσπαθεί να οργανώσει την άμυνα της πόλης για ενδεχόμενη επίθεση, που δεν αργεί να πραγματοποιηθεί.

Οι Σταυροφόροι, μετά το θάνατο του Ισαακίου και του Αλεξίου και ύστερα από διαταγή του ίδιου του Μούρτζουφλου, θεώρησαν τους εαυτούς τους απαλλαγμένους από κάθε υποχρέωση που είχαν αναλάβει έναντι της Ρωμανίας. Η ευθεία σύγκρουση Βυζαντινών και Σταυροφόρων ήταν πια αναπόφευκτη και οι δεύτεροι άρχισαν να σχεδιάζουν την, για λογαριασμό τους, κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Τον Μάρτιο του ίδιου έτους (1204) πραγματοποιήθηκε μεταξύ Βενετίας και Σταυροφόρων συνθήκη, σχετικά με τη διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η πρώτη πρόταση της συνθήκης είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή: «Εν ονόματι του Χριστού, πρέπει να καταλάβουμε, δια των όπλων, την πόλη» . Τα κύρια σημεία της συνθήκης είχαν ως εξής:

• Η κυβέρνηση των Λατίνων θα εγκαθίστατο στην πόλη και οι σύμμαχοι τους θα συμμετείχαν στην κατανομή των λαφύρων.
• Επιτροπή αποτελούμενη από έξι Βενετούς και έξι Γάλλους, θα εξέλεγε εκείνον που, κατά τη γνώμη τους, θα κυβερνούσε καλύτερα τη χώρα «προς δόξαν του Θεού, της Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας».
• Ο Λατίνος αυτοκράτορας θα είχε στη διάθεσή του το ένα τέταρτο της πόλης, την έξω από την πόλη περιοχή, καθώς και δύο ανάκτορα εντός της πόλης.
• Τα υπόλοιπα τρία τέταρτα θα δίνονταν κατά το ήμισυ στους Βενετούς και το υπόλοιπο στους άλλους Σταυροφόρους.
• Όλοι οι Σταυροφόροι που θα λάμβαναν μικρές ή μεγάλες κτήσεις, εκτός από τον Ερρίκο Δάνδολο, όφειλαν να ορκιστούν πίστη στον αυτοκράτορα.

Οριστική Άλωση και λεηλασίες

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, έργο του Ντελακρουά

Αφού οι Σταυροφόροι δέχθηκαν τους όρους αυτούς, άρχισαν την προσπάθειά τους να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη με συνδυασμένες επιθέσεις από ξηρά και θάλασσα. Μια πρώτη επίθεση των Σταυροφόρων το πρωί της 9ης Απριλίου 1204 εναντίον του θαλάσσιου τείχους αποκρούστηκε. Στις 12 Απριλίου, όμως η επίθεση επαναλήφθηκε στο τείχος του Κεράτιου. Οι Βενετοί, που είχαν δέσει τις γαλέρες τους ανά δύο και τις είχαν υπερυψώσει με ξύλινες κατασκευές, τις οδήγησαν γεμάτες στρατό κατά των πύργων. Μετά από σκληρή μάχη, το απόγευμα κατόρθωσαν να καταλάβουν δύο πύργους και να δημιουργήσουν πρώτα ένα άνοιγμα στα τείχη και να ανοίξουν τρεις πύλες από όπου άρχιζαν να εισχωρούν στην πόλη. Όταν νύχτωσε, οι Σταυροφόροι είχαν καταλάβει ένα μικρό μέρος της περιοχής κοντά στον Κεράτιο κόλπο. Η βυζαντινή ηγεσία απέδειξε τότε πως δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τις περιστάσεις. Ο Αλέξιος Ε' Μουρτζούφλος και πολλοί ευγενείς εγκατέλειψαν την πόλη από τις χερσαίες πύλες προς τη Θράκη. Έτσι την επόμενη μέρα οι επιτιθέμενοι άρχισαν να προελαύνουν χωρίς να συναντήσουν ουσιαστική αντίσταση. Η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας «έπεσε αφού υπέστη την επίθεση αυτής της εγκληματικής και πειρατικής εκστρατείας που λέγεται Δ' Σταυροφορία».

Μετά την κατάληψη της πόλης, επί τρεις μέρες, οι Λατίνοι μεταχειρίστηκαν με φοβερή σκληρότητα, λεηλατώντας κάθε τι που είχε συγκεντρωθεί, δια μέσου των αιώνων, στην Κωνσταντινούπολη. Τίποτα δεν έμεινε σεβαστό: οι εκκλησίες, τα λείψανα, τα μνημεία τέχνης. Οι ιππότες της Δύσης και οι στρατιώτες τους, καθώς και οι Λατίνοι μοναχοί και ηγούμενοι, έλαβαν και αυτοί μέρος στη λεηλασία. Ο Νικήτας Χωνιάτης, αυτόπτης μάρτυρας της κατάληψης της πόλης, δίνει μια τρομακτική εικόνα της λεηλασίας, της βίας και της ερήμωσης που έφεραν οι Σταυροφόροι.

Κατά τη διάρκεια των τριών ημερών λεηλασίας, χάθηκαν πολλά πολύτιμα έργα τέχνης, πολλές βιβλιοθήκες λαφυραγωγήθηκαν και πολλά χειρόγραφα καταστράφηκαν, ενώ η Αγία Σοφία λεηλατήθηκε ανελέητα. Ο Βιλλεαρδουίνος παρατηρεί ότι «από την εποχή της δημιουργίας του κόσμου, ποτέ, σε καμία πόλη, δεν κατακτήθηκαν τόσα λάφυρα». Μετά από αυτή την Σταυροφορία, όλη η δυτική Ευρώπη κοσμήθηκε με τους θησαυρούς της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι περισσότερες από τις εκκλησίες της Δυτικής Ευρώπης απέκτησαν μέρος από τα «ιερά λείψανα» της πόλης. Το μεγαλύτερο μέρος των λειψάνων, που βρίσκονταν σε μοναστήρια της Γαλλίας, καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Τα τέσσερα ορειχάλκινα άλογα που αποτελούσαν ένα από τα καλύτερα στολίδια του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης, μεταφέρθηκαν από τον Δάνδολο στην Βενετία, όπου και διακοσμούν σήμερα την εξώθυρα του καθεδρικού ναού του Αγίου Μάρκου.

Παραπομπές

	Αυτό το λήμμα είναι στο πλαίσιο ενδιαφέροντος της «Βικιεπιχείρησης Στρατιωτική Ιστορία», μια προσπάθεια για την βελτίωση και εμπλουτισμό της Βικιπαίδειας με λήμματα που αφορούν αυτό τον τομέα. Για να συμμετάσχετε και εσείς στη Βικιεπιχείρηση, επισκεφτείτε τη σχετική σελίδα όπου μπορείτε να συμμετάσχετε στη συζήτηση και να δείτε ανοιχτά ζητήματα για εργασία.
Καλό	Αυτό το λήμμα αποτιμήθηκε ως τάξης ΚΛ κατά την κλίμακα ποιότητας.
Μεσαία	Αυτό το λήμμα έχει αποτιμηθεί ως λήμμα με Μεσαία σπουδαιότητα κατά την κλίμακα σπουδαιότητας.