Φοίνιξ (χρηματική μονάδα)

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Φοίνικας.

Το αργυρό νόμισμα του φοίνικα

Ο φοίνικας ή φοίνιξ ήταν η πρώτη χρηματική μονάδα που χρησιμοποίησε το κράτος της σύγχρονης Ελλάδας. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1828 με 1 φοίνικα να υποδιαιρείται σε 100 λεπτά, και αποτέλεσε τη βασική νομισματική μονάδα. Καθορίσθηκε από την Δ' Εθνοσυνέλευση (στο Άργος). Το όνομα του προέρχεται από το μυθικό πουλί Φοίνικα και συμβολίζει την αναγέννηση της Ελλάδας. Το σύμβολο που αποτελεί και τον θυρεό της Φιλικής Εταιρείας. Η χρήση του φοίνικα ως εθνικού συμβόλου θα υποχωρήσει έως τη δεκαετία του 1960.

Μόνο ένας μικρός αριθμός νομισμάτων κατασκευάστηκε ενώ οι περισσότερες συναλλαγές στην Ελλάδα εξακολουθούσαν να πραγματοποιούνται με ξένα νομίσματα, κυρίως τουρκικούς παράδες και ισπανικά δίστηλα. Λόγω της έλλειψης πολύτιμων μετάλλων για την κοπή νομισμάτων, η κυβέρνηση δημιούργησε το 1831 τραπεζογραμμάτια αξίας 5, 10, 50 και φοινίκων χωρίς να έχει τα αντίστοιχα κεφάλαια. Το αποτέλεσμα ήταν να απορριφθεί καθολικά από το κοινό. Το 1832, με την έλευση του Όθωνα το νομισματικό σύστημα αναμορφώθηκε και δημιουργήθηκε η δραχμή η οποία και αντικατέστησε τον φοίνικα.

Περιγραφή

Θέσπιση

Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους το 1827, το νομισματικό σύστημα της χώρας θεσπίστηκε το 1828 και βασίζονταν στον άργυρο, με τη νομισματική μονάδα να είναι ο φοίνικας. Ήταν βάρους κατά τα σταθμά της εποχής ενός δραμίου και 3/8 αυτού, ενώ αποτελούνταν από εννέα μέρη καθαρού αργύρου και ένα μέρος χαλκού. Κυκλοφόρησε σε υποδιαιρέσεις του ενός, πέντε, δέκα, και είκοσι λεπτών, ενώ πέντε φοίνικες αντιστοιχούσαν σε μία αιγίδα. Ο φοίνιξ αντικατέστησε το Οθωμανικό κουρούς (γρόσι) με την ισοτιμία 6:1 (έξι φοίνικες προς ένα γρόσι), και ίδια ισοτιμία με το ισπανικό δίστηλο.

Παρότι η ισοτιμία ήταν ένα προς έξι με το διεθνώς δημοφιλές ισπανικό δίστηλο (το οποίο ζύγιζε 4,511 γρ. με 4,074 γρ. να είναι άργυρος), ο φοίνικας ζύγιζε μόνο 4,163 γρ. συνολικά και είχε 3,747 γρ. άργυρου. Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται είτε σε σφάλμα, είτε αποτελούσε μέσο προστασίας έναντι της επικράτησης των ισπανικών δίστηλων, καθώς υπήρχαν πάρα πολλά κίβδηλα δίστηλα και υπήρχε κίνδυνος επικράτησης τους στην αγορά έναντι των φοινίκων. Αυτό εξηγείται στην οικονομία με τον νόμο του Γκρέσαμ, ο οποίος δηλώνει ότι το κακό χρήμα εξωθεί το καλό, καθώς τα πολλά νοθευμένα ισπανικά δίστηλα (κακό) ήταν νομίσματα τα οποία δεν θα κρατούσε ως απόθεμα κανείς αλλά θα τα διοχέτευε στην αγορά, ενώ ο φοίνικας εάν ήταν πραγματικά σε ισοτιμία 1/6 (καλό) τότε θα κρατούνταν σε απόθεμα και δεν θα κυκλοφορούσε στην αγορά. Με τον φοίνικα να είναι ελλιποβαρές νόμισμα υπήρχε έως κάποιο βαθμό προστασία έναντι στο παραπάνω ενδεχόμενο.

Νομισματοκοπείο

Παράδειγμα μηχανήματος νομισματοκοπείου των αρχών του 19ου αιώνα

Με δάνειο 15.000.000 ρουβλιών που σύνηψε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος από τη Ρωσία, η μηχανή κοπής που αγοράστηκε από τον Αλέξανδρο Κοντόσταυλο στη Μάλτα για το ποσό των 100 αγγλικών λιρών ήταν κατασκευής των τελών του 18ου αιώνα και ανήκε παλαιότερα στους Ιωαννίτες ιππότες, ωστόσο θεωρείται λάθος το ότι χρονολογούνταν από το 1530 όπως αναφέρουν παλαιότερες πηγές. Μαζί με το μηχάνημα αυτό αγοράστηκαν και άλλα από τη Μασσαλία, Αγκόνα καθώς και από τη Σύρο, φέρνοντας το σύνολο των μηχανημάτων σε 5, ένα για κάθε τύπο νομίσματος. Κατόπιν στεγάστηκαν στην αυλή του σπιτιού του Καποδίστρια προκειμένου να υπάρχει επαρκής έλεγχος της διαδικασίας κοπής. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η σύμπτωση το ότι τα πρώτα νομίσματα του ελληνικού κράτους κόπηκαν στην Αίγινα, όπου πριν από 2.500 χρόνια είχαν κοπεί οι αργυροί στατήρες των αιγινίτικων χελωνών, οι οποίοι ήταν τα πρώτα νομίσματα τα οποία δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη -τα πρώτα ελληνικά ήταν στην Ιωνία της Μ. Ασίας με τους στατήρες του Φάνη, ενώ τα πρώτα γενικώς ήταν τα λίγο παλαιότερα της Λυδίας-.

Ως προς το απαιτούμενο μέταλλο για την παραγωγή των νομισμάτων, αυτό συγκεντρώθηκε από νηοψίες πλοίων για το υλικό των αργυρών νομισμάτων, και από τα λάφυρα που περισυνελέγησαν από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης για τα χάλκινα. Στη μία όψη τους είχαν τη συμβολική παράσταση του Φοίνικα, του μυθικού πουλιού που αναγεννάται από τις στάχτες του, και στην άλλη την ονομαστική αξία περιβαλλόμενη από δάφνινο στεφάνι. Η ένδειξη αωκα´ στο κάτω μέρος των νομισμάτων πρόκειται για χρονολογία κατά το ελληνικό σύστημα αρίθμησης και αντιστοιχεί στη χρονολογία 1821 όταν και έγινε η έναρξη της ελληνικής επανάστασης.

Παραλλαγές και αξία

Η παλαιότητα του μηχανήματος και η απειρία των τεχνικών, έφερε την ύπαρξη ενός πάρα πολύ μεγάλου αριθμού παραλλαγών στα νομίσματα -οι παραθέσεις στον πίνακα αποτελούν ελάχιστο παράδειγμα τον πιο συχνών-. Χαράκτες των νομισμάτων ήταν ο Αρμένιος χρυσοχόος Χατζηγρηγόρης Πυροβολιστής έως το 1830 (για τον οποίο αργότερα ο Κοντόσταυλος ανέφερε πως μετάνιωσε την πρόσληψη του), και οι Γεώργιος Παπακωνσταντόπουλος, Γεώργιος Δημητρακόπουλος και ο Δημήτριος Κόντος από το 1830 έως το 1833 με διάφορες εναλλαγές.Ως ημερομηνία κοπής των πρώτων νομισμάτων φέρεται η 27η Ιουνίου του 1829 -αν και τα πρώτα νομίσματα αναγράφουν 1828-.

Ενδεικτική αγοραστική δύναμη της εποχής ήταν:

• ημερομίσθιο εργάτη, 60 λεπτά
• 1 οκά ψωμί, 27 λεπτά
• 1 οκά κρέας, 26 λεπτά
• 1 οκά τυρί, 35 λεπτά

Νομίσματα

Τα νομίσματα φέρουν την ένδειξη ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ στην πλευρά της παράστασης του Φοίνικα, και την ένδειξη ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ Ι.Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ στην πλευρά της ονομαστικής αξίας.

Αξία	Εικόνα	Περιγραφή	Έτος κοπής	Νομισματοκοπείο	Ποσότητα	Διάμετρος (χιλιοστά)	Βάρος (γραμμάρια)	Μέταλλο	Στεφάνη
1 λεπτό		παραλλαγές του 1828: ανεστραμμένες ακτίνες Κυβερνίτης αντί για Κυβερνήτης παραλλαγές του 1830: διάμετρος 28 χιλιοστών παραλλαγές του 1831: χωρίς ακτίνες	1828	Αίγινα	480.000	17	1,6	Χαλκός	Λεία
			1830	Αίγινα	25.995	16	1,6	Χαλκός	Λεία
			1831	Αίγινα	612.290	16/17	1,6	Χαλκός	Λεία
5 λεπτά		παραλλαγές του 1828: ανεστραμμένες ακτίνες Ελληνικ. αντί για Ελληνική παραλλαγές του 1830: διάμετροι 26 και 29 χιλιοστών	1828	Αίγινα	400.000	28	8	Χαλκός	Λεία
			1830	Αίγινα	22.218	28/26	8	Χαλκός	Λεία
			1831	Αίγινα	229.856	26	8	Χαλκός	Λεία
10 λεπτά		παραλλαγές του 1828: ανεστραμμένες ακτίνες παραλλαγές του 1830: ανεστραμμένες ακτίνες διάμετροι 28, 33, 34 χιλιοστών παραλλαγές του 1831: Κυβερντης αντί για Κυβερνήτης	1828	Αίγινα	450.000	34	16	Χαλκός	Λεία
			1830	Αίγινα	1.200.000	34/31	16	Χαλκός	Λεία
			1831	Αίγινα	1.283.100	31	16	Χαλκός	Λεία
20 λεπτά			1831	Αίγινα	2.272.650	36	32	Χαλκός	Με σχέδιο
1 φοίνικας		Παλαιότερα αναφέρονταν και 13.612 ως ποσότητα	1828	Αίγινα	11.978	22	4,163	Άργυρος 90% Χαλκός 10%	Οδοντωτή

Χαρτονομίσματα

Τα πρώτα χαρτονομίσματα του φοίνικα κυκλοφόρησαν το 1831, και εκτυπώθηκαν στο νομισματοκοπείο της Αίγινας με ημερομηνία εκδόσεως την 1η Ιουλίου 1831. Αναγράφουν Ἐκδίδεται τό παρόν κατά το ΚΖ´ Ἀριθ. 3851 ψήφισμα τῆς Κυβερνήσεως, το οποίον εἴναι δεκτόν ἀντί χρημάτων, κατά τόν προσδιορισμόν τού αυτού ψηφίσματος. Και κατόπιν αναφέρεται Ἐν Αἰγίνει τῆ α´. Ιουλίου 1831 και Ἠ ἐπί τῆς Ἐθνικής Τραπέζης Ἐπιτροπή με την υπογραφή και σφραγίδα μελών της επιτροπής.

Το σχετικό ψήφισμα προέβλεπε πως οι χρηματικές συναλλαγές θα διεκπεραιώνονταν κατά το 1/3 με χαρτονομίσματα και 2/3 με νομίσματα. Τελικά επικυρώθηκε από την εθνοσυνέλευση μόνο για 1.000.000 φοίνικες καθώς ἠ τιμή τῶν χαρτονομισμάτων τούτων δέν ἐπέτυχε τῆν κοινήν υπόληψιν. Τα χαρτονομίσματα ήταν τυπωμένα μόνο από τη μία πλευρά, ενώ στο πίσω μέρος των χαρτονομισμάτων ο κυβερνητικός ελεγκτής έγραφε διαγωνίως την αξία του χαρτονομίσματος, και αναγράφοντας τον αριθμό κυκλοφορίας τοποθετούσε και τη δική του υπογραφή. Αυτά των 5 και 10 φοινίκων είχαν ερυθρό χρώμα, ενώ των 50 και 100 κυανό.Η συνολική αξία όλων των χαρτονομισμάτων έφτασε τους 500.000 φοίνικες, αντί για τους αρχικά προβλεπόμενους 3.000.000 και εγκεκριμένους 1.000.000.

Με σχετικό ψήφισμα της κυβέρνησης, από την 4η Ιανουαρίου 1832 όλες οι χρηματικές συναλλαγές γινόταν μόνο με χαρτονομίσματα και όχι νομίσματα έως την αντικατάσταση του φοίνικα από τη δραχμή.

Αξία	Εικόνα	Έτος εκτύπωσης	Τυπογραφείο	Ποσότητα
5 φοίνικες		1831	Αίγινα	25.000
10 φοίνικες		1831	Αίγινα	12.500
50 φοίνικες		1831	Αίγινα	3.340
100 φοίνικες		1831	Αίγινα	830

Πηγές

• Καραμήτσος, Αργύρης· Θεοδωρίδης, Θεόδωρος (2007). Καρατζάς, Τάκης, επιμ. Hellas Coins / Νομίσματα της Νεότερης Ελλάδας. Θεσσαλονίκη: A.Karamitsos. ISBN 9789608896468. 
• Chase, Peter (2011). The Coins of Modern Greece, 1828 - 1831 (2η έκδοση). Chase Numismatic Publications. ISBN 9-781-4357-8181-8. 
• Πυλαρινός, Παύλος Γ. (1998). Τα νομίσματα της νεωτέρας Ελλάδος / Greek Coins 1828 - 1998 (11η έκδοση). Αθήνα: Pylarinos. 
• S. Cuhaj, George· Michael, Thomas (2012). Standard Catalog of World Coins, 1801-1900 (7η έκδοση). Krauze Publications. ISBN 9781440246012. 
• S. Cuhaj, George (2008). Standard Catalog of World Paper Money, 1368-1960 (12η έκδοση). Krauze Publications. ISBN 9780896897304. 

Σχετική βιβλιογραφία

• Δημακόπουλος Γ.Δ.,«Το Εθνικόν Νομισματοκοπείον της Ελλάδος»,άρθρο στα Πελοποννησιακά,τόμος 1971
• Κατσουρός Φλώρος, Τα νομίσματα του Ι.Α.Καποδίστρια, Αθήνα 1979
• Κοκκινάκης,Ι., Νόμισμα και πολιτική στην Ελλάδα( 1830‐1910), εκδ.Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1999
• Μπρεγιάννη Αικατερίνη, Νεοελληνικό Νόμισμα, Κράτος και Ιδεολογία στην Ελλάδα, εκδ.Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2011
• Νικολετόπουλος Δημήτριος, «Ιστορία των ελληνικών χαρτονομισμάτων» / Λιναρδάκης Αντώνιος, «Πρώτες Τράπεζες και Χαρτονομίσματα» - Επτά Ημέρες, Καθημερινή (ένθετο), 4 Φεβρουαρίου 1996, σελ.2‐11.
• Νικολετόπουλος Δημήτριος, Περί του νομίσματος εν Ελλάδι από της Αλώσεως μέχρι της αφίξεως του Όθωνος, Αθήναι, 1974
• Τζαμάλης Αναστάσιος, Τα νομίσματα της Νεώτερης Ελλάδας (1828‐1979), εκδ.Νούμμιο, Αθήνα 1980
• Πέννας Χαράλαμπος (συντονισμός), Η παραγωγή του νομίσματος:από τις αιγινίτικες χελώνες στους φοίνικες του Καποδίστρια, Υπουργείο Πολιτισμού, 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2001
• Αθανάσιος Κ. Μπούνταλης, «Το χρήμα στην Ελλάδα, 1821-2001. Η ιστορία ενός θεσμού», MIG Publishing, 2016.
• Φυσίκας Ευάγγελος, «1831 Φοίνικες-Τα Πρώτα Ελληνικά Χαρτονομίσματα», 2017. ISBN 978-618-82209-2-8 [e-book]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τα νομίσματα της περιόδου Καποδίστρια - coinsmania.gr
• Τα νομίσματα της σύγχρονης Ελλάδας - mycoins.gr
• (Αγγλικά) Χαρτονομίσματα του Καποδίστρια - greekbanknotes.com