Ζελή Σερρών
Συντεταγμένες: 41°4′23.21760″N 23°40′6.92760″E / 41.0731160000°N 23.6685910000°E
Το Ζελή (Νταρνάκικα: Ζ'λι ή Ζ'λιώτ'κα) είναι εγκαταλελειμμένος οικισμός στον σημερινό Δήμο Εμμανουήλ Παππά της Περιφερειακής Ενότητας Σερρών της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Βρισκόταν στο σύμπλεγμα των Δαρνακοχωρίων, ανατολικά της πόλης των Σερρών, στο κέντρο του νοητού κύκλου που σχηματίζουν τα χωριά Άγιο Πνεύμα, Εμμανουήλ Παππάς, Πεντάπολη, Χρυσό και Νέο Σούλι. Αποτελούνταν από δύο συνοικίες πάνω σε αντικριστούς λόφους, που χωρίζονταν μεταξύ τους από χείμαρρο και δρόμο.[1]
Ονομασία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το όνομα Ζελή θυμίζει την αρχαία φυλή των Ζιλιαίων, επιγραφή των οποίων έχει σωθεί σε αρχαία νομίσματά.[2] Ο οικισμός απαντάται σε πηγές και ως Ζελί, Ζηλί ή Ζιλί, ενώ στο δαρνάκικο γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής αναφέρεται ως Ζ'λι ή Ζ'λιώτ'κα. Μαζί με τους εγκαταλελειμμένους οικισμούς Ράχοβα και Δράνοβα, αναφέρονταν παλιότερα από κατοίκους της περιοχής ως Παλαιοχώρια.
Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην πεπλατυσμένη κορυφή του δυτικού παρακείμενου λόφου, με βάση όστρακα αγγείων και νομίσματα που βρέθηκαν εκεί, φαίνεται να υπήρχε οικισμός που είχε ακμάσει κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή. Ο οικισμός αυτός ανήκε ως την εποχή του Τραϊανού στην επικράτεια της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. Από την εποχή, όμως, του Ανδριανού, οπότε τα βορειοδυτικά όρια της επικράτειας περιορίστηκαν στον Αγγίτη ποταμό, ο οικισμός ανήκε πια στην επικράτεια της σημερινής πόλης των Σερρών.
Σύμφωνα με τον Σερραίο ιστορικό Πέτρο Σαμσάρη, στην κορυφή του ίδιου λόφου έχουν βρεθεί λιθοσωροί από αρχαία πιθανόν οχύρωση, καθώς και διάσπαρτοι πλίνθοι και συλημένοι κιβωτιόσχημοι τάφοι. Από τη θέση ίσως αυτή, προέρχεται επιτύμβια εξάστιχη ρωμαϊκή επιγραφή του 2ου-3ου μ.Χ. αιώνα, που είχε μεταφερθεί και εντοιχιστεί στον εξωτερικό περίβολο οικίας στο γειτονικό χωριό Χρυσό Σερρών. Στον χώρο είχαν βρεθεί, επίσης, ερείπια από τον ανατολικό τοίχο και την αψίδα του μεταβυζαντινού ναού της Αγίας Παρασκευής, χτισμένου πιθανόν πάνω σε προγενέστερο βυζαντινό ναό. Γύρω από τον ναό, έχουν βρεθεί διάσπαρτοι λίθινοι επιτάφιοι σταυροί με αναγραφόμενες χρονολογίες των αρχών του 19ου αιώνα.[3][4][5]
Κατά μαρτυρία του μοναχού Γαβριήλ Κουντιάδου, στο Ζελή υπήρχαν δύο μετόχια της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών, προς τιμή του Αγίου Δημητρίου και του Προφήτη Ηλία, με 300 στρέμματα χωράφια από δωρεά του μοναχού Πολύκαρπου Σαρμουσακλιώτη. Υπήρχε κατοικία επτά δωματίων με πολλές αποθήκες και στάβλους. Σώθηκαν σε κάτοικο του Αγίου Πνεύματος Σερρών, δύο αποδείξεις ενοικιάσεων των αγροκτημάτων του 1870, με σφραγίδα του μετοχίου Αγίου Δημητρίου.[6]
Από τον οικισμό Ζελή διερχόταν παλιός λιθόστρωτος δρόμος με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, ο οποίος οδηγούσε στην πόλη των Σερρών και ονομαζόταν Καστρινόστρατα (η πόλη αποκαλούνταν παλιότερα από τους κατοίκους των γύρω χωριών Κάστρο, ενώ οι κάτοικοί της Καστρινοί, ονομασία προερχόμενη από το κάστρο της Ακρόπολης Σερρών). Η ύπαρξη του συγκεκριμένου δρόμου μαρτυράται και από τη λίθινη μονότοξη γέφυρα που υπάρχει έως σήμερα στο σημείο, για τη διέλευση του χειμάρρου με την ονομασία Ξηρόλακκος ή Σκαρδές. Η γέφυρα είναι κτισμένη με λαξευτούς τετραγωνισμένους πωρόλιθους που συνδέονται με ασβεστοκονίαμα και λιγοστό κεραμίδι. Έχει άνοιγμα καμάρας 5,8 μ., μήκος 10 μ., πλάτος 3 μ. και ύψος 3,4 μ. Στο νότιο τοίχο δυτικά του τόξου ήταν εντοιχισμένη, πριν την απόσπασή της, ιδρυτική επιγραφή.[5][7]
Οθωμανική περίοδος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο οικισμός ανήκε διοικητικά στον Καζά των Σερρών του Σαντζακίου των Σερρών του Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης. Σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454 καταγράφεται ως Ζιλί με πληθυσμό 314 περίπου χριστιανών και 10 μουσουλμάνων κατοίκων. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, είχε μετατραπεί σε τσιφλίκι, όπου οι κάτοικοί του ως πάροικοι καλλιεργούσαν τις αγροτικές εκτάσεις του Τούρκου μπέη.[5][8] Στον δυτικό λόφο κείτονταν η χριστιανική συνοικία και στον ανατολικό η μουσουλμανική. Εκεί είχε την έδρα του και τμήμα της οθωμανικής χωροφυλακής.
Στη δημογραφική μελέτη «Εθνογραφία των Βιλαετίων Αδριανούπολης, Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης» που εκδόθηκε το 1878 στην Κωνσταντινούπολη, εκτιμάται ότι το 1873 ο οικισμός αποτελούνταν από 28 σπίτια, 50 Έλληνες και 25 μουσουλμάνους κατοίκους,[9] ενώ στη μελέτη «Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στατιστική και Εθνογραφική Μελέτη» του Αλεξάντρ Συνβέ που εκδόθηκε το 1878 στην Κωνσταντινούπολη, εκτιμάται ότι αποτελούνταν από 248 κατοίκους.[10] Σύμφωνα με τη γεωγραφική μελέτη «Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας» του Nικόλαου Σχινά που εκδόθηκε το 1886 στην Αθήνα, ο οικισμός μνημονεύεται ως τσιφλίκι που αριθμούσε 25 ελληνόφωνες οικογένειες.[11] Το 1889, ο Στέφαν Βέρκοβιτς στο έργο «Τοπογραφικό-Εθνογραφικό Σκίτσο της Μακεδονίας», με στατιστικά στοιχεία της περιόδου 1857-1883, σημείωσε το Ζιλί ως ένα χωριό με 42 ελληνικά και 4 τουρκικά σπίτια.[12] Σύμφωνα με τη μελέτη «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου» του Πέτρου Παπαγεωργίου, το 1894 ο οικισμός αριθμούσε πληθυσμό 75 χριστιανών και 50 μουσουλμάνων κατοίκων.[13] Στη στατιστική μελέτη του Βούλγαρου Βασίλ Κάντσωφ, εκτιμάται ότι το 1900 είχε 140 χριστιανούς και 20 μουσουλμάνους κατοίκους.[14] Τέλος, στην «Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου» του Αθανάσιου Χαλκιόπουλου που εκδόθηκε το 1910 στην Αθήνα, αναφέρεται ότι ο οικισμός είχε πλέον 20 μουσουλμάνους κατοίκους.[15]
Σύγχρονη ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο οικισμός εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και οι κάτοικοι μετοίκησαν στα γειτονικά χωριά Χρυσό, Πεντάπολη και Νέο Σούλι. Προφορικές μαρτυρίες κατοίκων του Χρυσού Σερρών, των οποίων οι πρόγονοι έζησαν στο Ζελή, αναφέρουν ότι οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τον οικισμό λόγω μιας επιδημίας χολέρας. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο οικισμός εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), εξαιτίας συγκρούσεων μεταξύ ενόπλων σωμάτων στην περιοχή.
Άλλωστε, αναφορά του οικισμού Ζελή έχει επιβιώσει στους στίχους του δημοτικού τραγουδιού «Ο Νικολάκης», που περιγράφει τον θανάσιμο τραυματισμό άνδρα του αντάρτικου σώματος του καπετάν Στρατή, από τουρκικό απόσπασμα, κατά την οπισθοχώρηση από απερίσκεπτη επίθεση εναντίον χωρικών του σχισματικού χωριού Δράνοβο στις 17 Απριλίου 1907.[16][17][18][19]
Με την εγκατάλειψη του οικισμού τα ερείπια λιθολογήθηκαν και οι πέτρες χρησιμοποιήθηκαν από οικογένειες που έφυγαν από τον οικισμό, για την ανέγερση νέων σπιτιών στο Χρυσό. Αργότερα, με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το Ζελή περιήλθε στην ελληνική επικράτεια και κατά την απογραφή του 1913 ήταν πλέον κατεστραμμένο και ακατοίκητο.[20] Το 1920 προσαρτήθηκε στη νεοσυσταθείσα κοινότητα Βεζνίκου (Άγιο Πνεύμα), μαζί με τα χωριά Δράνοβο και Καρλή-Κιοϊ (Χιονοχώρι).[21][22]
Με την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών τη δεκαετία του 1920, εγκαταστάθηκαν στο Ζελή ελάχιστες οικογένειες προσφύγων και κατά την απογραφή του 1928 είχε πληθυσμό 32 κατοίκων.[23] Εγκαταλείφθηκε οριστικά τη δεκαετία του 1930 και έπαψε να καταγράφεται στις ελληνικές απογραφές.[5]
Σήμερα, η ονομασία Ζελή αναφέρεται πλέον ως τοπωνύμιο και η τοποθεσία αποτελεί καλλιεργήσιμη έκταση, μεταξύ των κτηματολογικών ορίων των δημοτικών κοινοτήτων Χρυσού και Αγίου Πνεύματος.[24] Υπάρχουν ελάχιστα ίχνη από τα ερείπια των σπιτιών του οικισμού, ενώ στέκει ακόμη όρθιο μόνο το ιερό του ναού της Αγίας Παρασκευής. Σε απόσταση 40 μέτρων από την επαρχιακή οδό, νοτιοδυτικά από δεξαμενή, βρίσκεται η λίθινη γέφυρα του Ζελή.
Πληθυσμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στατιστικές μελέτες προ 1913[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
| Έτος
αναφοράς |
Εκτίμηση
πληθυσμού |
Αναφ. |
|---|---|---|
| 1873 | 75 κάτοικοι, 28 σπίτια | [9] |
| 1878 | 248 κάτοικοι | [10] |
| 1886 | 25 οικογένειες | [11] |
| 1894 | 125 κάτοικοι | [13] |
| 1900 | 160 κάτοικοι | [14] |
| 1910 | 20 κάτοικοι | [15] |
Απογραφές ελληνικού κράτους[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
| Απογραφή | Πληθυσμός | Αναφ. | ||
|---|---|---|---|---|
| Άντρες | Γυναίκες | Σύνολο | ||
| 1913 | 0 | 0 | 0 | [20] |
| 1915 | δεν καταγράφεται | [25] | ||
| 1920 | δεν καταγράφεται | [26] | ||
| 1928 | 28 | 4 | 32 | [23] |
Χάρτης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Φωτογραφίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ «Gov.gr - Θέαση». gov.gr. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Παπακυριάκος, Κυριάκος (2013). «Τα Εγκαταλειφθέντα Χωριά στο Νομό Σερρών». Σερραϊκά Σύμμεικτα, Τόμος Β': 286. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-06-12. https://web.archive.org/web/20220612195803/http://emeiserron.gr/wp-content/uploads/2016/10/%CE%A3%CE%A5%CE%9C%CE%9C%CE%95%CE%99%CE%9A%CE%A4%CE%91-2%CE%BF%CF%82.pdf. Ανακτήθηκε στις 2023-10-28.
- ↑ Σαμσάρης, Δημήτριος (1983). Ανέκδοτη ελληνική επιγραφή των αυτοκρατορικών χρόνων από την περιοχή των Σερρών. Μακεδονικά, 23(1). Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. σελ. 366-371. Ανακτήθηκε στις 28 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Σαμσάρης, Δημήτριος (1999). Ιστορία των Σερρών κατά την αρχαία και ρωμαϊκή εποχή. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γιαχούδη - Γιαπούλη. σελ. 160. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Σαμσάρης, Πέτρος (2004). Βυζαντινοί τόποι και μνημεία της κάτω κοιλάδας του Στρυμόνα. Ο σημερινός νομός Σερρών: συμβολή στη μελέτη της ιστορικής γεωγραφίας και μνημειακής τοπογραφίας της περιοχής. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. σελ. 653-654. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Παπακυριάκου, Κυριάκος (2013). Ιστορία του Νομού Σερρών - Από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και της απελευθέρωσής του το 1912-1913 (PDF). Θεσσαλονίκη. σελ. 376. ISBN 978-960-92213-8-2. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Τιλκίδη, Αθανασίου (2006). Τα Πέτρινα Γεφύρια του Νομού Σερρών - Σειρά Εκδόσεων για την Πόλη και το Νομό Σερρών 7 (PDF). Σέρρες: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. σελ. 97-99. ISBN 960-85648-3-2. Ανακτήθηκε στις 28 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Παλαμιώτου, Γ. (1914). Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας. Αθήνα: Ελληνική Γεωργική Εταιρεία. σελ. 152-153. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ 9,0 9,1 Ethnographic des Vilayets d'Andrinople, de Monastir, et de Salonique (στα Γαλλικά). Κωνσταντινούπολη: Courrier d`Orient. 1878. σελ. 29. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2023.
- ↑ 10,0 10,1 Les Grecs de l’Empire Ottoman. Étude Statistique et Ethnographique (στα Γαλλικά). Κωνσταντινούπολη: Imprimerie de "l'Orient Illustr'e". 1878. σελ. 43. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ 11,0 11,1 Σχινάς, Νικόλαος (1886). Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας. Αθήνα: Τύποις "Messager d' Athènes". σελ. 444.
- ↑ I. Verković, Stefan (1889). Топографическо-этнографический очерк Македонии (PDF). Αγία Πετρούπολη: Военная тип. σελ. 230-231. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ 13,0 13,1 Παπαγεωργίου, Πέτρος (1987) [1894]. Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου (PDF). Θεσσαλονίκη: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. σελ. 84.
94. Ζιλί
- ↑ 14,0 14,1 Κάντσωφ, Βασίλ (1900). Македония. Етнография и статистика. Σόφια: Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών.
41. Зили
- ↑ 15,0 15,1 Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος (1910). Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου. Αθήνα: Τυπογραφείου "Νομικής". σελ. 48. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2022.
- ↑ Ψαθάς, Απόστολος· Μήτρακλη, Βασιλική (1979). Άγιο Πνεύμα Σερρών. Ιστορία, λαογραφία της κοινότητας. Σέρρες. σελ. 13.
- ↑ Μπατσιούλας, Δημήτρης (2013). Η Τοπολιάνη στο διάβα του χρόνου. Αθήνα: Ν. & Σ. Μπατσιούλας Ο.Ε. σελ. 23. ISBN 978-960-6813-59-7.
- ↑ Παπακυριακού, Κυριάκος (2012). Ο Μακεδονικός αγώνας στο Νομό Σερρών (PDF). Σέρρες. σελ. 145-147. Ανακτήθηκε στις 3 Νοεμβρίου 2023.
- ↑ Μπέγκος, Αναστάσιος. Ο Μακεδονικός Αγώνας στις Σέρρες και η θυσία του καπετάν Μητρούση. Περιοδικό Σερραϊκά Χρονικά. σελ. 78. Ανακτήθηκε στις 3 Νοεμβρίου 2023.
- ↑ 20,0 20,1 Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1915). Απαρίθμησις των Κατοίκων των Νέων Επαρχιών της Ελλάδος του Έτους 1913 (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 44.
- ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 2Α΄/4-1-1920. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 6.
- ↑ «Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών - Ζελή (Σερρών)». Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ). Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ 23,0 23,1 Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1935). Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 317.
- ↑ «Ζιλή (Σερρών), Διανομή 1964, Φύλλο 1». Δήμος Εμμανουήλ Παππά: Κτηματολόγιο Χρυσού (edemocracy-empapas.gr). Υπουργείο Γεωργίας, Διεύθυνση Τοπογραφικής Υπηρεσίας. 1964. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2023.
- ↑ Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ' εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας. Αθήνα: Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού. 1919. σελ. 4-5.
- ↑ Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1921). Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 279.
| ||||||||||||||