Βίκος (γένος)

Βίκος (γένος)
Βίκος.
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Φυτά (Plantae) Κλάδος: Αγγειόσπερμα (Angiosperms) Κλάδος: Ευδικοτυλήδονα (Eudicots) Κλάδος: Ροδίδες (Rosids) Τάξη: Κυαμώδη (Fabales) Οικογένεια: Κυαμοειδή (Fabaceae) Υποοικογένεια: Ψυχανθή (Faboideae) Ομοιογένεια: Κυαμείες (Fabeae) Γένος: Βίκος (Vicia) Κάρολος Λινναίος (Carolus Linnaeus) (L.)
Είδη
Περίπου 140, δείτε το κείμενο
Συνώνυμα
Κύαμος (Faba)

Ο Βίκος (Vicia) είναι γένος που περιλαμβάνει περίπου 140 είδη ανθοφόρων φυτών, τα οποία είναι κοινώς γνωστά ως βίκοι. Ανήκει στη οικογένεια των Κυαμοειδών (Fabaceae). Τα είδη είναι ιθαγενή στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, τη Νότια Αμερική, την Ασία και την Αφρική. Κάποια άλλα γένη της υποοικογένειάς των Ψυχανθών (Faboideae), φέρουν επίσης ονόματα (στα αγγλικά) τα οποία είναι παράγωγα της λέξης «vetch» (= «βίκος»), για παράδειγμα, τα φυτά με την αγγλική ονομασία vetchling (γένος Lathyrus (λάθυρος)) ή τα milkvetch (γένος Astragalus (αστράγαλος)). Η κουκιά (Vicia faba), μερικές φορές χωρίζεται στο μονοτυπικό γένος Faba· παρόλο που δεν χρησιμοποιείται συχνά σήμερα, είναι ιστορικής σημασίας στην ταξινόμηση των φυτών, όπως το ομώνυμο της τάξης Fabales, το Fabaceae και τα Faboideae. Η ομοιογένεια Vicieae στην οποία τοποθετούνται οι βίκοι, έχει πάρει το όνομά της από τη σημερινή ονομασία του γένους. Μεταξύ των στενών αρτίγονων συγγενών των βίκων, είναι οι φακές (γένος Lens) και τα πραγματικά μπιζέλια (γένος Pisum).

Χρήση από τον άνθρωπο

Το ρόβι (Vicia ervilia) ήταν μια από τις πρώτες εξημερωμένες καλλιέργειες. Αναπτύχθηκε στην Εγγύς Ανατολή, πριν από περίπου 9.500 χρόνια, ξεκινώντας ίσως ακόμη και μια ή δύο χιλιετίες νωρίτερα, κατά τη διάρκεια της προ-κεραμικής Νεολιθικής Α. Μέχρι την εποχή του Κεραμικού Γραμμικού πολιτισμού της Κεντρικής Ευρώπης - πριν από περίπου 7.000 χρόνια - τα κουκιά (Vicia faba) είχαν εξημερωθεί. Ο βίκος βρέθηκε στις Νεολιθικές και Eneolithic θέσεις στη Βουλγαρία, την Ουγγαρία και τη Σλοβακία. Και την ίδια στιγμή, στο αντίθετο άκρο της Ευρασίας, οι Hoabinhian επίσης χρησιμοποιούσαν τα κουκιά για την ανάπτυξη της γεωργίας, όπως φαίνεται και από τους σπόρους που βρέθηκαν στο "Σπήλαιο του Πνεύματος" της Ταϊλάνδης.

Σπόροι κουκιών σε ιερογλυφικά

Αν και ο Βερνάρδος του Κλερβό μοιράστηκε ψωμί από αλεύρι βίκου με τους μοναχούς του κατά τη διάρκεια του λιμού του 1124-1126,

«Το ψωμί τους παλαιό σαν τους προφήτες, ήταν φτιαγμένο από κριθάρι, κεχρί και βίκο και ήταν τόσο άθλιας ποιότητας που μια φορά στην επίσκεψη ενός μοναχού, θρηνώντας δυστυχώς τη δεινή τους θέση, πήρε μαζί του μερικά από αυτά, που είχαν τεθεί μπροστά του στο σπίτι των επισκεπτών, ώστε θα μπορούσε να δείξει σε όλους το θαύμα των ανδρών και τέτοιων ανδρών που ζουν παρόμοια.»

— Άγιος Βερνάρδος του Clairvaux (Saint Bernard of Clairvaux), (Vita Prima I.v.25, αναφερόμενο από τον Williams (1952), σελ. 24).

σε ένδειξη ταπεινοφροσύνης, τελικά το ρόβι σταμάτησε να χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, παρά μόνο ως καλλιέργεια έσχατης ανάγκης σε περιόδους λιμού: τα λαθούρια «εμφανίζονται στη λιτή διατροφή των φτωχών έως τον 18ο αιώνα και, επίσης, επανεμφανίστηκαν στη μαύρη αγορά της Νότιας Γαλλίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», όπως σημειώνει η Maguelonne Toussaint-Samat από τη Μασσαλία. Τα κουκιά όμως παρέμειναν σημαντική καλλιέργεια στην Εγγύς Ανατολή, όπου οι σπόροι τους αναφέρονται στις πηγές των Χετταίων και της Αρχαίας Αιγύπτου, όπου χρονολογούνται περισσότερο από 3.000 χρόνια πριν, καθώς και στην Εβραϊκή Βίβλο, ή στον μεγάλο Κέλτικο οικισμό του Μάντσινγκ από την Λα Τεν Ευρώπης (La Tène Europe) πριν από 2.200 χρόνια. Πιάτα που μοιάζουν με φούλια (ful medames), αναφέρονται στην Ταλμούδ της Ιερουσαλήμ, που συντάχθηκε πριν από το 400 μ.Χ.

Αποδόσεις του βίκου, παγκοσμίως.

Το Ουγγρικό λαθούρι (Vicia pannonica), συχνά καλλιεργείται για την παραγωγή ζωοτροφών.

Στην εποχή μας, ο κοινός βίκος (Vicia sativa), έχει επίσης ανέλθει στο προσκήνιο. Μαζί με ποικιλίες κουκιών όπως τα 'αλογο-φάσολα' (horse bean) ή 'χωραφο-φάσολα' (field bean), ο Διεθνής Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) τα περιλαμβάνει μεταξύ των 11 πιο σημαντικών οσπρίων στον κόσμο. Καλλιεργούνται - όπως το φουντωτό λαθούρι (Vicia cracca) - ως πηγή γύρης για τις μέλισσες του μεσοκαλόκαιρου, αλλά η κύρια χρήση του κοινού βίκου είναι ως βοσκή (forage) για τα μηρυκαστικά ζώα, τόσο ως ζωοτροφή (fodder) όσο και ως όσπριο. Το ρόβι, επίσης, καλλιεργείται εκτενώς για το σκοπό αυτό, καθώς και ο τριχωτός βίκος ((Vicia villosa), που επίσης ονομάζεται και κτηνοτροφικός βίκος), ο βάρδος βίκος (Vicia articulata), ο Γαλλικός βίκος (Vicia serratifolia) και το Narbon φασόλι (Vicia narbonensis). Ο Vicia benghalensis και το Ουγγρικό λαθούρι (Vicia pannonica), καλλιεργούνται για την παραγωγή βοσκής και φυτικού λιπάσματος.

Το 4-Χλωροϊνδολο-3-οξικό οξύ (4-Cl-IAA), η φυτοορμόνη που βρίσκεται σε αρκετούς βίκους.

Ο τριχωτός βίκος έχει επίσης καθιερωμένες χρήσεις ως χλωρή λίπανση και ως αλληλοπαθητική κάλυψη καλλιεργειών. Όσον αφορά τα κουκιά, είναι γνωστό ότι συσσωρεύουν αργίλιο στον ιστό τους· σε ρυπασμένα εδάφη, μπορεί να είναι χρήσιμη η φυτοαποκατάσταση, αλλά ξηρά φυτά που περιέχουν ένα τοις χιλίοις αργίλιο (και πιθανώς περισσότερο στους σπόρους), μπορεί να μην είναι πλέον βρώσιμα. Τα ισχυρά αυτά φυτά είναι χρήσιμα ως χώροι φωλιάσματος σκαθαριών (beetle bank) για να παρέχουν το βιότοπο (habitat (ecology)) και το καταφύγιο στα σαρκοφάγα σκαθάρια και τα άλλα αρθρόποδα ώστε να κρατήσουν χαμηλά τα ασπόνδυλα παράσιτα. Όταν τα οζίδια της ρίζας των κουκιών εμβολιαστούν με το βακτήριο rhodospirillacean Azospirillum brasilense και τον μύκητα glomeracean Glomus Clarum, τα είδη μπορούν επίσης να καλλιεργηθούν παραγωγικά, σε αλατούχα εδάφη. Στη δεκαετία του 1980, η αυξίνη 4-Cl-ΙΑA (auxin 4-Cl-ΙΑA), μελετήθηκε στη Vicia amurensis και τα κουκιά και από το 1990, από τα τελευταία είδη έχουν απομονωθεί οι αντιβακτηριακές γ-θειονίνες φαβατίνη (γ-thionins fabatin) -1 και -2.

Παρά τον μικρό αριθμό χρωμοσωμάτων που διαθέτει (n=6), η κουκιά έχει υψηλή περιεκτικότητα DNA, γεγονός που την καθιστά εύκολη τη δοκιμή μικροπυρήνων από τις άκρες των ριζών, για την αναγνώριση γενοτοξικών ουσιών (genotoxic compounds). Μία λεκτίνη (lectin) από την V. graminea, χρησιμοποιείται για τη δοκιμή της ιατρικώς σημαντικής ομάδας αίματος Ν.

Τοξικότητα

Η λευκοαγγλουτινίνη (Leucoagglutinin), μια τοξική φυτοαιμαγλουτινίνη που βρίσκεται στα ωμά κουκιά (Vicia faba).

Οι βίκοι που καλλιεργούνται ως βοσκή (forage), γενικά είναι τοξικά σε μη μηρυκαστικά (όπως ο άνθρωπος), τουλάχιστον αν καταναλωθούν σε ποσότητα. Βοοειδή και άλογα έχουν δηλητηριαστεί από την V. villosa και την V. benghalensis, δύο είδη που περιέχουν καναβανίνη στους σπόρους τους. Η καναβανίνη, ένα τοξικό ανάλογο του αμινοξέος αργινίνη, έχει εντοπιστεί στη V. villosa (hairy vetch) ως κατασταλτικό της όρεξης για τα μονογαστρικά ζώα, ενώ τα φασόλια Narbon περιέχουν την ταχύτερης δράσης, αλλά ασθενέστερη γ-γλουταμυλο-S-αιθενυλ-κυστεΐνη (γ-glutamyl-S-ethenylcysteine). Στον κοινό βίκο, έχει βρεθεί γ-γλουταμυλ-β-κυανοαλανίνη (γ-glutamyl-β-cyanoalanine). Το ενεργό μέρος αυτού του μορίου είναι η β-κυανοαλανίνη (β-cyanoalanine). Αναστέλλει τη μετατροπή του θειούχου αμινοξέος μεθειονίνη σε κυστεΐνη.

Η κυσταθειονίνη (cystathionine), ένα ενδιάμεσο προϊόν αυτής της βιοχημικής οδού, εκκρίνεται στα ούρα. Αυτή η διαδικασία μπορεί να οδηγήσει αποτελεσματικά στην εξάντληση των ζωτικών προστατευτικών αποθεμάτων της κυστεΐνης, καθιστώντας το σπόρο της Vicia sativa ένα επικίνδυνο συστατικό όταν αναμειγνύεται με άλλες πηγές τοξινών. Το Ισπανικό μείγμα οσπρίου comuña, περιέχει τον κοινό βίκο και το ρόβι, επιπρόσθετα των σπόρων του vetchling (Lathyrus cicera)· μπορεί να δοθεί ως τροφή σε μικρές ποσότητες, στα μηρυκαστικά, αλλά η χρήση της ως βασική τροφή θα προκαλέσει λαθυρισμό (lathyrism) ακόμη και σε αυτά τα ζώα. Επιπλέον, ο κοινός βίκος καθώς και η κουκιά - και πιθανώς άλλα είδη Vicia επίσης - περιέχουν οξειδωτικά όπως convicine, isouramil, divicine και βικίνη (vicine) σε επαρκείς ποσότητες για τη μείωση των επιπέδων γλουταθειόνης (glutathione) του ενζύμου G6PD-σε άτομα με ανεπάρκεια, για να προκαλέσει την ασθένεια του Κυαμισμού (favism). Επίσης, τα κουκιά περιέχουν τη λεκτίνη (lectin) φυτοαιμογλουτινίνη (phytohemagglutinin) και είναι κάπως δηλητηριώδη αν καταναλωθούν ωμά. Οι σχισμένοι σπόροι του κοινού βίκου, μοιάζουν με τις σχισμένες κόκκινες φακές (Lens culinaris) και τους έχει τεθεί κατά καιρούς, λανθασμένα η ετικέτα (mislabelled) ως τέτοια από τους εξαγωγείς ή εισαγωγείς, να πωλούνται για ανθρώπινη κατανάλωση. Σε ορισμένες χώρες, όπου οι φακές είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς - π.χ. Μπανγκλαντές, Αίγυπτο, Ινδία και Πακιστάν - έχουν καθοριστεί απαγορεύσεις εισαγωγών στα ύποπτα προϊόντα, για την αποφυγή αυτού του τύπου απάτης, που μπορεί να είναι δυνητικά επιβλαβής.

Οικολογία

Οι ελικοειδείς βλαστοί του μαύρου βίκου (Vicia nigricans) βοηθούν στο να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη.

Οι βίκοι έχουν κυλινδρικές ρίζες οζιδίων του ασαφούς τύπου και είναι ως εκ τούτου φυτά που δεσμεύουν το άζωτο. Τα άνθη τους έχουν συνήθως άσπρες με μωβ ή μπλε αποχρώσεις, αλλά μπορεί να είναι κόκκινα ή κίτρινα· που επικονιάζονται από βομβίνους, μέλισσες, μοναχικές μέλισσες (solitary bees) και άλλα έντομα.

Τα είδη βίκου (Vicia) χρησιμοποιούνται ως φυτική τροφή από τις κάμπιες μερικών πεταλούδων και νυχτοπεταλούδων, όπως:

• Coleophora cracella – που βρίσκεται μόνο στα είδη Vicia
• Coleophora fuscicornis – που βρίσκεται μόνο στον ομαλό βίκο (smooth tare) (V. tetrasperma)
• Paratalanta pandalis – έχει καταγραφεί στο θάμνο λαθούρι (bush vetch) (V. sepium)
• Chionodes lugubrella – έχει καταγραφεί στο φουντωτό λαθούρι (tufted vetch) (V. cracca)
• Eupithecia centaureata – έχει καταγραφεί στο φουντωτό λαθούρι (tufted vetch) (V. cracca)
• Gymnoscelis rufifasciata – έχει καταγραφεί στο κουκί (V. faba)
• Μπλε Κοντή ουρά Προβηγκίας (Provençal Short-tailed Blue) (Everes alcetas)
• Το Μπλε της Αμάντα (Amanda's Blue) (Polyommatus amandus) – που βρίσκεται μόνο στα είδη Vicia
• Η Φλόγα (The Flame) (Axylia putris)
• Μαυρόλαιμη (Blackneck) (Lygephila pastinum) – έχει εγγραφεί στο φουντωτό λαθούρι (tufted vetch) (V. cracca)
• Γωνιακές Σκιάσεις (Angle Shades) (Phlogophora meticulosa)
• είδη Colias, π.χ., Συννεφιασμένο θείον (Clouded Sulphur) (C. philodice)
• Λευκό Ξύλο (Wood White) (Leptidea sinapis)
• Νυχτοπεταλούδα Μπιζέλι (Pea Moth) (Cydia nigricana)

Τα περισσότερα άλλα παράσιτα και φυτοπαθογόνα που επηρεάζουν τα λαθούρια, έχουν καταγραφεί στα κουκιά, τα πιο ευρέως καλλιεργούμενα και οικονομικά σημαντικά είδη. Περιλαμβάνουν την άκαρι Balaustium vignae των οποίων οι ενήλικες βρίσκονται στα κουκιά, οι potexviruses μωσαϊκοί ιοί Alternanthera (potexviruses), Alternanthera (mosaic virus), οι μωσαϊκοί ιοί του κίτρινου τριφυλλιού (clover yellow mosaic virus), οι μωσαϊκοί ιοί του λευκού τριφυλλιού (white clover mosaic virus) και αρκετά άλλα είδη του ιού, όπως του μωσαϊκού ιού Bidens (Bidens mosaic virus), τον ιό ράβδωσης του καπνού (tobacco streak virus), τον κρυπτικό ιό του βίκου (Vicia cryptic virus) και τον Vicia faba endornavirus.

Επιλεγμένα είδη

Vicia amoena

Βίκος από την Κασουβία (Kashubia), (Γκντανσκ) Vicia cassubica.

Vicia grandiflora.

Άνθος μπιζελιού βίκου Vicia pisiformis.

Vicia tenuifolia ssp. dalmatica.

• Vicia americana – Αμερικανικός βίκος (American vetch), μωβ βίκος (purple vetch), βίκος ψάθα (mat vetch)
• Vicia amurensis Oett. (= V. japonica sensu auct non A.Gray)
• Vicia andicola Kunth
• Vicia articulata Hornem. – βίκος βάρδος (bard vetch)
• Vicia bakeri Ali (= V. sylvatica Benth.)
• Vicia basaltica Plitmann
• Vicia benghalensis L.
• Vicia biennis L.
• Vicia bithynica (L.) L. – βίκος Βιθυνικός (Bithynian vetch)
• Vicia bungei Ohwi
• Vicia canescens Labill.
• Vicia cappadocica Boiss. & Balansa
• Vicia caroliniana Walter – βίκος ξύλου Καρολίνας (Carolina wood vetch)
• Vicia cassubica L. – βίκος Κασουβίας (Kashubian vetch)
• Vicia cracca – φουντωτός βίκος (tufted vetch)
• Vicia cuspidata Boiss.
• Vicia cusnae
• Vicia cypria Unger & Kotschy
• Vicia disperma DC. (= V. parviflora Loisel.)
• Vicia dumetorum L.
• Vicia ervilia – ρόβι, όροβος (αγγλ. bitter vetch)
• Vicia esdraelonensis Warb. & Eig
• Vicia faba – φασόλι φάβας (fava bean), φαρδύ φασόλι-κουκί (broad bean), αλογο-φάσουλο (horse bean), χωραφο-φάσουλο (field bean), κουδουνο-φάσουλο (bell bean), φασόλι τικ (tic bean)
• Vicia galeata Boiss.
• Vicia galilaea Plitmann & Zohary
• Vicia gigantea Bunge
• Vicia graminea Sm.
• Vicia grandiflora Scop. (= V. kitaibeliana)
• Vicia hassei S.Watson
• Vicia hirsuta – hairy tare
• Vicia hololasia Woronow
• Vicia hulensis Plitmann
• Vicia hybrida L.
• Vicia japonica A.Gray
• Vicia lathyroides – ανοιξιάτικος βίκος (spring vetch)
• Vicia lilacina Ledeb.
• Vicia linearifolia Hook. & Arn. (= V. parviflora Hook. & Arn.)
• Vicia loiseleurii (M.Bieb.) Litv. (= V. pubescens sensu auct. fl. Cauc.)
• Vicia lutea – κίτρινος βίκος (yellow vetch)
• Vicia menziesii Spreng. – Χαβανέζικος βίκος (Hawaiian vetch)
• Vicia minutiflora F.G. Dietr. – βίκος λουλούδι-πυγμαίος (pygmyflower vetch)
• Vicia monantha Retz. – μονο-λούλουδος βίκος (single-flowered vetch)
• Vicia narbonensis L. – φασόλι Narbon (Narbon bean), μπιζέλι του χερσότοπου (moor's pea) (= V. serratifolia sensu auct. non Jacq.)
• Vicia nigricans – μαύρος βίκος (black vetch)
  • Vicia nigricans ssp. gigantea (= V. gigantea Hook.) – γιγαντιαίος βίκος (giant vetch)
• Vicia onobrychioides L.
• Vicia oroboides Wulfen
• Vicia orobus DC. – όρθιος βίκος (upright vetch), ξύλο πικρός-βίκος (wood bitter-vetch)
• Vicia palaestina Boiss.
• Vicia pannonica – Ουγγρικός βίκος (Hungarian vetch)
• Vicia parviflora Cav. – λεπτός βίκος (slender vetch), λεπτός βίκος (slender tare) (= V. tenuissima)
• Vicia peregrina L.
• Vicia pisiformis L. – μπιζελο-λούλουδος βίκος (pea-flowered vetch)
• Vicia pseudo-orobus Fisch. & C. A. Mey.
• Vicia pubescens (DC.) Link
• Vicia pyrenaica
• Vicia sativa – κοινός βίκος (common vetch), στενόφυλλος βίκος (narrow-leaved vetch), βίκος (tare)
• Vicia sepium – θαμνώδης βίκος (bush vetch)
• Vicia sericocarpa Fenzl
• Vicia serratifolia Jacq. – Γαλλικός βίκος (French vetch) (πρωτύτερα V. narbonensis)
• Vicia sylvatica L. – ξυλόβικος (wood vetch)
• Vicia tenuifolia Roth. – ωραιόφυλλος βίκος (fine-leaved vetch)
  • Vicia tenuifolia ssp. dalmatica (A.Kern.) Greuter (= V. dalmatica, V. tenuifolia sensu auct. non Roth.)
• Vicia tetrasperma – λείος βίκος (smooth tare, smooth vetch)
• Vicia tsydenii Malyschev
• Vicia unijuga A.Br.
• Vicia villosa – τριχωτός βίκος (hairy vetch), ζωοτροφικός βίκος (fodder vetch), χειμερινός βίκος (winter vetch)

Τα φυτά που ήσαν τοποθετημένα προγενέστερα στον βίκο (Vicia) περιλαμβάνουν:

• Lens nigricans (ως V. nigricans (M.Bieb.) Janka)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι (στα Αγγλικά)

• (Αγγλικά) G. Laghetti, A. R. Piergiovanni, I. Galasso, K. Hammer & P. Perrino (2000). «Single-flowered vetch (Vicia articulata Hornem.): a relic crop in Italy». Genetic Resources and Crop Evolution 47 (4): 461–465. doi:10.1023/A:1008711022396. 
• (Αγγλικά) Vicia plant profiles, United States Department of Agriculture
• (Αγγλικά) Mansfeld's database for cultivated plants (search for Vicia, 17 cultivated taxa listed)
• (Αγγλικά) FAO's Neglected crops: 1492 from a different perspective Chapter 26: Grain legumes for animal feed Αρχειοθετήθηκε 2019-01-29 στο Wayback Machine.
• (Αγγλικά) R. Fitter & A. Collins (1974). The Wild Flowers of Britain and Northern Europe. 
• (Αγγλικά) G. H. Rabie & A. M. Almadini (2005). «Role of bioinoculants in development of salt-tolerance of Vicia faba plants under salinity stress» (PDF). African Journal of Biotechnology 4 (3): 210–222. http://www.academicjournals.org/AJB/PDF/Pdf2005/Mar/Rabie%20and%20Almadini.pdf. 
• Τάνια Βαλαμώτη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ. "Η καλλιέργεια των φυτών στην Ελλάδα στα προϊστορικά και πρωτοϊστορικά χρόνια: τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα".