Οσία Σοφία της Κλεισούρας

Για την ομώνυμη αγία της Θράκης, δείτε Οσία Σοφία της Αίνου Θράκης

Η Οσία Σοφία της Κλεισούρας (1883-1974) ήταν ασκήτρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κλεισούρα της Καστοριάς. Την 1η Ιουλίου 2012 έγινε η επίσημη ανακήρυξη της ως αγία από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο στην Καστοριά. Η μνήμη της εορτάζεται στις 6 Μαϊου εκάστου έτους. Ήταν γνωστή και με το προσωνύμιο "Ασκήτισσα της Παναγίας".

Πρώτα χρόνια

Η Σοφία Χοτοκουρίδου, γεννήθηκε το 1883 στο χωριό Σαρή Παπά Επαρχίας Αρδάσης, Τριπόλεως Τραπεζούντος της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη σημερινή Τουρκία. Γονείς της ήταν ο Αμανάτιος και η Μαρία Σαουλίδου, που εκτός από τη Σοφία, είχαν άλλα δύο παιδιά, τον Κωνσταντίνο και τη Συμέλα. Το χωριό Σαρή Παπά, πρέπει να ήταν ένα από τα πολλά χωριά της περιοχής Κιουρτουνίου γύρω από την Άρδασα, που ως επισκοπή υπαγόταν εκκλησιαστικά στη Μητρόπολη Νεοκαισαρείας.

Η Σοφία από μικρή στην πατρίδα έτρεχε στις εκκλησίες και τα εξωκκλήσια, για να τα φροντίσει και να ανάψει τα καντήλια και απέφευγε τις συναναστροφές με παιδιά της ηλικίας της.

Η Σοφία δε σκέφτηκε ποτέ το γάμο και οι γονείς της, άνθρωποι θεοφοβούμενοι, δεν την πίεσαν γι' αυτό, γεγονός ασυνήθιστο για την εποχή. Παρά ταύτα όμως στα 24 της χρόνια, για την εποχή ήταν μεγάλη η ηλικία της για γάμο, πιεζόμενοι από άλλα συγγενικά πρόσωπα, την πάντρεψαν με τον Ιορδάνη Χοτοκουρίδη, το έτος 1907. Από το γάμο αυτό το 1910 απέκτησαν ένα τέκνο, αλλά δύο χρόνια μετά, το 1912 το παιδί πέθανε και υπάρχουν πολλές εκδοχές για το πως συνέβη αυτό.

Σαν να μην έφτανε ο θάνατος του παιδιού της, το 1914 με την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έγινε η επιστράτευση και εξαφάνιση του συζύγου της Ιορδάνη στην Ορντού. Το επόμενο έτος 1915 κατά τη σφαγή Αρμενίων, ο πατέρας της Σοφίας χάθηκε στα βάθη της Τουρκίας και τον Ιούνιο του 1916 χάνονται τα ίχνη της Σοφίας.

Όλα αυτά τα γεγονότα που συνέβησαν μέσα σε τόσο λίγα χρόνια, ο θάνατος του παιδιού, η εξαφάνιση του συζύγου, οδήγησαν τη Σοφία σε βαθιά μετάνοια και στη διά βίου ασκητική αφιέρωση της.

Εγκατάσταση στην Ελλάδα

Πρώτος σταθμός της εγκατάστασης στην Ελλάδα ήταν η Θεσσαλονίκη. Εργάστηκε ως νεωκόρος στον Ιερό Ναό της Αναλήψεως του Κυρίου Θεσσαλονίκης. Οι συγγενείς της, πρόσφυγες φτάνουν στον Πειραιά με πλοίο τον Αύγουστο του 1923 και κατόπιν φτάνουν στο Χαρμάνκιοϊ της Θεσσαλονίκης. Ετσι ανακάλυψαν ότι η Σοφία ζούσε και είχε εγκατασταθεί και εκείνη στην ίδια πόλη. Μετά η Σοφία μαζί με τους συγγενείς εγκαταστάθηκε στο χωριό Αναρράχη Πτολεμαΐδας.

Της είχε μάλιστα παρουσιαστεί η Παναγία και της είπε: "να 'ρθεις στο σπίτι μου". Έκπληκτη η Σοφία ρώτησε ποια ήταν και ποιο το σπίτι της και η απάντηση που πήρε από Εκείνη ήταν "είμαι στην Κλεισούρα". Η εξαθλίωση και η φτώχια της προσφυγιάς, δεν άφηναν περιθώρια για εξερευνήσεις κι έτσι η Σοφία δεν είχε βρει κάποιον να της πει πως θα πήγαινε στην Κλεισούρα. Το 1925 από την Αναρράχη, έφυγε για τη Μονή του Αγίου Μάρκου Φλωρίνης, όπου έμεινε για ένα διάστημα και επέστρεψε στο σπίτι του αδερφού της στην Αναρράχη. Εκεί για μια ακόμα φορά, εμφανίζεται η Παναγία να της θυμίσει ότι την περιμένει στο σπίτι της στην Κλεισούρα.

Σε ηλικία 44 ετών το 1927, εγκαθίσταται στο Μοναστήρι της Παναγίας στην Κλεισούρα. Ηγούμενος της Μονής, ο π.Γρηγόριος Μαγδάλης, παλαιός αγιορείτης μοναχός, με καλή σειρά στην πνευματική του ζωή και αρετές τις οποίες μετέδωσε στη Σοφία που ήταν το δεξί του χέρι στις πολλές καθημερινές ανάγκες του μοναστηριού. Εκτός από τις καθημερινές εργασίες του νοικοκυριού της Μονής, με πολλή επιμέλεια φρόντιζε τους εργαζομένους στα κτήματα του μοναστηριού, τους περαστικούς, τους ασθενείς.

Οι Γερμανοί στην Κλεισούρα

Το 1944 εισβάλλουν οι Γερμανοί στην Κλεισούρα και μανιασμένοι άρχισαν να σφάζουν και να καίνε. Η Σοφία δέκα ημέρες νωρίτερα, μιλούσε για το κακό που έμελλε να γίνει στο χωριό κι έτσι κι έγινε το πρωί της Μεγάλης Τετάρτης. Στο χωριό σφαγιάσθηκαν 286 γυναικόπαιδα και κάηκαν 150 σπίτια. Πολλοί από τους κατοίκους που γλίτωσαν, κρύφτηκαν στο μοναστήρι της Παναγίας, το οποίο οι Γερμανοί περικύκλωσαν με μπετόνια γεμάτα βενζίνη για να το κάψουν. Τότε η Σοφία, με την εικόνα της Παναγίας στα χέρια, γονατίζει μπροστά στους Γερμανούς στρατιώτες, τους φιλά τα πόδια, κλαίει δυνατά και τους λέει: "Όχι την Παναγία". Τότε εκείνοι, σίγουρα με παρέμβαση της Παναγίας, έφυγαν και δεν πείραξαν το μοναστήρι. Έτσι σώθηκε και ο κόσμος που είχε κρυφτεί εκεί και τα κτίρια του μοναστηριού.

Η Σοφία και η σχέση της με την Παναγία

Η Σοφία, ήταν η παρηγοριά όλων αυτών των ανθρώπων που έμεναν εκεί κι είχαν χάσει άντρες, παιδιά, γονείς, από τα φρικτά γεγονότα που είχαν συμβεί. Εκείνη, πάντα στην ποντιακή διάλεκτο, έλεγε "υπομονή, υπομονή, η Παναϊα κι θα χαντς σας" (η Παναγία δε θα σας αφήσει να χαθείτε). Πολλές φορές η Παναγία εμφανίστηκε στη Σοφία, άγνωστο πόσες, αλλά ήταν η αιτία που το κελλάκι της στη Μονή ήταν το τρίτο τζάκι στο μαγειρείο, παρ' όλο που η Μονή είχε άδεια κελλιά. Αυτό το ιδιόρυθμο κελί της, κίνησε την περιέργια κάποιων μαθητών της, όπως ενός ζευγαριού από την Καστοριά που σύμφωνα με τη μαρτυρία τους, στην ερώτηση τους γιατί έχει κάνει το τζάκι κελλί της, η Σοφία απάντησε με απλότητα "Απ' την πόρτα αυτή βγήκε η Παναγία και είπε: Δε θα φύγεις από εδώ για να σε βλέπω και να με βλέπεις". Κι αυτό γιατί αφού απέναντι από το τζάκι ήταν η τοιχογραφία της Παναγίας. Από εκείνη τη στιγμή, η πλάκα του τζακιού έγινε το σπίτι της, σε ένα χώρο που όλα ήταν ορθάνοιχτα με πολύ κρύο και υγρασία. Εκεί υποδεχόταν τους μαθητές της και δεν ήταν λίγες οι φορές, όπως μαρτυρούν οι ίδιοι, που εκεί που κάθονταν και συζητούσαν, η Σοφία τους φανέρωνε τους επισκέπτες που έφταναν και προέλεγε και το όνομα τους.

Μαρτυρίες προσκυνητών

Η Κα Ελένη, σύζυγος του κ.Χρύσου Χ. απο την Πτολεμαϊδα, διηγείται ότι τις Κυριακές έφτιαχνε πίτες και ήθελε να συναντήσει τη Σοφία για την οποία είχε ακούσει πολλά κι έτσι μια μέρα πήγαν οικογενειακώς στο μοναστήρι. Με το που πάτησαν το πόδι τους στη Μονή, εμφανίζεται η Σοφία μπροστά της και της λέει: "Μη, κορίτσι μ', μην κάνεις πίτες Κυριακή". Η Κα Ελένη θυμάται ακριβώς τα λόγια της: "Την Κυριακή να μην κάνεις ούτε πίτες ούτε τίποτα, μόνο τις πιο αναγκαίες δουλειές. Η Κυριακή είναι μέρα του Θεού". Κάποια άλλη φορά είχε επισκεφτεί τη Μονή, ομάδα προσκυνητών από την Κοζάνη και διηγούνται, ότι μόλις τους είδε η Σοφία, τους χαιρέτησε όλους με το όνομα τους, αναφέροντας στον καθένα το προσωπικό του πρόβλημα, ενώ δεν παρέλειψε να ρωτήσει για όσους ήταν στο χωριό.

Όλη τη νύχτα η Σοφία ήταν γονατιστή και ακουμπισμένη στον υγρό τοίχο, διατηρώντας ελάχιστα κάρβουνα αναμμένα, μόνο και μόνο για να βγαίνει από την καμινάδα λίγος καπνός, για να μη λένε οι περαστικοί ότι η Παναγία είναι μόνη της. Το τζάκι ήταν ο άμβωνας της, από εκεί έκανε τα κηρύγματα της. Γραφή και ανάγνωση δε γνώριζε, αλλά είχε μάθει απ' έξω την παράκληση της Παναγίας και πολλά εκκλησιαστικά τροπάρια. Ο παπά-Φώτης γράφει: "Την έλεγα μερικές συμβουλές από χωρία των Πατέρων και μετά από πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, τα θυμότανε και μου τα έλεγε". Ότι φαγώσιμο της πήγαιναν το δεχόταν, αλλά δεν τα γευόταν, τα έβαζε πάνω στην πλάκα του τζακιού και ξάπλωνε πάνω τους. Πάντα τα ρούχα της ήταν κουρελιασμένα και κυκλοφορούσε ξυπόλητη χειμώνα, καλοκαίρι. Η Κα Σούλα Σ. από τη Βέροια γράφει σε επιστολή της ότι στα μαθητικά της χρόνια πήγαν εκδρομή στη Μονή της Παναγίας και εκεί συνάντησε πρώτη φορά τη Σοφία ξυπόλιτη, ρίχνοντας κρύο νερό στα γυμνά της πόδια, ενώ το κρύο ήταν τσουχτερό.Η Κα Ουρανία Σ. κάτοικος Θεσσαλονίκης, αναφέρει ότι όταν κι εκείνη ήταν μαθήτρια το 1967, πήγε εκδρομή από το χωριό Βεγόρα Αμυνταίου Φλωρίνης στην Παναγία κι εκεί συνάντησε τη Σοφία, η οποία τους διηγήθηκε πως τη χειρούργησε η ίδια η Παναγία.

Ότι και να της πήγαιναν, τα έδινε και ποτέ δεν κράτησε κάτι για εκείνη. Το φαγητό της ήταν κόκκινες πιπεριές, κανένα πράσσο ψημμένο στη χόβολη του τζακιού, τουρσί ντομάτα, λάδι μόνο Σάββατο και Κυριακή και σπάνια καμιά μουχλιασμένη κονσέρβα ψάρι. Πέρασαν 47 χρόνια από την ημέρα που η Σοφία εγκαταστάθηκε στο "σπίτι" της αγαπημένης της "Παναϊας", μέχρι την κοίμηση της. Χρόνια με αυστηρή νηστεία, προσευχή, σαλότητα προς αποφυγή της κοσμικής δόξας και πολλάκις σε κοινωνία με την Παναγία και τους Αγίους. Η ζωή της όντας ισάγγελη, είχε τα χαρακτηριστικά της προπτωτικής κατάστασεις των Πρωτοπλάστων και αυτό το αποδεικνύει η σχέση της με αρκούδες, φίδια, θηρία του δάσους και όρνεα του ουρανού, τα οποία είχαν οικειότητα μαζί της.

Έργο

Η οσία Σοφία προσπαθούσε να μεταγγίσει τη σοφίας της εν Χριστώ βιωτής της στους συνανθρώπους της. Έχοντας βιώσει τραγικά γεγονότα όπως ο θάνατος του συζύγου και του παιδιού της, την προσφυγιά, την εξαθλίωση και τη φτώχια είχε πολλά να διδάξει σε συνδυασμό με την πίστη της στο Χριστό και την Παναγία. Ο τρόπος με τον οποίο πλησίαζε τους άλλους ήταν απλός.

Κύριο έργο της λοιπόν ήταν οι νουθεσίες στους ανθρώπους που κατέφευγαν στο Μοναστήρι να βρουν παρηγοριά και να πάρουν δύναμη από τα λόγια της.Η καθαρή βιοτή της. την είχε καταστήσει δοχείο του Παρακλήτου πολύτιμο, ώστε να γνωρίζει και να προλέγει τα μέλλοντα και να αποκαλύπτει στους ανθρώπους τα κρύφια των καρδιών τους, ποτέ με επίδειξη, αλλά με τέτοια απλότητα και καλωσύνη, που μάγευε και προσείλκυε, ανέπαυε και ευχαριστούσε.

Πολλοί οι μαθητές της και ακόμα περισσότερες οι μαρτυρίες τους. Ο λόγος της παραπέμπει στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, αφού όπως κι εκείνος στην έρημο, έτσι και η Σοφία συνεχώς έλεγε "Μετανοείτε". Πολλές ρήσεις της, αν και απλοϊκές, θυμίζουν λόγια σύγχρονων νηπτικών Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας. Χαρακτηριστική είναι η φράση της "Πατέρα, στείλε το Άγιο Πνεύμα να φωτίζει τον κόσμο να μετανοούν" η οποία είναι ίδια με τους λόγους του Αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου "Δέομαι σου, Ελεήμων Κύριε, όπως Σε γνωρίσουν διά Πνεύματος Αγίου, πάντες οι λαοί".

Νουθεσίες στις μητέρες για την ανατροφή των παιδιών τους, σε νέους περί εγκρατείας, μιλούσε για την αξία και σημασία της νηστείας, της ελεημοσύνης, της σιωπής και καλούσε συνεχώς σε μετάνοια λέγοντας ότι από χώμα πλαστήκαμε στο χώμα θα πάμε και σκοπός της ύπαρξης μας είναι να αγιάσουμε το χώμα που θα μας υποδεχτεί στο τέλος της ζωής μας. Σε περιπτώσεις όμως που άκουγε κάποιον να βρίζει τα θεία, την πρώτη φορά τον συμβούλευε, αλλά αν εξακολουθούσε να το κάνει, τότε θύμωνε απίστευτα και γινόταν μάχη. Επίσης, αν οι γυναίκες ήταν άσεμνα ντυμένες και δεν συμμορφώνονταν με τις συμβουλές της και όταν έβλεπε να πετούν ψωμί, τότε γινόταν "θηρίο", αν και πολύ σύντομα γαλήνευε και νιώθωντας τύψεις, έκανε μετάνοιες ζητώντας συγγνώμη από το Χριστό και την Παναγία. "Πολλά υπομονήν, πολλά υπομονήν" έλεγε συνεχώς και ήταν αυτό που εκείνη έκανε σε όλη τη ζωή της.

Χαρακτηριστικά, ο Μητροπολίτης Καστορίας Σεραφείμ Παπακώστας, προλογίζοντας το βιβλίο που εξέδωσε η Αδελφότητα της Ιεράς Μονής Γενεθλίου Θεοτόκου Κλεισούρας, αναφέρει "... άκουσα πολλούς προσκυνητές από τη γύρω περιοχή να διηγούνται τα της Γερόντισσας Σοφίας κατορθώματα, την άσκηση, την υψοποιό ταπείνωση, τη φιλαδελφεία, την αγάπη προς τον πλησίον, την ακτημοσύνη, τις διακριτικές συμβουλές, τη διά Χριστόν σαλότητα και πολλά άλλα θαυμαστά γεγονότα".

Κοίμηση

Ξημερώνοντας Δευτέρα 6 Μαϊου 1974, πέντε η ώρα το πρωί, μνήμη του Αγίου Ιώβ του πολυάθλου , στην Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Κλεισούρας, κοιμήθηκε η δούλη του Θεού Σοφία σε ηλικία 91 ετών. Αρκετές ημέρες νωρίτερα, η Σοφία φαίνεται είχε λάβει πληροφορία για την κοίμηση της, αφού έλεγε στα χαριτωμένα της ποντιακά "Θα διαβαίνω πλαν. Έρθεν το χαπάρ" που σημαίνει "θα φύγω, ήρθε το μήνυμα".

Τρεις ημέρες πριν την κοίμηση της, τη μετέφεραν στο κελί του επάνω πατώματος. Το αποστεωμένο σώμα της πονούσε και κρύωνε, αλλά εκείνη παρέμενε στοργική και γλυκομίλητη.

Μόλις παρέδωσε το πνεύμα της, το σώμα της ίσιωσε και δε θύμιζε σώμα νεκρό, αφού εξακολουθούσε να είναι ζεστό και εύκαμπτο. Το τίμιο λείψανο της τακτοποιήθηκε από τα πνευματικά της παιδιά που είτε έτυχε να βρίσκονται στη Μονή, είτε ειδοποιήθηκαν να παρευρεθούν. Η εξόδιος ακολουθία έγινε στο καθολικό της Μονής και ετάφη στο Κοιμητήρι του Τιμίου Προδρόμου, παρουσία πλήθους κόσμου κληρικών και λαϊκών που τη συνόδευσαν μέχρι την τελευταία της κατοικία.

Το σημείο ενταφιασμού της Σοφίας, ήταν κοντά στο δάσος που υπήρχε στην περιοχή, όπου συναντούσε την αρκούδα που τάιζε με τα ίδια της τα χέρια, σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός συνταξιούχου αξιωματικού που την επισκεπτόταν συχνά μέχρι και τα τελευταία της. Η Σοφία λοιπόν έλεγε στην αρκούδα «έλα, Ρούσα μ’, έλα και τρώεις ψωμόπον!» κι εκείνη μετά την λήψη της τροφής, με εντολή της Οσίας, εξηφανίζετο στο δάσος για να μην προκληθεί φόβος στους προσκυνητές της Μονής.

Η κοίμηση της ανακοινώθηκε από τον τοπικό Τύπο.

Λείψανα

Στις 7 Ιουλίου 1981 έγινε η ανακομιδή των λειψάνων της, η κάρα και τα μεγαλύτερα οστά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ανιψιού της Ισαάκ, ανοίγοντας το μνήμα ξεχύθηκε ευωδία, η οποία κράτησε αρκετές ημέρες. Άλλοι την ημέρα εκείνη, είδαν να αναδύεται μια λάμψη από τον τάφο της και να ανεβαίνει προς τον ουρανό. Τα ρούχα της βγήκαν άλιωτα και μοιράστηκαν μεταξύ των παρευρισκομένων για φυλαχτό. Τα οστά της ευωδίαζαν και αφού καθαρίστηκαν τοποθετήθηκαν σε οστεοφυλάκιο που μέχρι το 1998 βρίσκονταν σε ασφαλές σημείο του τάφου της, πίσω από το ιερό του ναού του Προδρόμου, όπου εκεί ήταν το κοιμητήριο της Μονής.

Το Μάϊο του 1998, συγκεκριμένα 27 Μαίου, δύο προσκυνητές μετά την επίσκεψη τους στο Μοναστήρι της Παναγίας, πέρασαν από το κοιμητήριο για να προσκυνήσουν τον τάφο της Σοφίας και εκεί βρήκαν τα οστά και την κάρα της, ανάμεσα στα σαπισμένα ξύλα της κάσας που φυλάσσονταν όλα αυτά τα χρόνια. Αμέσως ενημέρωσαν τη Γερόντισσα Ανυσία, την ηγουμένη της Μονής, η οποία κατ' εντολή του Μητροπολίτη Καστορίας τους ζήτησε να καταθέσουν τη μαρτυρία τους και κατέστρωσε Πρακτικό στον Κώδικα της Μονής (Αρ. Πρωτ. 7/27 Μαίου 1998) επί τη ευρέσει των λειψάνων της Σοφίας.

Η μετακομιδή τους έγινε στο μοναστήρι της Παναγίας όπου βρίσκονται μέχρι σήμερα. Τα τίμια λείψανα και η κάρα της, εκτίθενται σε προσκύνηση την ημέρα της μνήμης της.

Υμνολογία

• Ἀπολυτίκιον  (Κατέβασμα) Ἦχος γ΄. Τὴν ὡραιότητα. Σοφίας γέγονας, μῆτερ ἀοίδημε, Σοφία, σέμνωμα, τῆς Θεομήτορος, ἐν τὴ Μονὴ ἀσκητικῶς τὸν βίον σου διελθοῦσα,ὅθεν καὶ ἀπείληφας τῶν καμάτων σου ἔπαινον, κατατραυματίσασσα τῶν δαιμόνων τὰς φάλαγγας, καὶ πρέσβειρα Χριστῷ παρεστώσα, μὴ ἐπιλάθου τῶν πόθω τιμώντων σέ.
• Κοντάκιον Ἦχος πλ. δ΄. Τῇ Ὑπερμάχῳ. Τὴν ὑπὲρ φύσιν, ἐν Κλεισούρᾳ ἐνασκήσασαν, καὶ ὑπομείνασαν, τὸ ψῦχος ὥσπερ ἄσαρκος, παρ’ ἑστίαν καθημένην Μονῆς αὐλείῳ, βιοτῆς αὐτῆς τὰς νύκτας καὶ σχολάζουσαν, προσευχῇ Σοφίαν θείαν εὐφημήσωμεν, πόθω κράζοντες· Χαίροις πάνυ Ἀσκήτρια.
•  Παρακλητικός κανών Οσίας Σοφίας Κλεισούρας

Ναός

Τα τελευταία χρόνια, έχουν αρχίσει οι εργασίες για την ανέγερση Ιερού Ναού προς τιμήν της Οσίας Σοφίας εν Κλεισούρα ασκησάσης, εντός του χώρου της Μονής. Η θεμελίωση του ναού και ο σκελετός του έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί, από τον οβολό των πιστών προσκυνητών και δωρεές γνωστών και αγνώστων, απομένουν όμως πολλές εργασίες για την περάτωση του.

• 
  Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Κλεισούρας

Σύνδεσμοι

• Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς 
•  Ραδιόφωνο Ι.Μ. Καστοριάς 97.9
• ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΓΕΝΕΘΛΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
• Π.Πορφύριος για την Οσία Σοφία της Κλεισούρας
• Θαυμαστά περιστατικά της Αγίας Σοφίας της Κλεισούρας

Βιβλιογραφικές πηγές

• Μοναχού Σιμωνοπετρίτου, Π.Πορφυρίου (2017). ΣΟΦΙΑ Η ΑΣΚΗΤΙΣΣΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ. Κλεισούρα Καστοριάς: Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Κλεισούρας. 
• Σκαρλάτου, Ιωάννα (2016). Συντροφιά με την Αγία Σοφία της Κλεισούρας. Αθήνα: Σαϊτη. 
• ΚΑΛΗΜΕΡΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ορθόδοξος Συναξαριστής
•  Μοναστήρια της Ελλάδας
• ΠΡΟΣΚΥΜΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑ