Ανάσταση (λειτουργική)

Τοιχογραφία της Αναστάσεως, 14ος αιώνας, Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη

Στη χριστιανική λειτουργική, η Ακολουθία της Αναστάσεως ή Αναστάσιμη ακολουθία, αναφερόμενη και ως Όρθρος και Θεία Λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα, είναι αρκετά μακρό λειτουργικό σύνολο επιμέρους λειτουργικών ενοτήτων, που συνήθως διαρκεί από αργά το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου (περίπου στις 11 μ.μ.) μέχρι τις 2 έως 3 π.μ. της Κυριακής του Πάσχα. Προσομοιάζει με αγρυπνία και στην Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελείται κατά σειρά από:

• την τελετή της προσφοράς του Αγίου Φωτός στους πιστούς
• την τελετή της Αναστάσεως
• τον όρθρο της Κυριακής του Πάσχα
• τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα ή της Αναστάσεως

Η ακολουθία της Αναστάσεως αποτελεί την τελευταία ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας και ταυτοχρόνως την πρώτη του Πεντηκοσταρίου. Ιστορικά, στην πρώτη ενωμένη Χριστιανική Εκκλησία σε αυτή την Ακολουθία γινόταν το βάπτισμα των νέων μελών της Εκκλησίας μετά την κατήχησή τους. Θεωρείται γενικώς η σημαντικότερη Ακολουθία του εκκλησιαστικού έτους.

Η αρχαιότερη γνωστή μορφή της ακολουθίας

Το αρχαιότερο ίσως στοιχείο της Αναστάσιμης ακολουθίας είναι η ανάγνωση 12 περικοπών από την Παλαιά Διαθήκη, που σώζονται σε αρχαίο χειρόγραφο στο Αρμενικό Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ. Σήμερα η αρμενική Αγρυπνία του Πάσχα διατηρεί αυτό που πιστεύεται ότι ήταν το αρχικό μήκος του παραδοσιακού ευαγγελικού αναγνώσματος της ακολουθίας. δηλαδή από την περιγραφή του Μυστικού Δείπνου μέχρι το τέλος του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.

Στην πρώτη εποχή του Χριστιανισμού, στην Ιερουσαλήμ, η αγρυπνία άρχιζε με το τραγούδισμα του Ψαλμού 117 (ριζ΄), με την αντιφώνηση: «Αύτη η ημέρα, ην εποίησεν ο Κύριος.» Στη συνέχεια διαβάζονταν οι 12 περικοπές της Παλαιάς Διαθήκης, που εκτός από την τελευταία, ακολουθούνταν από μια προσευχή με γονυκλισία:

(1) Γένεσις α΄ 1 - γ΄ 24 (η Δημιουργία και η έξωση από τον Παράδεισο). (2) Γένεσις κβ΄ 1-18 (η θυσία του Αβραάμ). (3) `Εξοδος ιβ΄ 1-24 (οι οδηγίες του Θεού προς τους Εβραίους για το Πάσχα της εξόδου). (4) Ιωνάς α΄ 1 - δ΄ 11 (όλη η ιστορία του Ιωνά). (5) `Εξοδος ιδ΄ 24 - ιε΄ 21 (το θαύμα της Ερυθράς Θαλάσσης). (6) Ησαΐας ξ΄ 1-13 (η υπόσχεση του Θεού για την Ιερουσαλήμ). (7) Ιώβ λη΄ 2-28 (η απάντηση του Κυρίου στον Ιώβ). (8) Δ΄ Βασιλειών β΄ 1-22 (η άνοδος του Ηλία στους ουρανούς). (9) Ιερεμίας λα΄ 31-34 (η νέα Διαθήκη). (10) Ιησούς του Ναυή α΄ 1-9 (η εντολή για κατάληψη της Γης της Επαγγελίας). (11) Ιεζεκιήλ λζ΄ 1-14 (το πεδίον των ξηρών οστών). (12) Δανιήλ γ΄ 1-29 (οι τρεις παίδες εν καμίνω).

Το δωδέκατο ανάγνωσμα οδηγεί στην «Ωδή των τριών παίδων» και δεν ακολουθείτο από προσευχή, αλλά αμέσως από το προκείμενον της Θείας Ευχαριστίας. Ο Τόμας Τάλεϋ τονίζει τη σημασία αυτής της σειράς αναγνωσμάτων ως την αρχαιότερη γνωστή και ως την έχουσα τη μέγιστη επίδραση στην κατάρτιση όλων των επόμενων καταλόγων αναγνωσμάτων.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία

Το εκκλησίασμα ανάβει τις λαμπάδες του από το φως που έλαβε ο ιερέας από την Αγία Τράπεζα, στον Ελληνορθόδοξο Ναό του Αγίου Γεωργίου, στην Αδελαΐδα.

Στον Εσπερινό του Μεγάλου Σαββάτου ένας επίσκοπος κρατά τρίκηρο, ενώ οι διάκονοι κρατούν αναστάσιμες λαμπάδες (Μονή του Τιμίου Σταυρού στο Γουέιν της Δυτικής Βιρτζίνια, ΗΠΑ).

Διάκονος κρατά την κόκκινη αναστάσιμη λαμπάδα των διακόνων στον εσπερινό του Μεγάλου Σαββάτου, στη Λαύρα της Αγίας Τριάδας, στο Σέργκιγιεφ Ποσάντ της Ρωσίας.

Ευλογία Καλαθιών του Πάσχα στο Λβιβ της Ουκρανίας

Ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι η ακολουθία αρχίζει αργά το βράδυ, ωστόσο αναπόσπαστο αρχικό μέρος της ως αγρυπνίας είναι και ο εσπερινός του Μεγάλου Σαββάτου. Προκειμένου όμως να μην αυξηθεί και άλλο το μάκρος της νυκτερινής ακολουθίας της Αναστάσεως, ο εσπερινός κατά τη νεότερη εποχή τελείται είτε μαζί με τη Θεία Λειτουργία το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, είτε (κατά το τυπικό) το αργότερο δύο ώρες πριν τη δύση του ήλιου Είναι Μέγας Εσπερινός και σε αυτόν διαβάζονται περικοπές βασισμένες στις προαναφερθείσες της Πρώτης Εκκλησίας, οι περισσότερες συντομευμένες, κάτι που υποδεικνύει την ανάπτυξη από μία κοινή παράδοση.

Κατά το Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) τα παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα του εσπερινού είναι:

1) Γένεσις α΄ 1-13 2) Ιωνάς α΄ 1 - δ΄ 11 3) Δανιήλ γ΄ 1-26

Κατά τη διάρκεια αυτών των αναγνώσεων γινόταν κατά την παλαιοχριστιανική εποχή το βάπτισμα και χρίσμα των κατηχηθέντων, κατά την τάξη που δίνεται στο Ευχολόγιον. Οι νεοφώτιστοι έμπαιναν και πάλι στον ναό ως πιστοί Χριστιανοί πλέον, ενώ ψαλλόταν αντί του Τρισαγίου ύμνου το «όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε».

Η συνδεδεμένη με τον εσπερινό αυτόν «Πρώτη Ανάσταση» αναφέρεται στην Κάθοδο του Χριστού στον Άδη, κατά την οποία κηρύχθηκε η Ανάσταση του Χριστού μόνο στους νεκρούς. Ωστόσο, ο πραγματικός εορτασμός του Πάσχα αρχίζει τα μεσάνυχτα, τη στιγμή που ο Χριστός αναστήθηκε «εκ νεκρών» και η Ανάσταση γνωστοποιήθηκε και στους ζωντανούς.

Η τάξη της νυκτερινής Ακολουθίας της Αναστάσεως

1. Η ακολουθία αρχίζει συνήθως κατά τις 11 μ.μ. με τον κανόνα Κύματι θαλάσσης του προηγούμενου όρθρου. Στη ρωσική εκκλησία, κατά την τελευταία ωδή (τραγούδι) του κανόνα, ενώ άδονται οι φράσεις «Μη εποδύρου μου, Μήτερ... Αναστήσομαι γαρ και δοξασθήσομαι», ο ιερέας και ο διάκονος υψώνουν με μεγαλόπρεπο τρόπο τον Επιτάφιο (υφασμάτινη εικόνα του Χριστού) από το τραπέζι του στο μέσο του ναού και τον μεταφέρουν δια της Ωραίας Πύλης μέσα στο Ιερό, όπου τον εναποθέτουν πάνω στην Αγία Τράπεζα. Εκεί θα παραμείνει μέχρι και το τέλος της ημέρας της Αναλήψεως. Ακολουθεί απόλυση και μετά όλα τα φώτα μέσα στον ναό σβήνονται εκτός από την ακοίμητον κανδήλα πάνω στην Αγία Τράπεζα, και όλοι περιμένουν σιωπηλά στο σκοτάδι. Στην Ελλάδα και στην Κύπρο το Άγιο Φως φθάνει μέχρι το δειλινό από τον Πανάγιο Τάφο στην Ιερουσαλήμ και με αυτό έχει αναφθεί εκ νέου η ακοίμητος κανδήλα.
2. «Δεύτε λάβετε φως»: Στην «ώρα του όρθρου», στην πράξη 10-15 λεπτά πριν τα μεσάνυχτα ή ακριβώς τα μεσάνυχτα, ο προεξάρχων ιερέας θυμιάζει την Αγία Τράπεζα και ανάβει τη λαμπάδα του από την ακοίμητον κανδήλα. Ανοίγει την Ωραία Πύλη και καλεί ψέλνοντας μεγαλοφώνως: «Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν, τον αναστάντα εκ νεκρών», δηλαδή «ελάτε, πάρτε φως από το φως που ποτέ δεν δύει και δοξάστε τον Χριστό, που αναστήθηκε από τους νεκρούς!». Αν υπάρχουν επίσκοποι, προπορεύονται αυτού και ψέλνουν μαζί του την ίδια φράση. Αμέσως μετά ο ιερέας πλησιάζει τους πιστούς κρατώντας το τρίκηρο (κηροπήγιο για τρία κεριά), που επίσης έχει ανάψει από την ακοίμητον κανδήλα, το τείνει προς τους πιστούς και εκείνοι ανάβουν τις αναστάσιμες λαμπάδες τους από αυτό.
3. Τελετή της Αναστάσεως: Ο ιερέας ή οι ιερείς παίρνουν το Ευαγγέλιο, τον σταυρό με τον οποίο ευλογούν, θυμιατό και μία εικόνα της Αναστάσεως του Κυρίου, και μαζί με τους ψάλτες βγαίνουν από τον ναό, ακολουθούμενοι από πιστούς. Εναλλάξ ιερείς και ψάλτες ψέλνουν τον ύμνο: «Την Ανάστασίν σου, Χριστέ Σωτήρ, άγγελοι υμνούσιν εν ουρανοίς, και ημάς τους επί γης καταξίωσον εν καθαρά καρδία σε δοξάζειν», συνεχίζοντας την πορεία σε πομπή μέχρι που να φθάσουν στον προκαθορισμένο τόπο ή εξέδρα (στη ρωσική Εκκλησία περιφέρονται τρεις φορές γύρω από τον ναό, ενώ οι καμπάνες κτυπούν). Αυτή η πομπή συμβολίζει την πορεία αξημέρωτα των Μυροφόρων προς τον Πανάγιο Τάφο του Χριστού. Κατά τη διάρκειά της ο προεξάρχων ιερέας κρατεί ειδικό τρίκηρο, το «Πασχάλιο τρίκηρο», ενώ ο διάκονος την αναστάσιμη λαμπάδα του. Οι πιστοί κρατούν τις αναστάσιμες λαμπάδες που έχουν ανάψει από το «ανέσπερον φως» σε όλη τη διάρκεια της μετέπειτα Ακολουθίας. Στην εξέδρα λαβαίνει χώρα η ανάγνωση του Ευαγγελίου που αφηγείται την Ανάσταση: η περικοπή που διαβάζεται είναι είτε από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (κη΄ 1-20), είτε από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον (ιστ΄ 1-8). Μετά ο ιερέας θυμιάζει τρεις φορές το Ευαγγέλιο, εκφωνεί: «Δόξα τη αγία και ομοουσίω και ζωοποιώ και αδιαιρέτω Τριάδι, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων» και αμέσως ψέλνει τρεις φορές το αναστάσιμο τροπάριο: «Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωὴν χαρισάμενος» και οι καμπάνες του ναού κτυπούν χαρμόσυνα. Το τροπάριο επαναλαμβάνεται πολλές φορές, καθώς η πομπή επιστρέφει στο εσωτερικό του ναού.
4. Πριν από την είσοδο στον ναό ο ιερέας κάνει την εκφώνησιν για την έναρξη του όρθρου και οι πιστοί ανταλλάσσουν μεταξύ τους το «Χριστός Ανέστη!» - «Αληθώς ανέστη».
5. Ο όρθρος ξεκινά με τον αναστάσιμο κανόνα «Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν, λαοί...» και ακολουθεί ειδική διάταξη. Τίποτε δεν διαβάζεται: όλα άδονται χαρμόσυνα. Κατά την απόδοση του κανόνα, οι ιερείς θυμιάζουν τον ναό και ανταλλάσσουν με τους πιστούς το «Χριστός Ανέστη». Η 9η ωδή του κανόνα, «Φωτίζου, φωτίζου η νέα Ιερουσαλήμ» είναι εμπνευσμένη από τον στίχο ξ΄ 1 του βιβλίου του Ησαΐα, το έκτο ανάγνωσμα της πρωτοχριστιανικής ακολουθίας. Στους αίνους (ήχος πλάγιος α΄) το πρώτο τροπάριο περιέχει 10 φορές τη λέξη «Πάσχα»: «Πάσχα ιερόν ημίν σήμερον αναδέδεικται, Πάσχα καινόν, άγιον, Πάσχα μυστικόν, Πάσχα πανσεβάσμιον, Πάσχα Χριστός ο Λυτρωτής, Πάσχα άμωμον, Πάσχα μέγα, Πάσχα των πιστών, Πάσχα το πύλας ημίν του Παραδείσου ανοίξαν, Πάσχα πάντας αγιάζον πιστούς»
6. Στη συνέχεια τελείται η συνηθισμένη Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, με λίγες ειδικές εκφωνήσεις, π.χ. αντί του Τρισαγίου ύμνου το «όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε», μετά το «Εξαιρέτως...» το «Ο άγγελος εβόα τη Κεχαριτωμένη...», αντί του «Είδομεν το φως το αληθινόν» το «Χριστός ανέστη». Το προκείμενον του αποστολικού αναγνώσματος είναι η αντιφώνηση της αρχαίας ακολουθίας: «Αύτη η ημέρα, ην εποίησεν ο Κύριος, αγαλλιασώμεθα και ευφρανθώμεν εν αυτή». Το αποστολικό ανάγνωσμα είναι η αρχή από τις Πράξεις των Αποστόλων (α΄ 1-8) και ομοίως η περικοπή του Ευαγγελίου είναι η αρχή του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου (α΄ 1-17), σηματοδοτώντας την αρχή μιας νέας εποχής στην ιστορία της ανθρωπότητας μετά την Ανάσταση του Χριστού, όπως και την αρχή μιας νέας περιόδου του εκκλησιαστικού έτους.
7. Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας (ή του όρθρου στη ρωσική Εκκλησία) ο αρχιερέας ή ο προϊστάμενος της ακολουθίας διαβάζει τον Κατηχητικό λόγο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που είναι γνωστός στη Δύση ως «Πασχάλιος λόγος» (Paschal Homily).
8. Ευλογούνται αυγά που έχουν βαφτεί κόκκινα και συνήθως μοιράζονται στους πιστούς για να τερματίσουν με αυτά τη μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Στη ρωσική Εκκλησία επευλογούνται επίσης, με αγιασμό, καλάθια τροφών για το τσιμπούσι της επόμενης ημέρας.

Δεν υπάρχει καμιά ακολουθία το πρωί της Κυριακής του Πάσχα, αφού όλα έχουν γίνει κατά την αγρυπνία της Αναστάσιμης ακολουθίας. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα τελείται ένας ειδικός εσπερινός, γνωστός ως «Εσπερινός της Αγάπης», όπου διαβάζεται σε πολλές γλώσσες η περικοπή του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου κ΄ 19-25.

Η εβδομάδα που αρχίζει την Κυριακή του Πάσχα αποκαλείται Διακαινήσιμος εβδομάδα και λειτουργικώς-εκκλησιαστικώς θεωρείται ως μία και μόνη, συνεχής και ενιαία ημέρα: Η Ωραία Πύλη του κάθε ναού παραμένει συνεχώς ανοικτή από τη στιγμή που άνοιξε για την προσφορά του Αγίου Φωτός στους πιστούς και κλείνει μόνο στο τέλος της Ενάτης ώρας του Σαββάτου της Διακαινησίμου, ενώ τα περισσότερα από τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά της ακολουθίας της Αναστάσεως συνεχίζονται όλη την εβδομάδα.

Στον Δυτικό Χριστιανισμό

Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία

Στιγμιότυπο της Αναστάσιμης Ακολουθίας στο Κιστερκιανό Αββαείο του Τιμίου Σταυρού, κοντά στη Βιέννη (2008)

Το Ρωμαϊκό Λειτουργικό δηλώνει: «Η αγρυπνία αυτής της νύκτας, η οποία είναι η μεγίστη και ευγενεστέρα όλων των ακολουθιών, πρέπει να τελείται μόνο μία φορά σε κάθε ναό»

Στο ρωμαϊκό τελετουργικό η ακολουθία της Αναστάσεως χαρακτηρίζεται πράγματι ως «αγρυπνία» (Vigilia Paschalis) και αποτελείται κατά σειρά από:

1. την Τελετή του Φωτός
2. το πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας
3. την ανανέωση των όρκων της Βαπτίσεως
4. το δεύτερο μέρος της Θείας Λειτουργίας (Θεία Ευχαριστία)

Η αγρυπνία πρέπει να αρχίζει μεταξύ της δύσεως του ηλίου του Μεγάλου Σαββάτου και της ανατολής της Κυριακής του Πάσχα. Λίγο έξω από τον ναό ανάβεται μια «Πασχαλινή πυρά», από την οποία ανάβεται η «Πασχαλινή Λαμπάδα», αφού πρώτα ευλογηθεί. Η λαμπάδα αυτή θα χρησιμοποιείται μέχρι την Πεντηκοστή, φυλασσόμενη μέσα στο Ιερό, ενώ και μετά θα ανάβεται στα βαφτίσια και στις κηδείας όλου του έτους, υπενθυμίζοντας ότι ο Χριστός είναι «φως και ζωή».

Μετά το άναμμά της η Πασχαλινή Λαμπάδα μεταφέρεται από έναν διάκονο στον κυρίως ναό, όπου επικρατεί σκοτάδι, σταματώντας τρεις φορές για να ψάλλουν το «Φως του Χριστού» (Lumen Christi), με το εκκλησίασμα να απαντά ευχαριστώντας τον Θεό (Deo Gratias). Καθώς η Πασχαλινή Λαμπάδα προχωρεί μέσα στον ναό, οι μικρότερες λαμπάδες ή κεριά που κρατούν οι πιστοί ανάβονται από αυτή. Καθώς αυτό το συμβολικό «Φως του Χριστού» διαδίδεται, το σκοτάδι μειώνεται.

Μετά ο διάκονος ή ο ιερέας άδει το Exsultet, γνωστό και ως «Πασχάλια Διακήρυξη» (Praeconium Paschale), και κατόπιν αρχίζει η Θεία Λειτουργία.

Μόλις η Πασχαλινή Λαμπάδα τοποθετηθεί στο κηροπήγιό της μέσα στο Ιερό, τα φώτα του ναού ανάβονται και το εκκλησίασμα σβήνει τα δικά του κεριά (αν και σε μερικές ενορίας συνηθίζεται να τα αφήνουν αναμμένα, με αναμμένα ή όχι τα φώτα του ναού, μέχρι το Gloria).

Στη Λειτουργία διαβάζονται επτά αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις α΄ 1 - β΄ 2, Γένεσις κβ΄ 1-18, `Εξοδος ιδ΄ 15 - ιε΄ 1, Ησαΐας νδ΄ 4-14, 5. Ησαΐας νε΄ 1-11, Βαρούχ γ΄ 9-15 & δ΄ 4, και Ιεζεκιήλ λστ΄ 16-17a & 18-28), αλλά επιτρέπεται να μειωθεί αυτός ο αριθμός «δια ποιμαντικούς λόγους» σε τουλάχιστον τρία. Το κάθε ανάγνωσμα ακολουθείται από έναν ψαλμό ή άλλο αδόμενο χωρίο της Αγίας Γραφής. Στη συνέχεια τα κεριά της Αγίας Τράπεζας ανάβονται και άδεται το Gloria in Excelsis Deo για πρώτη φορά μετά την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (με την εξαίρεση της Μεγάλης Πέμπτης ή σημαντικής εορτής που «πέφτει» μέσα στην Τεσσαρακοστή), ενώ οι καμπάνες του ναού και το εκκλησιαστικό όργανο ηχούν και πάλι μετά τη Μεγάλη Πέμπτη. Ακολουθεί το αποστολικό ανάγνωσμα, από την Επιστολή προς Ρωμαίους (στ΄ 3-11) και άδεται ο Ψαλμός 118. Μετά άδεται το «Αλληλούια» για πρώτη φορά μετά την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Ακολουθεί το Ευαγγέλιο της Αναστάσεως (Ματθ. κη΄ 1-10 ή Μάρκ. ιστ΄ 1-8 ή Λουκ. κδ΄ 1-12) και το κήρυγμα.

Μετά το πρώτο μέρος της Λειτουργίας, το νερό της δεξαμενής αγιάζεται και όσοι κατηχούμενοι είναι υποψήφιοι για εισδοχή στην Εκκλησία βαπτίζονται, ενώ άλλοι, ήδη βαπτισμένοι, λαμβάνουν το Χρίσμα. Στη συνέχεια ολόκληρο το εκκλησίασμα ανανεώνει τους όρκους της Βαπτίσεως και ραντίζεται με νερό του βαπτίσματος. Ακολουθεί η Λειτουργία των Πιστών, στους οποίους συγκαταλέγονται πλέον και οι νεοφώτιστοι.

Αφή της Πασχαλινής Λαμπάδας στην Πόλη του Μεξικού

Κατά τον 20ό αιώνα υπήρξαν δύο σημαντικές ομάδες μεταβολών στο τυπικό της αγρυπνίας. Η πρώτη έγινε το 1951 υπό τον Πάπα Πίο ΙΒ΄, με αλλαγή στην ώρα (πρωτύτερα γινόταν το πρωινό του Μεγάλου Σαββάτου), ενώ τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης περιορίσθηκαν από 12 σε επτά (μόλις 4 έμειναν τα ίδια) και έπαυσαν να ακολουθούνται από προσευχές με γονυκλισία. Το αποστολικό ανάγνωσμα ήταν προγενέστερα από την Επιστολή προς Κολοσσαείς (γ΄ 1-4), ενώ η ευαγγελική περικοπή ήταν υποχρεωτικά από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (κη΄ 1-7). Η Λειτουργία ακολουθείτο αμέσως από συντομευμένο εσπερινό. Υπήρξαν επίσης αλλαγές στην Τελετή του Φωτός.

Αγγλικανισμός

Οι συνιστώσες της Αγγλικανικής Κοινωνίας δεν τελούν όλες την αγρυπνία της Αναστάσεως, αλλά η τέλεσή της εξαπλώθηκε πολύ κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Παλαιότερα συνηθιζόταν μόνο σε ενορίες της αγγλοκαθολικής παραδόσεως, έχοντας εγκαταλειφθεί κατά την Αγγλική Μεταρρύθμιση και επανέλθει από το Κίνημα της Οξφόρδης τον 19ο αιώνα.

Η αγγλικανική Ακολουθία της Αναστάσεως έχει δομή παρόμοια με εκείνη της ρωμαιοκαθολικής, με παραλλαγές στα κείμενα και στο τελετουργικό. Υπάρχουν και εδώ 4 μέρη:

1. η τελετή του Φωτός
2. η ακολουθία των αναγνωσμάτων
3. η ανανέωση των όρκων της Βαπτίσεως, οπότε μπορούν να γίνουν και βαπτίσεις
4. η Θεία Ευχαριστία

Τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης είναι έως και εννέα, αντί των επτά του σημερινού ρωμαιοκαθολικού τυπικού. Η τελετή του Χρίσματος γίνεται μόνο όταν είναι παρών επίσκοπος, καθώς στην αγγλικανική παράδοση μόνο ένας επίσκοπος μπορεί να χρίσει τους βαπτισθέντες.

Λουθηρανισμός

Λουθηρανός διάκονος με Πασχαλινή Λαμπάδα

Η αγρυπνία της Αναστάσεως, όπως και εκείνη των Χριστουγέννων, παρέμεινε δημοφιλής στις Λουθηρανικές ομολογίες και μετά τη Μεταρρύθμιση. Τελείτο συχνά τις πρώτες πρωινές ώρες της Κυριακής του Πάσχα. Η καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιείτο αρχικώς σε συνδυασμό με παραδοσιακά λειτουργικά κείμενα στη λατινική (όπως το Exsultet). Στοιχεία που θεωρήθηκαν «μη βιβλικά» και παγανιστικά εξαλείφθηκαν, όπως η ευλογία της νέας φωτιάς, ο καθαγιασμός της λαμπάδας ή του νερού, κλπ.. Βεβαίως έμφαση δόθηκε στα βιβλικά αναγνώσματα, στο κήρυγμα, αλλά και στα τραγούδια με το εκκλησίασμα. Στη Βιτεμβέργη το αναστάσιμο Ευαγγέλιο (Ματθ. κη΄ 1-10 και 16-20) διαβαζόταν στη γερμανική «μετά μέλους» (το μοναδικό ευαγγέλιο που ψαλλόταν σε όλο το λουθηρανικό λειτουργικό έτος). Ο ρασιοναλισμός του 18ου αιώνα μετέβαλε και τις λατρευτικές συνήθειες, αλλά μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε μια προσέγγιση προς το ρωμαιοκαθολικό τυπικό και αναζωογόνηση της αναστάσιμης αγρυπνίας σε πολλές ενορίες σε ολόκληρη τη Γερμανία.

Στη Βόρεια Αμερική οι Λουθηρανοί, όπως και οι Αγγλικανοί έχουν σε πολλά μέρη αρχίσει να τελούν την Ακολουθία της Αναστάσεως, ακόμα και την επευλόγηση της φωτιάς. Τα πλέον πρόσφατα βιβλία ακολουθιών τόσο της Λουθηρανικής Εκκλησίας της Συνόδου του Μιζούρι, όσο και της Ευαγγελικής Λουθηρανικής Εκκλησίας στην Αμερική, θεωρούν την ακολουθία ως κανονική.

Στο Λουθηρανικό Βιβλίο Ακολουθιών, το Altar Book, η αγρυπνία της Αναστάσεως αποτελείται από την Τελετή του Φωτός με το Exsultet, την ακολουθία των αναγνωσμάτων με έως και 12 αναγνώσματα, την ακολουθία του βαπτίσματος, κατά την οποία μπορούν να βαπτισθούν υποψήφιοι ή και να δοθεί το χρίσμα σε βαπτισμένους, την προσευχή και δέηση του Πάσχα, και τέλος την ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας.

Μεθοδισμός

Στον Μεθοδισμό η Αγρυπνία του Πάσχα είναι η πρώτη ακολουθία του Πεντηκοσταρίου. Το United Methodist Book of Worship (1992) την υποδιαιρεί σε 4 μέρη:

1. Ακολουθία του Φωτός
2. Ακολουθία του Λόγου
3. Ακολουθία του Βαπτίσματος
4. Ακολουθία της Τραπέζης

Το πρώτο μέρος αρχίζει σε απόλυτη σιωπή έξω από τον ευκτήριο οίκο την νύκτα. Ο πάστορας ανάβει μία νέα φωτιά και δίνει ένα κερί σε κάθε μέλος του εκκλησιάσματος. Μετά από μία εναρκτήρια προσευχή, ανάβει την Πασχαλινή Λαμπάδα από τη φωτιά. Το ποίμνιο παίρνει το νέο φως από την Πασχαλινή Λαμπάδα και μετά εισέρχεται σε πομπή στον ευκτήριο οίκο, τραγουδώντας έναν ύμνο. Στη συνέχει ψάλλεται το Exsultet από έναν διάκονο. Η Ακολουθία του Λόγου περιλαμβάνει αναγνώσματα για τα γενικά θέματα που αφορούν και τα αναγνώσματα των άλλων ομολογιών: Τη Δημιουργία του Σύμπαντος, τη Συμφωνία («διαθήκη») του Θεού με τους ανθρώπους και τη Γη, την εμπιστοσύνη του Αβραάμ στον Θεό, τη λύτρωση του εβραϊκού λαού στην Ερυθρά Θάλασσα, τη σωτηρία που προσφέρεται ελεύθερα σε όλους, «μια νέα καρδιά και ένα νέο πνεύμα», «μια νέα ζωή για τον λαό του Θεού» και η ταφή και η ανάσταση μαζί με τον Χριστό δια της βαπτίσεως. Μετά από το κάθε ανάγνωσμα ακολουθεί μία ωδή και λέγεται μια προσευχή. Ο/Η πάστορας διαβάζει το Ευαγγέλιο και μετά κάνει το κήρυγμα. Μετά γίνεται η βάπτιση των κατηχηθέντων και τους δίνεται και το χρίσμα. Η Ακολουθία της Τραπέζης περιλαμβάνει τη Θεία Ευχαριστία, που καταλήγει σε ευλογία και ύμνο.

Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες

Οι Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες έχουν διάφορες λειτουργικές παραδόσεις για τον εορτασμό της Αναστάσεως του Χριστού, από τις οποίες ξεχωρίζει η παράδοση της Συροϊνδικής Εκκλησίας της Μαλανκάρα, που έχει περίπου 2,5 εκατομμύρια πιστούς.

Σε αυτή την Εκκλησία, η Αναστάσιμη ακολουθία αρχίζει πλέον, ιδίως στις πόλεις, στις 6 το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου, ενώ παραδοσιακά άρχιζε περί τις 3 π.μ. της Κυριακής του Πάσχα. Για πρακτικούς λόγους, το ίδιο συμβαίνει και σε Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες σε χώρες της Ανατολής που είναι τώρα μουσουλμανικές.

Το Πάσχα αλλάζει το σύνολο των προσευχών που εκφωνούνται πριν από τη Θεία Ευχαριστία. Από το Πάσχα μέχρι και την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου, οι προσευχές ακολουθούν το πρότυπο της Αναστάσιμης Θείας Λειτουργίας.

Μετά τις προσευχές των Ωρών, ακολουθεί η πιο δραματική στιγμή: η Ανακοίνωση της Αναστάσεως. Με όλα τα φώτα του ναού σβησμένα εκτός από τα κεριά της Αγίας Τράπεζας και από όσα κρατούν οι παριστάμενοι μέσα στο Ιερό, το πέπλο που χωρίζει αντί τέμπλου το Ιερό από τον κυρίως ναό και το εκκλησίασμα τραβιέται. Ο προεξάρχων ιερέας στέκεται στο κέντρο του Ιερού κρατώντας έναν σταυρό καλυμμένο με κόκκινο κεντημένο ύφασμα, τον «Πασχάλιο Σταυρό». Αυτός είναι ο σταυρός που έχει χρησιμοποιηθεί τη Μεγάλη Παρασκευή (Ακολουθία των Αγίων Παθών) για την πομπή που συμβολίζει τη μεταφορά του Τίμιου Σταυρού στον Γολγοθά και μετά μυρώνεται και θάβεται τελετουργικώς σε ένα μικρό κουτί στο σχήμα φερέτρου πίσω από την Αγία Τράπεζα, ως ανάμνηση της Ταφής του Κυρίου. Ο προεξάρχων πλαισιώνεται από τους βοηθούς του Ιερού, που κρατούν κεριά και κώδωνες, και με δυνατή φωνή ανακοινώνει προς το εκκλησίασμα: «Αγαπητοί, φέρνω σε όλους σας νέα μεγάλης χαράς. Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός αναστήθηκε από τους νεκρούς και νίκησε τους εχθρούς Του.» Οι κώδωνες χειρός και οι καμπάνες κτυπούν, και το εκκλησίασμα αποκρίνεται: «Αληθώς, πιστεύουμε ότι αναστήθηκε!» Αυτό επαναλαμβάνεται δύο ακόμα φορές.

Ακολουθεί η αναστάσιμη πομπή-λιτανεία, στην οποία συμμετέχει όλο το εκκλησίασμα κρατώντας αναμμένα κεριά. Ο Πασχάλιος Σταυρός, καλυμμένος πάντοτε με το κόκκινο ύφασμα, περιφέρεται γύρω από τον ναό. Η ωδή που ψάλλεται κατά τη διάρκεια της πομπής περιγράφει την απάντηση του Χριστού στη Μαρία Μαγδαληνή, όταν εκείνη τον βλέπει στον κήπο του Παναγίου Τάφου και νομίζει ότι είναι ο κηπουρός:

Ω Μαρία! Στ' αλήθεια είμαι ο Κηπουρός,

Είμαι Εκείνος που δημιούργησε τον Κήπο του Παραδείσου.

Είμαι Εκείνος που σκοτώθηκε.

Είμαι Εκείνος που μπήκε στον Τάφο.

Μη με αγγίξεις, γιατί δεν έχω ανέβει προς τον Πατέρα.

Το ότι έχω ενδόξως εγερθεί από αυτόν τον Τάφο,

δώσε αυτό το καλό νέο στους Αποστόλους.

Στη συνέχεια ο προεξάρχων ιερέας ευλογεί με τον Σταυρό τις 4 κατευθύνσεις του ορίζοντα, ενώ ψέλνεται ο Τρισάγιος ύμνος. Κατόπιν δίνει τον Ασπασμό της Ειρήνης, ο οποίος μεταδίδεται στο εκκλησίασμα.

Ακολουθούν οι προσευχές των πρωινών Ωρών και η υπόλοιπη «Κουρμπάνα» (Θεία Λειτουργία) κανονικά. Στο τέλος της ακολουθίας, αντί για το συνηθισμένο άγγιγμα του χεριού του ιερέως στο μέτωπο του κάθε πιστού προς ευλογία, ο ιερέας αγγίζει τον Πασχάλιο Σταυρό στο μέτωπο των πιστών.

Από την Κυριακή του Πάσχα έως την εορτή της Αναλήψεως, ο Πασχάλιος Σταυρός μεταφέρεται από το κέντρο του ναού σε μία βάση μέσα στο Ιερό. Αυτή η βάση, που αποκαλείται «Γολγοθάς», έχει η ίδια το σχήμα μεγάλου σταυρού. Ο Πασχάλιος Σταυρός τοποθετείται στην κορυφή του και η όλη δομή μοιάζει με έναν Πατριαρχικό Σταυρό. Είχε στηθεί στο κέντρο του ναού στα μέσα της Τεσσαρακοστής και οι πιστοί ασπάζονταν το ύφασμα που τον κάλυπτε όταν έμπαιναν και έβγαιναν από τον ναό.

Πηγές

• Тvпико́нъ сіесть уста́въ («Το Τυπικόν ήτοι η τάξις»), Μόσχα: Сvнодальная тvпографiя (Συνοδικός εκδοτικός οίκος), 1907, σελ. 1154 
• Потребникъ, Μόσχα: патриархальная тvпографiя (Πατριαρχικός εκδοτικός οίκος), 1606 
• The Lenten Triodion (μεταφρ. από την ελληνική: Μήτηρ Μαρία και αρχιμανδρίτης Κάλλιστος Ware), South Canaan Township, Wayne County, Pennsylvania, ΗΠΑ: Saint Tikhon's Seminary Press, 1978 (δημοσιεύθηκε 1987), σελ. 193, ISBN 1-878997-51-3 
• Sokolof, Archpriest Dimitrii (1899), Manual of the Orthodox Church's Divine Services, Jordanville, New York: Holy Trinity Monastery (δημοσιεύθηκε 2001), σελ. 132–136, ISBN 0-88465-067-7, http://www.ccel.org/ccel/sokolof/services.toc.html 
• Ware, Timothy (1963), The Orthodox Church, Λονδίνο: Penguin Books (δημοσιεύθηκε 1987), σελ. 193, ISBN 978-0-14-013529-9