Εγκεφαλονωτιαίο υγρό: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Επόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
Δημιουργήθηκε από μετάφραση της σελίδας "Cerebrospinal fluid"
(Καμία διαφορά)

Έκδοση από την 09:24, 3 Μαΐου 2021

Cerebrospinal fluid
The cerebrospinal fluid circulates in the subarachnoid space around the brain and spinal cord, and in the ventricles of the brain.
Image showing the location of CSF highlighting the brain's ventricular system
Λεπτομέρειες
Αναγνωριστικά
Λατινικάliquor cerebrospinalis
ΑκρώνυμαCSF
MeSHD002555
TAA14.1.01.203
Ορολογία ανατομίας

Το εγκεφαλονωτιαίο υγρό ( CSF ) είναι διαυγές, άχρωμο σωματικό υγρό που βρίσκεται μέσα στον ιστό που περιβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό όλων των σπονδυλωτών . Αντικαθιστά το σωματικό υγρό που βρίσκεται έξω από τα κύτταρα όλων των αμφίπλευρων ζώων .

Το CSF παράγεται από εξειδικευμένα επιενδυτικά κύτταρα στα χοριοειδή πλέγματα των κοιλιών του εγκεφάλου και απορροφάται στα αραχνοειδή σωμάτια . Υπάρχουν περίπου 125 mL CSF κάθε φορά, και περίπου 500  mL παράγονται κάθε μέρα. Το CSF λειτουργεί ως μαξιλάρι ή ρυθμιστικό, παρέχοντας βασική μηχανική και ανοσολογική προστασία στον εγκέφαλο μέσα στο κρανίο . Το CSF εξυπηρετεί επίσης μια ζωτική λειτουργία στην εγκεφαλική αυτορρύθμιση της εγκεφαλικής ροής αίματος .

Το CSF καταλαμβάνει τον υποαραχνοειδή χώρο (μεταξύ της αραχνοειδούς μήνιγγας και της χοριοειδούς μήνιγγας ) και του κοιλιακού συστήματος γύρω και μέσα στον εγκέφαλο και στον νωτιαίο μυελό. Γεμίζει τις κοιλίες του εγκεφάλου, τις δεξαμενές και τους θόλους, καθώς και τον κεντρικό αυλό του νωτιαίου μυελού. Υπάρχει επίσης μια σύνδεση από τον υποαραχνοειδή χώρο με τον λαβύρινθο του έσω ωτός μέσω του περιλυμφατικού αγωγού όπου το περίλεμφος είναι συνεχής με το εγκεφαλονωτιαίο υγρό. Τα επιδερμικά κύτταρα των χοριοειδών πλεγμάτων έχουν πολλαπλές κινητικές βλεφαρίδες στις κορυφές τους που πάλλονται για να μετακινούν το CSF μέσω των κοιλιών.

Δείγμα CSF μπορεί να ληφθεί μέσω οσφυϊκής παρακέντησης . Αυτό μπορεί να αποκαλύψει την ενδοκρανιακή πίεση, καθώς επίσης και να υποδηλώσει ασθένειες συμπεριλαμβανομένων των λοιμώξεων του εγκεφάλου ή των γύρω μηνίγγων του .

Αν και το είχε αναφέρει ο Ιπποκράτης, ξεχάστηκε για αιώνες. Ανακαλύφθηκε εκ νέου τον 18ο αιώνα από τον Εμάνουελ Σβέντενμποργκ. Το 1914 ο Χάρβεϊ Κάσινγκ (Harvey Cushing) απέδειξε ότι το CSF εκκρίνεται από το χοριοειδές πλέγμα.

Δομή

Κυκλοφορία

Μαγνητική τομογραφία που δείχνει τον παλμό του CSF
Κατανομή του ΚΠΣ

Υπάρχουν περίπου 125-150 mL CSF ανά πάσα στιγμή. [1] Αυτό το CSF κυκλοφορεί στο κοιλιακό σύστημα του εγκεφάλου. Οι κοιλίες είναι μια σειρά κοιλοτήτων γεμάτων με CSF. Η πλειονότητα του CSF παράγεται μέσα από τις δύο πλευρικές κοιλίες . Από εδώ, το CSF περνά μέσω της μεσοκοιλιακής διατομής στην τρίτη κοιλία, μετά τον εγκεφαλικό υδαταγωγό στην τέταρτη κοιλία . Από την τέταρτη κοιλία, το υγρό περνά στον υποαραχνοειδή χώρο μέσω τεσσάρων ανοιγμάτων – τον κεντρικό αυλό του νωτιαίου μυελού, το διάμεσο άνοιγμα και τα δύο πλευρικά ανοίγματα . Το CSF υπάρχει εντός του υποαραχνοειδούς χώρου, ο οποίος καλύπτει τον εγκέφαλο, τον νωτιαίο μυελό και εκτείνεται κάτω από το άκρο του νωτιαίου μυελού προς το ιερό . [2] Υπάρχει μια σύνδεση από τον υποαραχνοειδή χώρο με το οστό του λαβυρίνθου του έσω ωτός, καθιστώντας το εγκεφαλονωτιαίο υγρό συνεχές με το την περιλεμφο στο 93% των ανθρώπων. [3]

Το CSF κινείται σε κατεύθυνση προς τα έξω από τις κοιλίες, αλλά πολυκατευθυντικά στον υποαραχνοειδή χώρο. [3] Η κίνηση του υγρούείναι παλμική, ταιριάζει με τα κύματα πίεσης που δημιουργούνται στα αιμοφόρα αγγεία με τον παλμό της καρδιάς. Μερικοί συγγραφείς το αμφισβητούν, υποδηλώνοντας ότι δεν υπάρχει μονοκατευθυντική κυκλοφορία CSF, αλλά εξαρτάται από καρδιακό κύκλο αμφίδρομης συστολικής-διαστολικής από-και-από-κινήσεις ΚΝΣ-σπονδυλικής στήλης. [4]

Περιεχόμενο

Το CSF προέρχεται από πλάσμα αίματος και είναι σε μεγάλο βαθμό παρόμοιο με αυτό, εκτός του ότι το CSF δεν διαθέτει σχεδόν καθόλου πρωτεΐνες σε σύγκριση με το πλάσμα και έχει κάποια διαφορετικά επίπεδα ηλεκτρολυτών. Λόγω του τρόπου παραγωγής του, το CSF έχει υψηλότερο επίπεδο χλωρίου από το πλάσμα και ισοδύναμο επίπεδο νατρίου. [2] [5]

Το CSF περιέχει περίπου 0,3% πρωτεΐνες πλάσματος ή περίπου 15 έως 40 mg / dL, ανάλογα με τη θέση δειγματοληψίας. [6] Γενικά, οι σφαιρικές πρωτεΐνες και η λευκωματίνη βρίσκονται σε χαμηλότερη συγκέντρωση στο κοιλιακό CSF σε σύγκριση με το οσφυϊκό ή το υστερικό υγρό. [7] Αυτή η συνεχής ροή στο φλεβικό σύστημα αραιώνει τη συγκέντρωση μεγαλύτερων, αδιάλυτων στα λιπίδια μορίων που διαπερνούν τον εγκέφαλο και το CSF. [8] Το CSF είναι συνήθως απαλλαγμένο από ερυθρά αιμοσφαίρια και το πολύ περιέχει λιγότερα από 5 λευκά αιμοσφαίρια ανά mm³ (εάν ο αριθμός των λευκών αιμοσφαιρίων είναι υψηλότερος από αυτό, συνιστά πλειοκυττάρωση ). [9]

Κατά την ανάπτυξη

Περίπου την τρίτη εβδομάδα ανάπτυξης, το έμβρυο είναι ένας δίσκος τριών στρωμάτων, καλυμμένος με εξώδερμα, μεσόδερμα και ενδόδερμα . Ένας σχηματισμός τύπου σωλήνα αναπτύσσεται στη μεσαία γραμμή, που ονομάζεται νωτιαία χορδή . Η νωτιαία χορδή απελευθερώνει εξωκυτταρικά μόρια που επηρεάζουν τον μετασχηματισμό του υπερκείμενου εξωδέρματος σε νευρικό ιστό. Ο νευρικός σωλήνας, που σχηματίζεται από το έκτοδερμα, περιέχει CSF πριν την ανάπτυξη των χοριοειδών πλεγμάτων. [3] Οι ανοιχτοί νευροπόροι του νευρικού σωλήνα κλείνουν μετά τον πρώτο μήνα ανάπτυξης και η πίεση του CSF αυξάνεται σταδιακά.

Καθώς αναπτύσσεται ο εγκέφαλος, μέχρι την τέταρτη εβδομάδα της εμβρυϊκής ανάπτυξης τρία εξογκώματα έχουν σχηματιστεί στο έμβρυο γύρω από το κανάλι, κοντά στο σημείο όπου θα αναπτυχθεί η κεφαλή. Αυτά τα εξογκώματα αντιπροσωπεύουν διαφορετικές συνιστώσες του κεντρικού νευρικού συστήματος : τον προσεγκέφαλο, τον μεσεγκέφαλο και τον ρομβεγκέφαλο. Οι υποαραχνοειδείς χώροι είναι πρώτοι εμφανείς γύρω στην 32η ημέρα ανάπτυξης κοντά στον ρομβεγκέφαλο. Η κυκλοφορία είναι ορατή από την 41η ημέρα. [3] Αυτή τη στιγμή, το πρώτο χοριοειδές πλέγμα μπορεί να καταστεί εμφανές, και βρίσκεται στην τέταρτη κοιλία, αν και ο χρόνος κατά τον οποίο παράγεται για πρώτη φορά το CSF δεν είναι ακόμη γνωστός.

Ο αναπτυσσόμενος πρόσθιος εγκέφαλος περιβάλλει τη νευρική χορδή. Καθώς αναπτύσσεται ο πρόσθιος εγκέφαλος, η νευρική χορδή μέσα σε αυτόν γίνεται κοιλία, σχηματίζοντας τελικά τις πλευρικές κοιλίες. Κατά μήκος της εσωτερικής επιφάνειας και των δύο κοιλιών, το κοιλιακό τοίχωμα παραμένει λεπτό και ένα χοριοειδές πλέγμα αναπτύσσεται, παράγει και απελευθερώνει CSF. Το CSF γεμίζει γρήγορα το νευρικό κανάλι. Οι αραχνοειδείς κόκκοι (σωμάτια) σχηματίζονται γύρω στην 35η εβδομάδα ανάπτυξης, με αραχνοειδείς κόκκους να παρατηρούνται γύρω στην 39η και συνεχίζουν να αναπτύσσονται μέχρι την ηλικία των 18 μηνών. [3]

Το υποεμφυτευτικό όργανο εκκρίνει SCO-σπονδίνη, η οποία σχηματίζει τις ίνες του Reissner μέσα στο CSF βοηθώντας την κίνηση μέσω του εγκεφαλικού αγωγού. Είναι παρόν στην πρώιμη ενδομήτρια ζωή, αλλά εξαφανίζεται κατά την πρώιμη ανάπτυξη. [3]

Φυσιολογία

Λειτουργία

Το CSF εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς:

  1. Πλευστότητα: Η πραγματική μάζα του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι περίπου 1400-1500 γραμμάρια. Ωστόσο, το καθαρό βάρος του εγκεφάλου που αιωρείται σε CSF είναι ισοδύναμο με μάζα 25-50 γραμμαρίων. [10] [1] Ο εγκέφαλος επομένως υφίσταται σε ουδέτερη πλευστότητα, η οποία επιτρέπει στον εγκέφαλο να διατηρεί την πυκνότητά του χωρίς να επηρεάζεται από το δικό του βάρος, το οποίο θα διακόψει την παροχή αίματος και θα σκοτώσει νευρώνες στα κάτω τμήματα χωρίς CSF. [5]
  2. Προστασία: Το CSF προστατεύει τον εγκεφαλικό ιστό από τραυματισμούς όταν τραυματίζεται ή υφίσταται κτυπήματα, παρέχοντας ένα υγρό ρυθμιστικό που δρα ως αποσβεστήρας κραδασμών από ορισμένες μορφές μηχανικού τραυματισμού.
  3. Πρόληψη της εγκεφαλικής ισχαιμίας : Η πρόληψη της εγκεφαλικής ισχαιμίας υποβοηθείται από τη μείωση της ποσότητας CSF στον περιορισμένο χώρο μέσα στο κρανίο. Αυτό μειώνει την ολική ενδοκρανιακή πίεση και διευκολύνει την αιμάτωση .
  4. Ομοιόσταση : Το CSF επιτρέπει τη ρύθμιση της κατανομής των ουσιών μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου, [3] και των νευροενδοκρινικών παραγόντων, στους οποίους μικρές αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα ή βλάβη στο νευρικό σύστημα. Για παράδειγμα, η υψηλή συγκέντρωση γλυκίνης διαταράσσει τον έλεγχο της θερμοκρασίας και της αρτηριακής πίεσης και το υψηλό ρΗ CSF προκαλεί ζάλη και συγκοπή .
  5. Εκκαθάριση απορριμμάτων: Το CSF επιτρέπει την απομάκρυνση των απορριμμάτων από τον εγκέφαλο, και είναι κρίσιμο για το λεμφικό σύστημα του εγκεφάλου, το οποίο ονομάζεται γλυμφατικό σύστημα . [11] Τα μεταβολικά απόβλητα διαχέονται γρήγορα στο CSF και απομακρύνονται στην κυκλοφορία του αίματος καθώς απορροφάται το CSF. [12] Όταν αυτό πάει στραβά, το CSF μπορεί να είναι τοξικό, όπως στην αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση, η πιο κοινή μορφή της νόσου του κινητικού νευρώνα . [13] [14]

Παραγωγή

Σύγκριση ορού και εγκεφαλονωτιαίου υγρού
Ουσία ΚΠΣ Ορρός
Περιεκτικότητα σε νερό (% wt) 99 93
Πρωτεΐνη (mg / dL) 35 7000
Γλυκόζη (mg / dL) 60 90
Οσμωτικότητα (mOsm / L) 295 295
Νάτριο (mEq / L) 138 138
Κάλιο (mEq / L) 2.8 4.5
Ασβέστιο (mEq / L) 2.1 4.8
Μαγνήσιο (mEq / L) 2.0–2.5 [15] 1.7
Χλωρίδιο (mEq / L) 119 102
pH 7.33 7.41

Ο εγκέφαλος παράγει περίπου 500 mL εγκεφαλονωτιαίου υγρού ανά ημέρα, [2] με ρυθμό περίπου 25 mL την ώρα. [1] Αυτό το διακυτταρικό υγρό απορροφάται συνεχώς, έτσι ώστε μόνο 125-150 Το mL υπάρχει ανά πάσα στιγμή.

Ο όγκος του CSF είναι υψηλότερος σε ml / kg με βάση τα παιδιά σε σύγκριση με τους ενήλικες. Τα βρέφη έχουν όγκο CSF 4 mL / kg, τα παιδιά έχουν όγκο CSF 3 mL / kg και οι ενήλικες έχουν όγκο CSF 1,5-2 mL / kg. Ένας υψηλός όγκος CSF είναι ο λόγος για τον οποίο απαιτείται μεγαλύτερη δόση τοπικού αναισθητικού σε mL / kg στα βρέφη. Επιπλέον, ο μεγαλύτερος όγκος CSF μπορεί να είναι ένας λόγος για τον οποίο τα παιδιά έχουν χαμηλότερα ποσοστά πονοκεφάλων. [16]

Το μεγαλύτερο μέρος (περίπου τα δύο τρίτα έως το 80%) του CSF παράγεται από το χοριοειδές πλέγμα . [1] Το χοριοειδές πλέγμα είναι ένα δίκτυο αιμοφόρων αγγείων που υπάρχει μέσα σε τμήματα των τεσσάρων κοιλιών του εγκεφάλου. Είναι παρόν σε όλο το κοιλιακό σύστημα εκτός από τον εγκεφαλικό αγωγό, και τα μετωπικά και ινιακά κέρατα των πλευρικών κοιλιών . [17] Το CSF παράγεται επίσης από το μονό στρώμα επενδυτικών κυττάρων σε σχήμα στήλης που ευθυγραμμίζουν τις κοιλίες. από την επένδυση που περιβάλλει τον υποαραχνοειδή χώρο · και μια μικρή ποσότητα απευθείας από τους μικροσκοπικούς χώρους που περιβάλλουν τα αιμοφόρα αγγεία γύρω από τον εγκέφαλο. [2]

Το CSF παράγεται από το χοριοειδές πλέγμα σε δύο στάδια. Πρώτον, μια φιλτραρισμένη μορφή πλάσματος μετακινείται από τριχοειδή τριχοειδή στο χοριοειδές πλέγμα σε έναν διάμεσο χώρο, [1] με κίνηση καθοδηγούμενη από τη διαφορά πίεσης μεταξύ του αίματος στα τριχοειδή και του διάμεσου υγρού. [3] Αυτό το υγρό πρέπει στη συνέχεια να διέλθει από τα κύτταρα του επιθηλίου που ευθυγραμμίζουν το χοριοειδές πλέγμα μέσα στις κοιλίες, μια ενεργή διαδικασία που απαιτεί τη μεταφορά νατρίου, καλίου και χλωρίου που προσροφά νερό στο CSF δημιουργώντας ωσμωτική πίεση . Σε αντίθεση με το αίμα που διέρχεται από τα τριχοειδή στο χοριοειδές πλέγμα, τα επιθηλιακά κύτταρα που ευθυγραμμίζουν το χοριοειδές πλέγμα περιέχουν στενές συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων, τα οποία δρουν για να αποτρέψουν τις περισσότερες ουσίες να ρέουν ελεύθερα στο CSF. [18] Οι βλεφαρίδες στις κορυφές των επιδερμικών κυττάρων πάλλονται για να βοηθήσουν στη μεταφορά του CSF. [19]

Νερό και διοξείδιο του άνθρακα από το διάμεσο υγρό διαχέονται στα επιθηλιακά κύτταρα. Μέσα σε αυτά τα κύτταρα, η ανθρακική ανυδράση μετατρέπει τις ουσίες σε διττανθρακικά και υδρογόνοϊόντα . Αυτά ανταλλάσσονται με νάτριο και χλωρίδιο στην κυτταρική επιφάνεια που βλέπει στο διάκενο. [3] Το νάτριο, το χλωριούχο, το διττανθρακικό και το κάλιο εκκρίνονται ενεργά στον κοιλιακό αυλό. [2] Αυτό δημιουργεί οσμωτική πίεση και τραβά το νερό σε CSF, διευκολύνεται από τις υδατοπορίνες . Το χλώριο, με αρνητικό φορτίο, κινείται με το θετικά φορτισμένο νάτριο, για να διατηρηθεί η ουδετερότητα. Το κάλιο και το διττανθρακικό μεταφέρονται επίσης εκτός CSF. Ως αποτέλεσμα, το CSF περιέχει υψηλότερη συγκέντρωση νατρίου και χλωρίου από το πλάσμα του αίματος, αλλά λιγότερο κάλιο, ασβέστιο, γλυκόζη και πρωτεΐνες. [5] Τα χοριοειδή πλέγματα εκκρίνουν επίσης αυξητικούς παράγοντες, ιώδιο, [20] βιταμίνες Β1, Β12, C, φολικό οξύ, βήτα-2 μικροσφαιρίνη, αργινίνη αγγειοπιεσίνη και νιτρικό οξείδιο στο CSF. Ένας συν-μεταφορέας Na-K-Cl και Na / K ATPase που βρίσκονται στην επιφάνεια του χοριοειδούς ενδοθηλίου, φαίνεται να παίζει ρόλο στη ρύθμιση της έκκρισης και της σύνθεσης του CSF. [1]

Οι Orešković και Klarica υποθέτουν ότι το CSF δεν παράγεται κυρίως από το χοριοειδές πλέγμα, αλλά παράγεται μόνιμα σε ολόκληρο το σύστημα CSF, ως συνέπεια της διήθησης νερού μέσω των τριχοειδών τοιχωμάτων στο διάμεσο υγρό του περιβάλλοντος εγκεφαλικού ιστού, που ρυθμίζεται από το AQP- 4 . [4]

Υπάρχουν κιρκαδικές παραλλαγές στην έκκριση του ΚΠΣ, με τους μηχανισμούς που δεν είναι πλήρως κατανοητοί, αλλά ενδεχομένως σχετίζονται με διαφορές στην ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος κατά τη διάρκεια της ημέρας. [3]

Το χοριοειδές πλέγμα της πλευρικής κοιλίας παράγει CSF από το αρτηριακό αίμα που παρέχεται από την πρόσθια χοριοειδή αρτηρία . [21] Στην τέταρτη κοιλία, το CSF παράγεται από το αρτηριακό αίμα από την πρόσθια κατώτερη παρεγκεφαλική αρτηρία (γωνιακή παρεγκεφαλίδα και το γειτονικό τμήμα της πλευρικής κοιλότητας), την οπίσθια κατώτερη παρεγκεφαλική αρτηρία (άνοιγμα οροφής και διάμεσου) και την ανώτερη παρεγκεφαλιδική αρτηρία . [22]

Επαναρρόφηση

Το CSF επιστρέφει στο αγγειακό σύστημα εισεερχόμενο των ραχιαίων φλεβικών κόλπων μέσω των αραχνοειδών σωματίων . [2] Πρόκειται για εκκενώσεις του αραχνοειδούς υλικού στους φλεβικούς κόλπους γύρω από τον εγκέφαλο, με βαλβίδες που εξασφαλίζουν μονόδρομη αποστράγγιση. Αυτό συμβαίνει λόγω της διαφοράς πίεσης μεταξύ του αραχνοειδούς υλικού και των φλεβικών κόλπων. [3] Φαίνεται επίσης ότι το CSF στραγγίζει σε λεμφικά αγγεία, [23] ιδιαίτερα εκείνα που περιβάλλουν τη μύτη μέσω αποστράγγισης κατά μήκος του οσφρητικού νεύρου μέσω της πλάκας της κρυσταλλικής μορφής . Η πορεία και η έκταση δεν είναι προς το παρόν γνωστά [1] αλλά ενδέχεται να περιλαμβάνουν ροή CSF κατά μήκος ορισμένων κρανιακών νεύρων και να είναι πιο εμφανή στο νεογνό . Το CSF γυρίζει με ρυθμό τριών έως τεσσάρων φορές την ημέρα. Το CSF έχει επίσης φανεί ότι απορροφάται εκ νέου από τα θηκάκια των κρανιακών και των σπονδυλικών νεύρων και μέσω των επιδεμάτων.

Ρύθμιση

Η σύνθεση και ο ρυθμός παραγωγής CSF επηρεάζονται από ορμόνες και το περιεχόμενο και την πίεση του αίματος και του CSF. [3] Για παράδειγμα, όταν η πίεση του CSF είναι υψηλότερη, υπάρχει μικρότερη διαφορά πίεσης μεταξύ του αίματος στα τριχοειδή αγγεία στα χοριοειδή πλέγματα και του CSF, μειώνοντας τον ρυθμό με τον οποίο τα υγρά μετακινούνται στο χοριοειδές πλέγμα και την παραγωγή CSF. Το αυτόνομο νευρικό σύστημα επηρεάζει την έκκριση CSF του χοριοειδούς πλέγματος, με την ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος να μειώνει την έκκριση και το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα να το αυξάνει. Αλλαγές στο pH του αίματος μπορούν να επηρεάσουν τη δραστηριότητα της καρβονικής ανυδράσης και ορισμένα φάρμακα (όπως η φρουσεμίδη, που δρουν στον Na-Cl συν-μεταφορέα ) έχουν τη δυνατότητα να προσκρούσουν στα μεμβράνες.

Κλινική σημασία

Πίεση

Η πίεση CSF, όπως μετράται με οσφυϊκή παρακέντηση, είναι 10-18 cmH <sub id="mwAbw">2</sub> O (8–15 mmHg ή 1.1-2 kPa ) με τον ασθενή να βρίσκεται στο πλάι και 20-30 cmH 2 O (16–24 mmHg ή 2.1–3.2 kPa) με τον ασθενή να κάθεται. [24] Στα νεογνά, η πίεση του CSF κυμαίνεται από 8 έως 10 cmH <sub id="mwAcc">2</sub> O (4.4-7.3 mmHg ή 0,78-0,98 kPa). Οι περισσότερες παραλλαγές οφείλονται στον βήχα ή στην εσωτερική συμπίεση των σφαγίτιδων φλεβών στο λαιμό. Όταν το άτομο ξαπλώνει, η πίεση του CSF όπως εκτιμάται με οσφυϊκή παρακέντηση είναι παρόμοια με την ενδοκρανιακή πίεση .

Η υδροκεφαλία είναι ανώμαλη συσσώρευση CSF στις κοιλίες του εγκεφάλου. [25] Η υδροκεφαλία μπορεί να συμβεί λόγω της απόφραξης της διέλευσης του ΚΠΣ, όπως από λοίμωξη, τραυματισμό, μάζα ή συγγενή ανωμαλία . Υδροκεφαλία χωρίς απόφραξη που σχετίζεται με φυσιολογική πίεση CSF μπορεί επίσης να εμφανιστεί. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν προβλήματα με βάδισμα και τον συντονισμό, ακράτεια ούρων, <a href="./%CE%9D%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%AF%CE%B1" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{&quot;userAdded&quot;:true,&quot;adapted&quot;:true}">ναυτία</a> και έμετο και προοδευτική εξασθένιση της αντίληψης. Στα βρέφη, η υδροκεφαλία μπορεί να προκαλέσει διόγκωση της κεφαλής καθώς τα οστά του κρανίου δεν έχουν ακόμη πλήρως συρραφεί, επιληπτικές κρίσεις, ευερεθιστότητα και υπνηλία. Η αξονική τομογραφία ή η μαγνητική τομογραφία μπορεί να αποκαλύψει διόγκωση μίας ή και των δύο πλευρικών κοιλιών, ή συνεπακόλουθες διογκώσεις ή βλάβες. Η οσφυϊκή παρακέντηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αποδείξει και σε ορισμένες περιπτώσεις να ανακουφίσει την υψηλή ενδοκρανιακή πίεση. [26] Η υδροκεφαλία αντιμετωπίζεται συνήθως μέσω της εισαγωγής μιας διακλάδωσης, όπως μιας κοιλιακής-περιτοναϊκής διακλάδωσης, η οποία εκτρέπει το υγρό σε άλλο μέρος του σώματος. [27]

Η ιδιοπαθής ενδοκρανιακή υπέρταση είναι κατάσταση άγνωστης αιτίας που χαρακτηρίζεται από αύξηση της πίεσης του CSF. Συνδέεται με πονοκεφάλους, διπλή όραση, δυσκολίες στην όραση και πρησμένο οπτικό δίσκο . [25] Μπορεί να συμβεί σε συνδυασμό με τη χρήση αντιβιοτικών βιταμίνης Α και τετρακυκλίνης, ή χωρίς καθόλου αναγνωρίσιμη αιτία, ιδιαίτερα σε νεότερες παχύσαρκες γυναίκες. Η αντιμετώπιση μπορεί να περιλαμβάνει την παύση οποιωνδήποτε γνωστών αιτιών, έναν αναστολέα καρβονικής ανυδράσης όπως ακεταζολαμίδη, επαναλαμβανόμενη αποστράγγιση μέσω οσφυϊκής παρακέντησης ή την εισαγωγή μιας διακλάδωσης όπως μια κοιλιακή κοιλοπεριτοναϊκή παράκαμψη.

Διαρροή του CSF

Το CSF μπορεί να διαρρεύσει από τη σκληρή μήνιγγα ως αποτέλεσμα διαφορετικών αιτίων, όπως σωματικό τραύμα ή οσφυϊκή παρακέντηση, ή από μη γνωστή αιτία όταν ονομάζεται αυθόρμητη διαρροή εγκεφαλονωτιαίου υγρού . Συνήθως σχετίζεται με ενδοκρανιακή υπόταση, δηλαδή τη χαμηλή πίεση CSF. [26] Μπορεί να προκαλέσει πονοκεφάλους, να επιδεινωθεί με την ορθοστασία, την κίνηση και τον βήχα, καθώς η χαμηλή πίεση του ΚΠΣ προκαλεί τον εγκέφαλο να «κρεμά» προς τα κάτω και να ασκεί πίεση στις κάτω δομές του. Εάν εντοπιστεί διαρροή, η δοκιμή τρανσφερίνης βήτα-2 του υγρού διαρροής, όταν είναι θετική, είναι ιδιαίτερα ειδική και ευαίσθητη για την ανίχνευση διαρροής CSF. [28] Ιατρική απεικόνιση, όπως αξονική τομογραφία και μαγνητική τομογραφία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διερεύνηση μιας πιθανής διαρροής CSF όταν δεν υπάρχει προφανής διαρροή, αλλά εντοπίζεται χαμηλή πίεση CSF. [29] Η καφεΐνη, χορηγούμενη από του στόματος ή ενδοφλεβίως, προσφέρει συχνά συμπτωματική ανακούφιση. Η θεραπεία μιας εντοπισμένης διαρροής μπορεί να περιλαμβάνει ένεση αίματος ενός ατόμου στον επισκληρίδιο χώρο ( επισκληρίδιο έμπλαστρο αίματος ), χειρουργική επέμβαση σπονδυλικής στήλης ή κόλλα ινώδους .

Οσφυονωτιαία παρακεντηση

Φιαλίδια που περιέχουν ανθρώπινο εγκεφαλονωτιαίο υγρό.

Το CSF μπορεί να ελεγχθεί για τη διάγνωση πολλών νευρολογικών ασθενειών. Αυτό συνήθως λαμβάνεται με τη διαδικασία που ονομάζεται οσφυϊκή παρακέντηση . [30] Η οσφυϊκή παρακέντηση πραγματοποιείται υπό συνθήκες αποστείρωσης, εισάγοντας μια βελόνα στον υποαραχνοειδή χώρο, συνήθως μεταξύ του τρίτου και του τέταρτου οσφυϊκού σπονδύλου . Το CSF εξάγεται μέσω της βελόνας και δοκιμάζεται. [28] Περίπου το ένα τρίτο των ανθρώπων αντιμετωπίζουν πονοκέφαλο μετά από οσφυϊκή παρακέντηση, και ο πόνος ή η ταλαιπωρία στο σημείο εισόδου της βελόνας είναι συχνός. Σπανιότερες επιπλοκές μπορεί να περιλαμβάνουν μώλωπες, μηνιγγίτιδα ή συνεχιζόμενη διαρροή μετά από οσφυϊκή παρακέντηση του CSF. [1]

Ο έλεγχος συχνά περιλαμβάνει την παρατήρηση του χρώματος του υγρού, τη μέτρηση της πίεσης του CSF και τη μέτρηση και τον εντοπισμό λευκών και ερυθρών αιμοσφαιρίων στο υγρό. Επίσης μέτρηση των επιπέδων πρωτεΐνης και γλυκόζης · και καλλιέργεια του υγρού. [28] [30] Η παρουσία ερυθρών αιμοσφαιρίων και ξανθοχρωμίας μπορεί να υποδηλώνει υποαραχνοειδή αιμορραγία, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι λοιμώξεις του κεντρικού νευρικού συστήματος όπως η μηνιγγίτιδα, μπορεί να υποδεικνύονται από αυξημένα επίπεδα λευκών αιμοσφαιρίων Η καλλιέργεια CSF μπορεί να αποκαλύψει τον μικροοργανισμό που έχει προκαλέσει τη μόλυνση, ή PCR μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό ιογενούς αιτίας. Οι έρευνες για τον συνολικό τύπο και τη φύση των πρωτεϊνών αποκαλύπτουν συγκεκριμένες ασθένειες, όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, τα παρανεοπλασματικά σύνδρομα, ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, η νευροσαρκοείδωση, η εγκεφαλική αγγειίτιδα . [1] και ειδικά αντισώματα όπως η υδατοπορίνη 4 μπορούν να δοκιμαστούν για να βοηθήσουν στη διάγνωση αυτοάνοσων καταστάσεων. Η οσφυϊκή παρακέντηση που αποστραγγίζει το CSF και μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως μέρος της θεραπείας για ορισμένες καταστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της ιδιοπαθούς ενδοκρανιακής υπέρτασης και της υδροκεφαλίας φυσιολογικής πίεσης .

Η οσφυϊκή παρακέντηση μπορεί επίσης να πραγματοποιηθεί για τη μέτρηση της ενδοκρανιακής πίεσης, η οποία μπορεί να αυξηθεί σε ορισμένους τύπους υδροκεφαλίας . Ωστόσο, η οσφυϊκή παρακέντηση δεν πρέπει ποτέ να πραγματοποιείται εάν υπάρχει υποψία αυξημένης ενδοκρανιακής πίεσης λόγω ορισμένων καταστάσεων όπως όγκος, επειδή μπορεί να οδηγήσει σε θανατηφόρα κήλη του εγκεφάλου . [28]

Αναισθησία και χημειοθεραπεία

Ορισμένα αναισθητικά και χημειοθεραπεία εγχέονται ενδορραχιαίως στον υποαραχνοειδή χώρο, όπου εξαπλώνονται γύρω από το ΚΠΣ, πράγμα που σημαίνει ότι ουσίες που δεν μπορούν να διαπεράσουν τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό μπορούν ακόμα να είναι ενεργές σε όλο το κεντρικό νευρικό σύστημα. [31] Η βαρειότητα αναφέρεται στην πυκνότητα μιας ουσίας σε σύγκριση με την πυκνότητα του ανθρώπινου εγκεφαλονωτιαίου υγρού και χρησιμοποιείται στην περιφερειακή αναισθησία για τον προσδιορισμό του τρόπου με τον οποίο ένα συγκεκριμένο φάρμακο θα εξαπλωθεί στον ενδορραχιαίο χώρο. [32]

Ιστορία

Διάφορα σχόλια αρχαίων ιατρών έχουν διαβαστεί ως αναφορά στο ΚΠΣ. Ο Ιπποκράτης συζήτησε το "νερό" που περιβάλλει τον εγκέφαλο όταν περιγράφει συγγενή υδροκεφαλία, και ο Γαληνός αναφέρθηκε σε "υπερβολικό υγρό" στις κοιλίες του εγκεφάλου, το οποίο πίστευε ότι εκκενωνόταν από τη μύτη. Όμως για περίπου 16 αιώνες που μεσολαβούν σε συνεχή ανατομική μελέτη, το CSF παρέμεινε αναφερόμενο στη βιβλιογραφία. Αυτό οφείλεται ίσως στην επικρατούσα τεχνική αυτοψίας, η οποία περιελάμβανε την αποκοπή του κεφαλιού, αφαιρώντας έτσι τις ενδείξεις του ΚΠΣ πριν από την εξέταση του εγκεφάλου. [33]

Η σύγχρονη ανακάλυψη του CSF πιστώνεται στο Εμάνουελ Σβέντενμποργκ. Σε χειρόγραφο γραμμένο μεταξύ 1741 και 1744, μη δημοσιευμένο κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Σβέντενμποργκ αναφέρθηκε στο CSF ως «πνευμονική λέμφο» που εκκρίνεται από την οροφή της τέταρτης κοιλίας μέχρι τον επιμήκη μυελό και τον νωτιαίο μυελό. Αυτό το χειρόγραφο τελικά δημοσιεύθηκε σε μετάφραση το 1887. [33]

Ο Άλμπρεχτ φον Χάλλρν (Albrecht von Haller), Ελβετός γιατρός και φυσιολόγος, σημείωσε στο βιβλίο του 1747 για τη φυσιολογία ότι το "νερό" στον εγκέφαλο εκκρίνεται στις κοιλίες και απορροφάται στις φλέβες, και όταν εκκρίνεται υπερβολικά, μπορεί να οδηγήσει σε υδροκεφαλία. [33] Ο Φρανσουά Μαζεντί (Francois Magendie) μελέτησε τις ιδιότητες του CSF με ζωοτομία. Ανακάλυψε το τρήμα Magendie, το άνοιγμα στην οροφή της τέταρτης κοιλίας, αλλά ασφαλμένα πίστεψε ότι το CSF εκκρίνεται από τη σκληρή μήνιγγα.

Ο Τόμας Γουίλις (γνωστός ως ο ανακάλυψης του κύκλου του Γουίλις ) σημείωσε το γεγονός ότι η πυκνότητα του ΚΠΣ μεταβάλλεται στη μηνιγγίτιδα. [33] Το 1869 ο Γκούσταβ Σβάλμπε (Gustav Schwalbe) πρότεινε την αποστράγγιση του CSF μέσω λεμφικών αγγείων. [1]

Το 1891, ο W. Essex Wynter άρχισε να θεραπεύει τη φυματιώδη μηνιγγίτιδα αφαιρώντας το CSF από τον υποαραχνοειδή χώρο και ο Χάινριχ Κουΐνκε (Heinrich Quincke) άρχισε να διαδίδει την οσφυϊκή παρακέντηση, την οποία υποστήριξε τόσο για διαγνωστικούς όσο και για θεραπευτικούς σκοπούς. [33] Το 1912, ο νευρολόγος William Mestrezat έδωσε την πρώτη ακριβή περιγραφή της χημικής σύνθεσης του CSF. Το 1914, ο Χάρβεϊ Κάσινγκ (Harvey W. Cushing) δημοσίευσε πειστικά στοιχεία ότι το CSF εκκρίνεται από το χοριοειδές πλέγμα .

Σε άλλα ζώα

Κατά τη διάρκεια της φυλογένεσης, ο CSF υπάρχει εντός του νευράξονα πριν κυκλοφορήσει. [3] Το CSF των τελεόστεων ιχθύων περιέχεται μέσα στις κοιλίες των εγκεφάλων, αλλά όχι στον ανύπαρκτο υποαραχνοειδή χώρο. Στα θηλαστικά, όπου υπάρχει ο υποαραχνοειδής χώρος, υπάρχει CSF σε αυτόν. Η απορρόφηση του CSF παρατηρείται σε αμνιωτά και πιο πολύπλοκα είδη, και καθώς τα είδη γίνονται προοδευτικά πιο πολύπλοκα, το σύστημα απορρόφησης αυξάνεται προοδευτικά και ο ρόλος των επισκληριδίων της σπονδυλικής στήλης στην απορρόφηση παίζει προοδευτικά όλο και μικρότερο ρόλο.

Η ποσότητα του εγκεφαλονωτιαίου υγρού ποικίλλει ανάλογα με το μέγεθος και το είδος. [34] Στους ανθρώπους και άλλα θηλαστικά, το εγκεφαλονωτιαίο υγρό που παράγεται, κυκλοφορεί και απορροφάται με παρόμοιο τρόπο με τον άνθρωπο, και με παρόμοια λειτουργία, ανανεώνεται με ρυθμό 3-5 φορές την ημέρα. Προβλήματα με την κυκλοφορία CSF που οδηγούν σε υδροκεφαλία εμφανίζονται σε άλλα ζώα.

Παραπομπές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 «Cerebrospinal fluid and lumbar puncture: a practical review». Journal of Neurology 259 (8): 1530–45. August 2012. doi:10.1007/s00415-012-6413-x. PMID 22278331.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " WRIGHT2012 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Guyton, Arthur C.· Hall, John Edward (2005). Textbook of medical physiology (11th έκδοση). Philadelphia: W.B. Saunders. σελίδες 764–7. ISBN 978-0-7216-0240-0.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " GH2005 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 «Anatomy and physiology of cerebrospinal fluid». European Annals of Otorhinolaryngology, Head and Neck Diseases 128 (6): 309–16. December 2011. doi:10.1016/j.anorl.2011.03.002. PMID 22100360.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " SAKKA2011 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  4. ↑ 4,0 4,1 «A new look at cerebrospinal fluid movement». Fluids and Barriers of the CNS 11: 16. 2014. doi:10.1186/2045-8118-11-16. PMID 25089184. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Saladin, Kenneth (2012). Anatomy and Physiology (6th έκδοση). McGraw Hill. σελίδες 519–20. 
  6. ↑ «Protein size and cerebrospinal fluid composition». Klinische Wochenschrift 52 (24): 1158–64. December 1974. doi:10.1007/BF01466734. PMID 4456012. 
  7. ↑ «Ultrasensitive stain for proteins in polyacrylamide gels shows regional variation in cerebrospinal fluid proteins». Science 211 (4489): 1437–8. March 1981. doi:10.1126/science.6162199. PMID 6162199. Bibcode: 1981Sci...211.1437M. 
  8. ↑ «Barrier mechanisms in the brain, I. Adult brain». Clinical and Experimental Pharmacology & Physiology 26 (1): 11–9. January 1999. doi:10.1046/j.1440-1681.1999.02986.x. PMID 10027064. 
  9. ↑ «Cerebrospinal Fluid». Clinical Methods: The History, Physical, and Laboratory Examinations (3rd έκδοση). Butterworths. 1990. ISBN 978-0409900774. 
  10. ↑ Noback, Charles· Strominger, Norman L. (2005). The Human Nervous System. Humana Press. σελ. 93. ISBN 978-1-58829-040-3. 
  11. ↑ «A paravascular pathway facilitates CSF flow through the brain parenchyma and the clearance of interstitial solutes, including amyloid β». Science Translational Medicine 4 (147): 147ra111. August 2012. doi:10.1126/scitranslmed.3003748. PMID 22896675. 
  12. ↑ Ropper, Allan H.· Brown, Robert H. (29 Μαρτίου 2005). «Chapter 30». Adams and Victor's Principles of Neurology (8th έκδοση). McGraw-Hill Professional. σελ. 530. 
  13. ↑ «Cerebrospinal fluid cytotoxicity in amyotrophic lateral sclerosis: a systematic review of in vitro studies» (στα αγγλικά). Brain Communications 2 (2). 2020. doi:10.1093/braincomms/fcaa121. https://academic.oup.com/braincomms/advance-article/doi/10.1093/braincomms/fcaa121/5882016. 
  14. ↑ «Defining novel functions for cerebrospinal fluid in ALS pathophysiology». Acta Neuropathologica Communications 8 (1): 140. August 2020. doi:10.1186/s40478-020-01018-0. PMID 32819425. 
  15. ↑ Irani, David N. (14 Απριλίου 2018). Cerebrospinal Fluid in Clinical Practice. Elsevier Health Sciences. ISBN 9781416029083. Ανακτήθηκε στις 14 Απριλίου 2018. 
  16. ↑ «Post-dural puncture headaches in children. A literature review». European Journal of Pediatrics 162 (3): 117–121. March 2003. doi:10.1007/s00431-002-1122-6. PMID 12655411. 
  17. ↑ Young, Paul A. (2007). Basic clinical neuroscience (2nd έκδοση). Philadelphia, Pa.: Lippincott Williams & Wilkins. σελ. 292. ISBN 978-0-7817-5319-7. 
  18. ↑ Hall, John (2011). Guyton and Hall textbook of medical physiology (12th έκδοση). Philadelphia, Pa.: Saunders/Elsevier. σελ. 749. ISBN 978-1-4160-4574-8. 
  19. ↑ «Planar polarity of ependymal cilia». Differentiation; Research in Biological Diversity 83 (2): S86-90. February 2012. doi:10.1016/j.diff.2011.10.007. PMID 22101065. 
  20. ↑ «Iodine, PUFAs and Iodolipids in Health and Disease: An Evolutionary Perspective». Human Evolution 29 (1–3): 185–205. 2014. 
  21. ↑ «Arterial supply and venous drainage of the choroid plexus of the human lateral ventricle in the prenatal period as revealed by vascular corrosion casts and SEM». Folia Morphologica 67 (3): 209–13. August 2008. PMID 18828104. https://journals.viamedica.pl/folia_morphologica/article/view/15975. 
  22. ↑ «The choroid plexus of the fourth ventricle and its arteries». Folia Morphologica 64 (3): 194–8. August 2005. PMID 16228955. 
  23. ↑ «The importance of lymphatics in cerebrospinal fluid transport». Lymphatic Research and Biology 1 (1): 41–4; discussion 45. 2003. doi:10.1089/15396850360495682. PMID 15624320. 
  24. ↑ Agamanolis, Dimitri (Μαΐου 2011). «Chapter 14 – Cerebrospinal Fluid :THE NORMAL CSF». Neuropathology. Northeast Ohio Medical University. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2014. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Colledge, Nicki R., επιμ. (2010). Davidson's principles and practice of medicine (21st έκδοση). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. σελίδες 1220–1. ISBN 978-0-7020-3084-0.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " DAVIDSONS2010B " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  26. ↑ 26,0 26,1 Kasper, Dennis· Fauci, Anthony (2015). Harrison's Principles of Internal Medicine (19 έκδοση). McGraw-Hill Professional. σελίδες 2606–7. ISBN 978-0-07-180215-4.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " HARRISONS2015 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  27. ↑ «Hydrocephalus Fact Sheet». www.ninds.nih.gov. National Institute of Neurological Disorders and Stroke. Ανακτήθηκε στις 19 Μαΐου 2017. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Colledge, Nicki R., επιμ. (2010). Davidson's principles and practice of medicine (21st έκδοση). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. σελίδες 1147–8. ISBN 978-0-7020-3084-0.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " DAVIDSONS2010 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  29. ↑ «Meningiomas: the role of preoperative angiography and embolization». Neurosurgical Focus 15 (4): 1 p following ECP4. October 2003. doi:10.3171/foc.2003.15.6.8. PMID 15376362. 
  30. ↑ 30,0 30,1 «Cerebrospinal fluid analysis». American Family Physician 68 (6): 1103–8. September 2003. PMID 14524396. http://www.aafp.org/afp/20030915/1103.html.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " AMP2003 " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  31. ↑ «Intrathecal Chemotherapy for Cancer Treatment | CTCA». CancerCenter.com. Ανακτήθηκε στις 22 Μαΐου 2017. 
  32. ↑ «Intrathecal drug spread». British Journal of Anaesthesia 93 (4): 568–78. October 2004. doi:10.1093/bja/aeh204. PMID 15220175. 
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 «A note from history: discovery of the cerebrospinal fluid». Annals of Clinical and Laboratory Science 33 (3): 334–6. 2003. PMID 12956452. http://www.annclinlabsci.org/content/33/3/334.long.  Σφάλμα αναφοράς: Μη έγκυρη ετικέτα <ref> • όνομα " CSFhistory " ορίζεται πολλές φορές με διαφορετικό περιεχόμενο
  34. ↑ Reece, William O. (2013). Functional Anatomy and Physiology of Domestic Animals (στα Αγγλικά). John Wiley & Sons. σελ. 118. ISBN 978-1-118-68589-1. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Εγκεφαλονωτιαίο_υγρό&oldid=8824033"