Κωνσταντίνος Κούμας

Κωνσταντίνος Κούμας
Ο Κωνσταντίνος Κούμας στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Μαρίνου Παπαδόπουλου Βρετού (1863)
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Κωνσταντίνος Κούμας (Ελληνικά)
Γέννηση	26  Σεπτεμβρίου 1777 Λάρισα
Θάνατος	1836 ή 13  Μαΐου 1836 Τεργέστη
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά
Σπουδές	Πανεπιστήμιο της Βιέννης
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	μαθηματικός συγγραφέας
Σχετικά πολυμέσα

Ο Κωνσταντίνος Κούμας (Λάρισα, 1777 - Τεργέστη, 1836) υπήρξε Έλληνας διδάσκαλος του Γένους, πρωτεργάτης του νεοελληνικού διαφωτισμού, ιστορικός, φιλόσοφος και μεταφραστής λογοτεχνικών έργων.

Βιογραφικά στοιχεία

Παιδικά χρόνια και σπουδές

Γεννήθηκε στην Λάρισα το 1777. Πατέρας του ήταν ο Μιχαήλ Κούμας, έμπορος γουναρικών. Από φόβο να μην τον πάρουν οι γενίτσαροι πέρασε την παιδική του ηλικία κρυμμένος στο σπίτι μέχρι δέκα χρονών χωρίς να πάει σε σχολείο και εκκλησία. Το 1787 λόγω πανώλης που ξέσπασε στην Λάρισα η οικογένεια του Κούμα κατέφυγε στον Τύρναβο. Εκεί ο μικρός Κωνσταντίνος έμαθε ανάγνωση των συναξαρίων στην εκκλησία και την Αμαρτωλών Σωτηρία του Λάνδου. Επειδή ανέπτυξε μεγάλο ζήλο για τα γράμματα, οι γονείς του τον παρέδωσαν δεκαπενταετή στο σχολείο του Τυρνάβου, όπου είχε διδάσκαλο τον Ιωάννη Πέζαρο. Σ' αυτόν μαθήτευσε έξι χρόνια και απόκτησε φήμη διακεκριμένου μαθητή. Διδάχθηκε αρχαίους Έλληνες κλασικούς συγγραφείς και βασικές αρχές της φιλοσοφίας από κοινού με μαθηματικά, γεωμετρία και φυσική, στα οποία φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτερη κλίση. Ο Μητροπολίτης Λαρίσης Διονύσιος Καλλιάρχης τον πήρε μαζί του στην Κωνσταντινούπολη και τον συνέστησε στον Μεγάλο Διερμηνέα της Υψηλής Πύλης Κωνσταντίνο Υψηλάντη. Ο Υψηλάντης όταν ανακηρύχτηκε ηγεμόνας της Βλαχίας του πρότεινε να τον προσλάβει στις υπηρεσίες του, αλλά ο Κούμας προτίμησε να επιστρέψει στην πατρίδα του, όπου έγινε διδάσκαλος.

Δάσκαλος στην Τσαριτσάνη και τα Αμπελάκια

Λόγω της συνεχούς τρομοκρατίας των Τούρκων κατέφυγε στην Τσαριτσάνη, όπου δίδασκε και κήρυττε από άμβωνος. Δίδαξε ελληνικά και επιστημονικά μαθήματα στην απλοελληνική κατά τα πρότυπα των δημοτικιστών και εισάγει ως νέο μάθημα την άλγεβρα. Τον Οκτώβριο του 1798 νυμφεύεται τη γυναικαδελφή του δασκάλου του Ιωάννη Πέζαρου.

Έπειτα πήγε στα Αμπελάκια, όπου δίδασκαν ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Κεφαλλονίτης γιατρός Σπυρίδων Ασάνης απ' τον οποίο έμαθε άλγεβρα. Στα 1799 ο Κούμας αποκτά μια κόρη χάνει, όμως, τη γυναίκα του. Βαθύτατα λυπημένος καταφεύγει στα Αμπελάκια, όπου ασχολείται από κοινού με τον Ασάνη με τη μετάφραση του έργου του Γάλλου αστρονόμου και μαθηματικού Abbe de la Caille Περί κωνικών τομών.

Στη Βιέννη

Στα τέλη του 1803 τον πήρε μαζί του στη Βιέννη ο Άνθιμος Γαζής, όταν επισκέφτηκε το καλοκαίρι τη γενέτειρά του. Και ο Κούμας ποθούσε να γνωρίσει «τη φωτισμένη Ευρώπη». Στην πρωτεύουσα της Αυστροουγγαρίας όπου ήταν εφημέριος μιας ακμάζουσας ελληνικής παροικίας συμπεριέλαβε τον Κούμα στο επιτελείο του για την έκδοση του ελληνικού λεξικού του. Επίσης ο Κούμας διορίστηκε ιδιαίτερος διδάσκαλος του εύπορου εμπόρου Στέφανου Μόσχου και ταυτόχρονα γράφτηκε φοιτητής στο Πανεπιστήμιο, παρακολουθώντας κυρίως μαθηματικά. Με έντονο τον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, η Βιέννη της εποχής ξεχειλίζει από ελευθερία και νέες ιδέες, είναι κέντρο πνευματικής και καλλιτεχνικής κίνησης, διαθέτει πανεπιστήμιο ήδη από το 1365, ενώ τα βιβλία, οι εφημερίδες και τα περιοδικά κυκλοφορούν σε διάφορες γλώσσες. Ο ίδιος αρχίζει να μαθαίνει γερμανικά. Το 1807 υπήρξε μια δύσκολη χρονιά για τον Κούμα, καθώς μετά τον θάνατο του πατέρα του περιήλθε σε δεινή οικονομική κατάσταση.

Στη Σμύρνη

Το 1808 έλαβε πρόσκληση από τους Έλληνες της Σμύρνης να αναλάβει τη διεύθυνση της νεοσύστατης Δημόσιας Σχολής, που το επόμενο έτος ονομάστηκε Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης.. Με προτροπή του Αδαμάντιου Κοραή, που τον εκτιμούσε για τις ικανότητές του, δέχτηκε και πήγε. Στην θέση αυτή δίδαξε μαθηματικά, φιλοσοφία, πειραματική φυσική, γεωγραφία και ηθική, ενώ οργάνωσε φυσικά και χημικά πειράματα εξοπλίζοντας τη σχολή με τα αντίστοιχα όργανα. Με τη διδασκαλία του εισήγαγε τον ορθολογισμό και το πείραμα, εκτοπίζοντας την εκκλησιαστική παράδοση διδασκαλίας που στηριζόταν στην αποστήθιση και την υπακοή. Απόκτησε μεγάλη φήμη ως άξιος οργανωτής σχολείων, ο δε Πατριάρχης Κύριλλος Ζ΄ τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη για να διευθύνει τη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Το 1814 αποδέχεται τη σχολαρχεία του Κουροτσεσμείου σχολείου στην Ξηροκρήνη (βόρεια της Κωνσταντινούπολης), όπου παραμένει για ένα μόνο χρόνο κι επιστρέφει στη Σμύρνη, όπου το 1815 παντρεύεται η κόρη του.

Η στάση του προς τη Φιλική Εταιρεία

Ο Κούμας δέχτηκε κρούσεις να γίνει μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ήταν όμως δύσπιστος, αν όχι αρνητικός, έναντι της Επανάστασης και των Φιλικών. Στο έργο του "Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων ..." (1832) περιγράφει πολλούς Φιλικούς ως φιλοχρήματους, οι οποίοι κατηχούσαν νέα μέλη επειδή πληρώνονταν ένα φλωρίνιο ανά κάθε νέο μέλος. Κατακρίνει τους Φιλικούς επειδή πρόβλεπαν την βέβαιη πτώση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και "εσάλευον τας φρένας των απλουστέρων". Χαρακτήριζε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη "αφελή και μωροφιλόδοξο". Όμως αυτή η αρνητική στάση έναντι της Φιλικής Εταιρείας ήταν διαδεδομένη μεταξύ των λογίων πριν από την Επανάσταση.

Στη Γερμανία

Τον Οκτώβριο του 1817 ο Έλληνας λόγιος μεταβαίνει στη Βιέννη για να ασχοληθεί με την έκδοση συγγραμμάτων και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του. Περιηγήται στα πανεπιστήμια της Γερμανίας και γνωρίζει σπουδαίους σύγχρονους λογίους, όπως οι Βολφ, Κρουγκ, Σέλλινγκ, Κρούτσερ. Θαυμάζει το ορθολογιστικό πνεύμα του Ιμμάνουελ Καντ. Το πανεπιστήμιο της Λειψίας τον ανακηρύσσει διδάκτορα της Φιλοσοφίας και των Καλών Τεχνών αποστέλλοντάς του το αντίστοιχο δίπλωμα στις αρχές του 1820, ενώ η Βασιλική Ακαδημία του Βερολίνου κι εκείνη του Μονάχου με την σειρά της, τον αναγνωρίζουν ως επίτιμο μέλος τους. Έπειτα από αυτή την ιδιαίτερα ωφέλιμη για την πνευματική του κατάρτιση διετή περιπλάνηση, θα πάρει το δρόμο της επιστροφής για την Σμύρνη έχοντας στο ενεργητικό του ένα πλούσιο μεταφραστικό και εκδοτικό έργο.

Επιστροφή στη Σμύρνη

Η σχολή της Σμύρνης, όμως το 1819 έχει κλείσει και ο Κούμας αρνείται την πρόταση για τη διεύθυνση της Ευαγγελικής Σχολής. Κατά την διάρκεια της εκεί διαμονής του καταπιάνεται με την μετάφραση ενός Ελληνογερμανικού λεξικού(κάποιου "Ρεϊμέρου"), θεωρώντας τα γερμανικά γλώσσα της αφοσίωσης στην επιστήμη και τον ορθολογισμό. Την εργασία αυτή αναγκάζεται να διακόψει με την κήρυξη της ελληνικής επανάστασης. Ολόκληρη η περιουσία του συμπεριλαμβανομένης και της αξιόλογης βιβλιοθήκης του, δημεύονται από τους Τούρκους που τον θεωρούν ύποπτο.

Επανάσταση και διαφυγή στην Αυστρία

Διαφεύγει με αυστριακό πλοίο στην Τεργέστη. Από εκεί θα μεταβεί στη Βιέννη όπου συλλαμβάνεται από την αυστριακή αστυνομία του Μέττερνιχ με την κατηγορία της συμμετοχής σε συνωμοσία, γρήγορα, όμως, αφήνεται ελεύθερος με περιοριστικούς όρους. Στη Βιέννη ολοκληρώνει τη σύνταξη του λεξικού του -του μοναδικού του έργου που κατάφερε να διασώσει- και κατόπιν θα προβεί στην έκδοσή του, ενώ αμέσως μετά θα ασχοληθεί με τη συγγραφή του Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι το 1831. Το έργο αυτό που εξέδωσε τον ίδιο χρόνο σε 12 τόμους αποτελεί το σημαντικότερο πνευματικό του δημιούργημα. Στο διάστημα μέχρι το 1836 ο Κούμας αρνείται δυο φορές την ανάληψη καθηκόντων σχετικών με τα εκπαιδευτικά δρώμενα στον ελλαδικό χώρο λόγω και της εύθραυστης υγείας του.

Τα τελευταία χρόνια του πέρασε στην Τεργέστη όπου και πέθανε το 1836 από χολέρα σε ηλικία 59 ετών.

Αναφορές

Εκείθεν αφίχθην μετά εξαήμερον αμαξηλασίαν εις την πάνσπερμον του Αδρία πόλιν Τεργέστην. Εν αυτή εγνώρισα τον πολυμαθέστατον, πολύμοχθον, υπέρ της γενεάς ημών και σεβάσμιον εκ Θετταλίας άνδρα Κούμαν. Έτυχε δε κατά συγκυρίαν εκεί, κατερχόμενος δι΄ Ελλάδα μετά του υιού του Σοφοκλέους και ο σοφός Οικονόμος κατ΄εκείνας (τας ημέρας- Απρίλιος) (1834) της εν Τεργέστη διαμονής μου. Ο πολυμαθής Κούμας κατεγίνετο τότε εις την σύνταξιν της γενικής γεωγραφίας και, κατά την συνήθειάν του, ειργάζετο ενδελεχώς από πρωίας μ.μ. μέχρι της τετάρτης ώρας μ.μ. και, ταύτης σημαινούσης, εξήρχετο τακτικώς εις περίπατον. Αφού δε εγνώσθημεν εξέφρασε προς με την επιθυμίαν του να τον παρακολουθώ καθ΄όσον χρόνον ήθελον διαμείνει εν Τεργέστη, διότι μετ΄ουδενός άλλου εκ των της εν λόγω πόλεως ομογενών είχεν σχέσιν. Την πρώτην Κυριακήν της εν Τεργέστη διαμονής μου παρηκολούθησα τον σεβάσμιον Κούμαν εις την ορθόδοξον ελληνική εκκλησίαν εν τη οποία παρευρέθη και ο σοφός Οικονόμος.

— Παναγιώτης Παπαναούμ, Αυτοβιογραφία, 1873.

Η στάση του για το γλωσσικό ζήτημα

Ο Κούμας παρέμεινε διαχρονικά «ο πιστότερος και συνεπέστερος οπαδός του Κοραή», αντίπαλος της αρχαΐζουσας, την οποία θεωρεί ως τροχοπέδη στην διαφωτιστικού χαρακτήρα προσπάθεια για την πρόοδο της ελληνόφωνης εκπαίδευσης. Ο Κούμας πίστευε στον κοινωνικό χαρακτήρα της παιδείας και θεωρούσε πως στην επίτευξη αυτού του στόχου συντελεί κατά αποφασιστικό τρόπο η διδασκαλία σε μια γλώσσα περισσότερο οικεία. Για τους λόγους αυτούς ήρθε σε σύγκρουση με εκπροσώπους της αρχαϊζουσας γλώσσας όπως ο Νεόφυτος Δούκας.

Έργο

Ο κατάλογος των έργων του παρατίθεται στο βιβλίο του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, Κοραής-Κούμας-Κάλβος, Αθήνα 1967, σελ.165-166.

• Σειράς στοιχειώδους των μαθηματικών και φυσικών πραγματειών, τόμοι 8, Βιέννη 1807.
• Χημείας επιτομή, τόμοι 2, Βιέννη 1808.
• Σύνοψις Φυσικής, Βιέννη 1812.
• «Διατριβή εις κατηγορίας τινάς της του Δούκα Αργούς», Ερμής ο Λόγιος, 18, (1813).
• Βειλάνδου Αγάθων, τόμοι 3, Βιέννη 1814.
• Ιστορική χρονολογία, Βιέννη 1818.
• Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Βιέννη 1818.
• Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τόμοι 4, Βιέννη 1818-1820.
• «Παιδαγωγία. Περί παιδείας και σχολείων», Ερμής ο Λόγιος (1819)
• Σύνοψις Επιστημών δια τους πρωτοπείρους περιέχουσα Αριθμητικήν, Γεωμετρίαν, νέαν Γεωγραφίαν, Αστρονομίαν, Λογικήν και Ηθικήν, Βιέννη 1819.
• Σύνοψις της παλαιάς Γεωγραφίας, Βιέννη 1819.
• Λεξικόν δια τους μελετώντας τα των παλαιών Ελλήνων συγγράμματα, κατά το Ελληνογερμανικόν του Ρεϊμέρου, τόμοι 2, Βιέννη 1826.
• Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων εως των ημερών μας, τόμοι 12, Βιέννη 1830-1832.
• Γραμματική δια σχολεία, Βιέννη 1833.
• Γεωγραφία, τόμοι 5, Βιέννη 1838-1840.
• Αι δύο προς την Μεγάλην Εκκλησίαν Απολογίαι του αοιδίμου Κ.Οικονόμου και έτεραι τινές επιστολαί αυτού ανέκδοτοι,Ερμούπολη Σύρου 1861.

Πηγές

• Μεγάλοι διδάσκαλοι του γένους - Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν. 1913. σελίδες 99–101. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2011. 

Βιβλιογραφία

• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Ο K. M. Κούμας ως φιλόσοφος» επιλεγόμενα της έκδοσης του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών (Σειρά Β᾽: Επανεκδόσεις), W. G. Tennemann, Σύνοψις της ιστορίας της φιλοσοφίας, μετάφρασις Κ. M. Κούμα, Αθήνα 1973, 225-243 [=Προσεγγίσεις της νεοελληνικής φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004, 78-100].
• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου,«Γλώσσα και πραγματικότητα στον Κ. Κούμα», Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, Πρακτικά Συμποσίου Γλώσσα και πραγματικότητα στην ελληνική φιλοσοφία, Αθήνα, 1985, 270-274 [=Προσεγγίσεις της νεοελληνικής φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004, 101-107].
• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Η Ηθική του Κ. Μ. Κούμας και το Σύστημα τη πρακτικής φιλοσοφίας του W. T. Krug», Φιλοσοφία 7 (1977), 224- 230 [=Νεοελληνικός ηθικός και πολιτικός στοχασμός. Από τον Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2003, 152-170].
• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Το πρότυπο του Αγάθωνα στη διανόηση του Κ. Μ. Κούμα», Φιλοσοφία 23-24 (1993-1994 ), 455-467 [=Νεοελληνικός ηθικός και πολιτικός στοχασμός. Από τον Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2003, 171-180].
• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου,«Η ελευθερία στην αναζήτηση της αρετής κατά τον Κ. Μ. Κούμα» στον συλλογικό τόμο Ρ. Αργυροπούλου-A. Κουκής-Κ. Πέτσιος-A. Κελεσίδου-Α. Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Η έννοια της ελευθερίας στον Νεοελληνικό Στοχασμό, πρόλογος Ε. Μουτσόπουλος, ημίτομος δεύτερος, δέκατος ένατος αιών, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Αθήναι 1997,11-31.
• Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Η πορεία της θεοσέβειας από τον Κ. Μ. Κούμα στον Θ. Καΐρη», Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Πρακτικά Πανελληνίου Συμποσίου Θεόφιλος Καΐρης, Αθήνα, 207-210 [=Νεοελληνικός ηθικός και πολιτικός στοχασμός. Από τον Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2003, 190-196].

• Ψημμένος Νίκος, «Η φυσική και τα μαθηματικά στη θεώρηση του Κ. Μ. Κούμα». Στο: Πρακτικά του συνεδρίου «Οι φυσικές επιστήμες στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη πριν την Επανάσταση» (Λάρισσα – Αμπελάκια – Τύρναβος 22-23.3.1985), Λάρισα 1986, 72-79
• Ψημμένος Νίκος, «Ο Κωνσταντίνος Κούμας ως ιστορικός της νεοελληνικής φιλοσοφίας», Φιλοσοφία 15-16 (1985-86), 376-397.
• Ζεγκίνης, Ιωάννης: «Κωνσταντίνος Κούμας, ένας διδάσκαλος του Γένους». Παρνασσός 22 (1980), 227-231.
• Καράς, Γ.: Θεόφιλος Καΐρης, Κωνσταντίνος Μ. Κούμας. Δύο πρωτοπόροι δάσκαλοι του γένους, Αθ. 1977.
• Τσιρίκογλου-Λαγούδα, Φωτεινή: Ο Θεσσαλός λόγιος-παιδαγωγός του νεοελληνικού διαφωτισμού Κωνσταντίνος Μ. Κούμας. Η ζωή, το έργο του, οι ιδέες του. «Αφοί Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 1997.