Παλαιολιθική Ελλάδα

Με τον όρο παλαιολιθική Ελλάδα εννοούμε την παλαιολιθική περίοδο για την Ελλάδα, όπως αυτή προκύπτει από την επιστημονική μελέτη και ανάλυση των ευρημάτων των ερευνών αυτής της περιόδου, που είναι εντοπισμένες στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο. Είναι η αρχαιότερη και η μεγαλύτερη σε διάρκεια περίοδος στην εξέλιξη του πολιτισμού, και ακολουθείται χρονικά από την επιπαλαιολιθική ή μεσολιθική περίοδο (περίπου 10000-6500 π.Χ. για την Ελλάδα). Η Λίθινη εποχή, διαιρείται: -Στην Παλαιολιθική Εποχή (>10 000 χρόνια) -Στην Μεσολιθική Εποχή ( 10000-7000 χρόνια) -Στην Νεολιθική Εποχή (7000-4000 χρόνια

Ιστορικό των ερευνών

Η έρευνα της παλαιολιθικής εποχής για τον ελληνικό χώρο ξεκίνησε πολύ αργά (1958) συγκρινόμενη με γειτονικές σε αυτόν περιοχές και είναι ακόμα στην ουσία στα πρώτα της βήματα.

Σε λίγες μόνο θέσεις έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές μέχρι τώρα, ενώ οι περισσότερες θέσεις έχουν εντοπιστεί με επιφανειακές έρευνες ή και από τυχαίες συμπτώσεις, αποδίδοντας μεμονωμένα λείψανα μη ασφαλούς προέλευσης και χρονολόγησης.

Εκτός από τους Έλληνες αρχαιολόγους, ανασκαφές έχουν κάνει και Άγγλοι (Ήπειρος), Γερμανοί (Θεσσαλία, Αργολίδα), Γάλλοι (δυτική Πελοπόννησος) και Αμερικανοί (Αργολίδα) επιστήμονες.

Αρχαιολογικές θέσεις

Παρόλο που η έρευνα της παλαιολιθικής περιόδου άργησε να ξεκινήσει στην Ελλάδα (δεκαετία 1960), γρήγορα απέδωσε καρπούς και είναι σήμερα γνωστές γύρω στις 75 αρχαιολογικές θέσεις της παλαιολιθικής περιόδου (στοιχεία 1990). Οι θέσεις αυτές είναι διασπαρμένες σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά. Οι περισσότερες εντοπίζονται στην Ήπειρο.

Οι παλαιολιθικές θέσεις είναι κυρίως υπαίθριες ή σπηλιές κοντά σε λίμνες ή ποτάμια. Τα ευρήματα είναι κυρίως λίθινα εργαλεία και όπλα, μικρόλιθοι, λεπίδες και όστρεα. Σπανιότερα είναι τα οστέινα ή από πυριτόλιθο εργαλεία. Λίγοι επίσης είναι οι σκελετοί που έχουν βρεθεί. Μοναδική είναι η ταφή γυναίκας αυτής της περιόδου, που βρέθηκε στο σπήλαιο Απήδημα της Μάνης, σε κοιλότητα του βράχου, σε συνεσταλμένη στάση, κτερισμένη με οστέινα εργαλεία.

Αξιόλογα είναι τα άφθονα λείψανα από την παλαιολιθική χλωρίδα και πανίδα της Ελλάδας, που βοηθούν να ανασυντεθεί το φυσικό περιβάλλον εκείνης της εποχής, που ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό.

Σημαντικές παλαιολιθικές θέσεις μπορούν να θεωρηθούν:

• Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής, που ανασκάφτηκε από τον ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό (1968-1981).
• Σπήλαιο Ασπροχάλικο, κοντά στο χωριό Άγιος Γεώργιος Πρεβέζης, που ανασκάφτηκε από Άγγλους αρχαιολόγους (1962-1967, 1981).
• Σπήλαιο Κλειδί, κοντά στο χωριό Κλειδωνιά Κονίτσης, που ανασκάφτηκε από Άγγλους αρχαιολόγους (1983-1986).
• Κωρύκειο άντρο Παρνασσού, που ανασκάφτηκε από Γάλλους αρχαιολόγους (1970-1971).
• Σπήλαιο Απήδημα στην Αρεόπολη της Μάνης,
• Σπήλαιο Φράγχθι Αργολίδας, που ανασκάφτηκε από Αμερικανούς αρχαιολόγους (1967-1976).
• Σπήλαιο Θεόπετρας Νομού Τρικάλων, που ανασκάφτηκε από την αρχαιολόγο δρ. Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα (1987-2008)

Συμπεράσματα

Η μεγάλη σε χρονική διάρκεια παλαιολιθική εποχή καλύπτει τη γεωλογική περίοδο του Πλειστοκαίνου. Η ταραγμένη αυτή γεωλογική περίοδος συνοδεύτηκε από μεγάλες κλιματικές και οικολογικές μεταβολές, όπως εναλλαγή μεταξύ εποχών των παγετώνων και θερμών ή υγρών ενδιάμεσων σταδίων, αλλαγές στη στάθμη της θάλασσας, στη χλωρίδα και την πανίδα. Είναι προφανές ότι όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο τον άνθρωπο και την πορεία του.

Αν και είναι γνωστό ότι οι πολιτιστικές κατακτήσεις και η πρόοδος στις τεχνικές κατασκευής των εργαλείων κατά την παλαιολιθική περίοδο έγιναν με πολύ αργούς ρυθμούς, με την πάροδο ουσιαστικά ολόκληρων χιλιετιών, είναι καθιερωμένο να χωρίζεται γενικά η παλαιολιθική περίοδος σε τρεις φάσεις, την αρχαιότερη παλαιολιθική, τη μέση παλαιολιθική και τη νεώτερη παλαιολιθική. Αυτό έχει ακολουθηθεί και στη χρονολόγηση της ελληνικής παλαιολιθικής περιόδου.

Η χρονολόγηση των ευρημάτων της παλαιολιθικής περιόδου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και καθορίζεται με ραδιοχρονολογήσεις, όπου αυτό είναι δυνατό, ή έμμεσα με τη χρονολόγηση των γεωλογικών στρωμάτων μέσα στα οποία βρέθηκαν τα ευρήματα.

Οι λιγοστές ανασκαφές αυτής της περιόδου, μια και η έρευνά της βρίσκεται στα πρώτα βήματα, έχουν ως αποτέλεσμα να μην είναι σχεδόν τίποτα γνωστό για τους παλαιολιθικούς κατοίκους της χώρας, πέρα από το ότι ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Η τροφή τους, όπως φαίνεται από τα υπολείμματα, περιελάμβανε άγρια δημητριακά (κριθάρι, βρώμη), όσπρια (αρακάς, φακές), καρπούς (φυστίκια, αμύγδαλα), διάφορα ζώα της πλούσιας πανίδας (ελαφοειδή, λαγοί, αίγαγροι κ.α.), πουλιά, ψάρια και όστρακα. Ίσως δεν είναι νομάδες, αλλά, τουλάχιστον στην τελική περίοδο, δείχνουν να έχουν εποχιακή μετακίνηση και, εκτός από τη χρήση σπηλαίων για προσωρινή κατοικία, δημιουργούν και υπαίθριους καταυλισμούς προσωρινού χαρακτήρα. Μοναδική είναι η κτερισμένη ταφή γυναίκας από το σπήλαιο Απήδημα της Μάνης, αλλά δεν είναι αρκετή για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.

Αρχαιότερη παλαιολιθική

Το αρχαιότερο ανθρωπολογικό εύρημα, που προέρχεται από τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, είναι ανθρώπινο κρανίο και τμήματα ανθρώπινου σκελετού από το σπήλαιο Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Από το ίδιο σπήλαιο, που ανασκάφτηκε από τον ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό, προέρχεται και η αρχαιότερη μαρτυρία κατοίκησης του ελληνικού χώρου, που χρονολογείται από τον ανασκαφέα περίπου 700.000 χρόνια πριν από σήμερα. Για τα ευρήματα αυτά, τη χρονολόγηση και αξιολόγησή τους, δεν υπάρχει επιστημονική ομοφωνία των ειδικών και οι σχετικές απόψεις αποκλίνουν πάρα πολύ. Είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη να αξιολογηθεί το εύρημα και να πάρει την πρέπουσα θέση στην αρχαιότερη παλαιολιθική περίοδο του ελληνικού γεωγραφικού χώρου.

Η προϊστορική κατοίκηση στον χώρο της Ελλάδας μπορεί να αρχίζει στην αρχαιότερη παλαιολιθική, αλλά προς το παρόν, μόνο κάποια επιφανειακά ευρήματα μπορούν να καταταγούν σε αυτήν, μια και δεν υπάρχουν ακόμη άλλου είδους ευρήματα από αυτή την περίοδο. θεωρείται ότι εκτείνεται χρονικά από την πρώτη εμφάνιση μαρτυριών ανθρώπινης δραστηριότητας και μέχρι περίπου το 40.000 π.Χ..

Μέση παλαιολιθική

Τα παλιότερα λείψανα που έχουν έρθει στο φως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ελλάδα έχουν χρονολογηθεί με τη μέθοδο της θερμοφωταύγειας περίπου 130.000 χρόνια πριν από σήμερα και εμπίπτουν στη Μέση Παλαιολιθική περίοδο. Η πρώτη κατοίκηση στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, που είναι βεβαιωμένη σαφώς στην Ηλεία, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, ανάγεται επομένως με βάση τα μέχρι σήμερα δεδομένα στη Μέση παλαιολιθική περίοδο (περίπου 130.000 ως 25.000 π.Χ.). Τα εργαλεία που έχουν βρεθεί από αυτή την περίοδο κατατάσσονται στη Μουστέρια (μουστιαία) φάση και πολλά από αυτά κατασκευάστηκαν με τη μέθοδο απόκρουσης Levallois.

Νεότερη παλαιολιθική

Στη νεότερη παλαιολιθική περίοδο, που καμιά φορά αναφέρεται και ως «τελική παλαιολιθική», (περίπου 25.000-10.000 π.Χ.), συνεχίζεται η κατοίκηση των θέσεων της μέσης παλαιολιθικής, αλλά κατοικούνται και νέες θέσεις σε όλη την Ελλάδα. Τα εργαλεία ίσως έχουν κάποια σχέση με τη γραβέττια φάση της δυτικής Ευρώπης. Η παρουσία στο Φράγχθι οψιανού από τη Μήλο αποδεικνύει ότι έχει αναπτυχθεί η ναυτιλία, ήδη από μια τόσο πρώιμη φάση (11η χιλιετία). Επίσης από το Φράγχθι μαρτυρείται η ιστορικής σημασίας διαπίστωση κάποιας συνέχειας ανάμεσα στη νεότερη παλαιολιθική και την επιπαλαιολιθική ή μεσολιθική περίοδο, που ακολουθεί. Η συνέχεια αυτή επιτρέπει τον ισχυρισμό ότι τουλάχιστον κάποιο μέρος του παλαιολιθικού πληθυσμού της νεότερης παλαιολιθικής επιβιώνει και μέχρι την επιπαλαιολιθική περίοδο.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η παλαιολιθική κατοίκηση στον ελλαδικό χώρο από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Συριόπουλου, Κωνσταντίνου Θ., Η προϊστορική κατοίκησις της Ελλάδος και η γέννεσις του Ελληνικού έθνους, [Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις αρχαιολογικής εταιρείας, αριθμ. 139], Αθήνα, τ. Α΄, 1994, τ. Β΄, 1995, ISBN 960-7036-42-5
• Treuil R., Darque P., Poursat J.-Cl., Touchais G., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου , εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, ISBN 960-354-023-4
• Θεοχάρη, Δημητρίου Ρ., Νεολιθικός Πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Β΄ έκδ., Αθήνα, 1989
• Λαζαράκη, Νότας, και Θεολογίδου, Προνόης: «Πρωτοκατοίκηση του ελλαδικού χώρου», Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 209 (Σεπτέμβριος 1997), σελ. 26