Κοσμάς ο Αιτωλός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ισαπόστολος
Γέννηση1714
Μέγα Δένδρο Θέρμου, Αιτωλία, Οθωμανική αυτοκρατορία
Κοίμηση1779
Κολικόντασι, Μπεράτι, Οθωμανική αυτοκρατορία
Τιμάται απόΑνατολική Ορθόδοξη Εκκλησία
Αγιοκατάταξη20 Απριλίου 1961
Μείζον ιερόΜητροπολιτικός Ναός Αθηνών
Εορτασμός24 Αυγούστου

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (171424 Αυγούστου 1779), γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Ελληνορθόδοξος ιερομόναχος. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κωνσταντίνος, ενώ το επώνυμό του χάρις στις αναφορές των Βενετών προβλεπτών, που έχουν διασωθεί στα κρατικά αρχεία της Βενετίας, γνωρίζουμε πως ήταν Εσωχωρίτης[1]...

Το 1961 ανακηρύχθηκε άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και εορτάζεται στις 24 Αυγούστου. Η δράση του συνδέεται με τον παλιότερο θρησκευτικό ουμανισμό.[2] Γεννήθηκε στην Αιτωλία και όπως αναφέρει ο ίδιος αόριστα «Η πατρίδα μου είναι Ελλάδα από το Απόκουρον». Κατά τον βιογράφο και σύγχρονό τoυ Νικόδημο Αγιορείτη γεννήθηκε στο χωριό Μέγα Δένδρο Απόκουρου κοντά στο Θέρμο, ενώ κάποιοι μελετητές θεωρούν πιθανή γενέτειρα το γειτονικό Ταξιάρχη[3]. Ως έτος γέννησής φέρεται το 1714, διότι ο Νικόδημος ο Αγιορείτης αναφέρει πως απαγχονίστηκε το 1779 και σε ηλικία 65 ετών.[4][5].

Βιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο ίδιος μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσίδας και της Ναυπακτίας πλάι σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους: τα στοιχειώδη γράμματα τα έμαθε από τον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα, ενώ γύρω στα είκοσι έλαβε τα γραμματικά, δηλαδή την εγκύκλιο παιδεία από τον ιεροδιάκονο Ανανία, ενώ δίδασκε συγχρόνως και ως υποδιδάσκαλος.[6] Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Εκεί υπήρξε μοναχός για δύο περίπου χρόνια στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Το 1759 εγκατέλειψε το μοναστήρι και με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ ξεκίνησε τις περιοδείες του στη Δυτική και Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών[7]. Παρακινούσε με θέρμη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία που θα διδάσκουν την ορθοδοξία. Το σχολείο αντιμετωπίζεται από τον Κοσμά σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της ορθοδοξίας και η εκπαίδευση σαν ένα εργαλείο κατήχησης στην ορθοδοξία[8]. Εκτός από τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας ο Κοσμάς ο Αιτωλός αναφέρεται συχνά και στο «ποθούμενο», που ήταν η απελευθέρωση του γένους. [εκκρεμεί παραπομπή] Η αποδοχή του κηρύγματός του συνδέεται με την αναβίωση των χιλιαστικών δοξασιών στα μέσα του 18ου αιώνα.[9] Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απόλυτη αφιλοχρηματία. Έλεγε επί λέξει: «Δεν έχω άλλο ράσο από αυτό που φορώ».

Αναφέρεται ότι μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 200 σχολεία[10]. Στις Διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».

«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πασχάλη Κιτρομηλίδη, η δράση του Κοσμά αποτελεί «ιδιοσυγκρατική έκφραση της Ρωσικής προπαγάνδας». Ο Κοσμάς σχετιζόταν με τον Ευγένιο Βούλγαρη και την Αθωνιάδα Σχολή, ενώ ο Πατριάρχης Σεραφείμ συνδεόταν με την πολιτική της Ρωσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία.[9] Το 1770, μετά την αποτυχία των Ορλωφικών στην Πελοπόννησο, μιας αντιοθωμανικής εξέγερσης των Ρωμιών με ρωσική υποκίνηση, οι Τούρκοι τον υποπτεύονταν ως πράκτορα των Ρώσων. Κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του Κοσμά συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου, διότι με το κήρυγμά του κατόρθωσε να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που έφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους[11]. Τελικά συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 24 Αυγούστου 1779, ημέρα Σάββατο, στο χωριό Κολικόντασι κοντά στην πόλη του Βερατίου στη σημερινή Αλβανία[12].Ο Άγιος συχνά αναφερόταν στα κηρύγματά του αρνητικά για τους Εβραίους, πάντως σε κήρυγμά του είχε πει ρητά: «Όσοι αδικήσατε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον οπίσω». Εναντίον του στρέφονταν επίσης οι Ενετοί, οι κοτσαμπάσηδες, οι πλούσιοι και άλλοι ισχυροί, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θίγονται. Αντίθετα ο Κοσμάς είχε τη λαϊκή στήριξη από Χριστιανούς και ακόμα και από Τούρκους. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του, ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του[13]. Για την καχυποψία των Ενετών απέναντί του σώζονται μέχρι σήμερα αναφορές κατασκόπου τους στα ενετικά αρχεία.[14]

Αργότερα, υπό την επίδραση εθνικιστικού μύθου, ο Κοσμάς θεωρήθηκε πρόωρος εκφραστής των εθνικών ιδεωδών.[9] Παρόμοια άποψη εκφράζουν και οι εκπρόσωποι της αλβανικής εθνικιστικής διανόησης, οι οποίοι τον θεωρούν είτε πράκτορα του σουλτάνου είτε σπορέα της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας στο αλβανικό έδαφος. Το μένος των Αλβανών εθνικιστών εναντίον του ιερομάρτυρα Πατροκοσμά εκδηλώθηκε και στην επέτειο των 300 χρόνων από τη γέννησή του, το 2014 στον εορτασμό της μνήμης του στο χώρο όπου μαρτύρησε στο Κολικόντασι.[15] Είναι γεγονός ότι ο Πατροκοσμάς είχε μια ηπιότερη στάση έναντι των μουσουλμάνων σε σύγκριση με τους εβραίους ή τους καθολικούς, ίσως λόγω του ότι οι πρώτοι αποδέχονταν τη δυνατότητα της μετάνοιας. Αυτή του η πεποίθηση επιβεβαιώθηκε με έναν δραματικό τρόπο, καθώς ο Αλή Πασάς, είτε για λόγους ευγνωμοσύνης είτε σε ένδειξη μετάνοιας, ζήτησε να γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του αγίου και να χτιστεί ναός στο όνομά του, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1814.[16]

Ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στις 20 Απριλίου 1961 και η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου. Εκτός από την Ελλάδα τιμάται συχνά και στη Ρωσία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αρμενία, τις ΗΠΑ, την Κύπρο, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, το Μαυροβούνιο και τη Βόρεια Μακεδονία.

Διδαχές και προφητείες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Καθώς το κήρυγμά του Κοσμά του Αιτωλού διασώθηκε μέσω της προφορικής παράδοσης, η ακρίβεια του είναι σχεδόν αδύνατο να βεβαιωθεί.[9] Στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό αποδίδεται μια σειρά κειμένων, σημαντικότερες των οποίων είναι οι «Διδαχές» και οι «Προφητείες», που πιστεύεται ότι βασίζονται σε κηρύγματα του ίδιου του Αγίου που καταγράφηκαν αμέσως ή σύντομα μετά την απαγγελία τους. Σύμφωνα με τη πλειοψηφία των ερευνητών[17] αποτελούν άμεσες καταγραφές των ομιλιών του[18], με πιθανότερο σενάριο κατά τον Ιω. Μενούνο, να αποτελούν υπαγορευμένες ομιλίες σε μαθητές του[19]. Σε ότι αφορά τη χρονολόγηση των κειμένων, αυτές διαχωρίζονται σε δύο κατηγορίες με βάση το χρόνο εκφώνησης και το χρόνο καταγραφής ή αντιγραφής. Σύμφωνα με τα διασωθέντα πρωτότυπα, τα οποία μας παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο[20][21], αυτές εκφωνήθηκαν από το 1772 ως το 1779, ενώ η καταγραφή τους ξεκινά από το 1780 και φτάνει μέχρι το 1830[22]. Η κάθε διδαχή του δεν φαίνεται να αποτελεί το περιεχόμενο μιας ομιλίας του, αλλά σύνθεση επί μέρους ομιλιών, που έκανε σε διάφορους τόπους. Έτσι εξηγείται η ανωμαλία ως προς τη διαδοχή των θεμάτων που συζητούνται, αλλά και η συχνή επανάληψη των ίδιων διηγήσεων και ιδεών.[23] Οι Διδαχές και οι Προφητείες έτυχαν επανειλημμένων αντιγραφών και εκδόσεων και αποτέλεσαν δημοφιλή λαϊκά θρησκευτικά αναγνώσματα. Σε ορισμένα από τα κείμενα αυτά, που έχουν τύχει ερμηνειών και παρερμηνειών, αναπτύσσονται σύγχρονοι προβληματισμοί, όπως η έννοια της Ελληνικότητας, του «Γένους» κτλ.[24]. Τα μόνα σωζόμενα ιδιόχειρα γραπτά του Αγ. Κοσμά είναι μερικές επιστολές.

Παρατηρήσεις επί του κηρύγματος και των προφητειών του Κοσμά του Αιτωλού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το κήρυγμά του αναφέρεται σε καθημερινότητες που συνιστούν αμαρτίες: σχέσεις ατόμων, σχέσεις αγοράς, σχέσεις ανδρών και γυναικών, σχέσεις που ανάγονται στην ελλιπή συνείδηση για το κακό. Εδώ πηγάζει η ανάγκη για παιδεία, για θεογνωσία, μέσω της κατανόησης των ιερών Γραφών και επομένως δια της γνώσεως της ελληνικής γλώσσας.[25].

Υμνολογία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Απολυτίκιο (Ἦχος γ')
Θείας πίστεως διδασκαλία,
κατεκόσμησας τὴν Ἐκκλησίαν,
ζηλωτὴς τῶν Ἀποστόλων γενόμενος
καὶ κατασπείρας τὰ θεία διδάγματα,
μαρτυρικῶς τὸν ἀγῶνα ἐτέλεσας.
Κοσμᾶ ἔνδοξε,
Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε,
δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.
Αμήν


Βιβλιογραφικές παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Ξανθοπούλου - Κυριακού, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (1777-1779). Τα τελευταία χρόνια της δράσης του και το πρόβλημα των διδαχών, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 82. Στην πραγματικότητα το επώνυμό του είναι εδώ και δεκαετίες γνωστό, από τον αδελφό του Χρύσανθο: Ο εν ιερομονάχοις ελάχιστος διδάσκαλος της Ναξίας Χρύσανθος Εσωχωρίτης εκ της επαρχίας Ναυπάκτου και Άρτης, του καλουμένου Αποκούρου, εκ χωρίου Σαξιάρχου : Σφυρόερας, 1956,«Χρύσανθος ο Αιτωλός», ΕΜΑ 6, σελ. 131, 150, 151.
  2. Κωνσταντίνος Δημαράς, «Κοσμάς ο Αιτωλός», στο: Κ.Θ. Δημαράς, Σύμμικτα Α' Από την παιδεία στην λογοτεχνία, (επιμ. Αλέξης Πολίτης), Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ. 74
  3. Σύνοψη των βιογραφικών πληροφοριών για τον Κοσμά υπάρχουν στο έργο του Ι. Μενούνου, "Μενούνος Ιωάννης (2004) Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Ζ' έκδοση, Αθήνα, σελ. 230
  4. Ι. Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Ζ' έκδοση, Εκδόσεις "Ακρίτας", Αθήνα, σελ. 229-244"
  5. Η Ζωή και το Έργο του Ιερομάρτυρος, Εθνομάρτυρος και Ισαποστόλου Κοσμά του Αιτωλού, στον ιστότοπο του Ορθόδοξου ιεραποστολικού συνδέσμου Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
  6. Ι. Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Ζ' έκδοση, Εκδόσεις "Ακρίτας", Αθήνα, σελ. 231
  7. Πατσέλης Β. Νικόλαος (1967) Οι Μωαμεθανοί εις Ήπειρον, Ηπειρωτική Εστία, τεύχ. 717-178, σελ. 1-20
  8. Η Ζωή και το Έργο του Κοσμά του Αιτωλού
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 Kitromilides, Paschalis M. (2013). Enlightenment and Revolution: The Making of Modern Greece. Harvard: Harvard University Press. σελ. 126. 
  10. Ιωαν. Μενούνου "Ο Πάτερ Κοσμάς", σελ. 98-99
  11. Ιωαν. Μενούνου: Ο Πάτερ Κοσμάς, 1969, σσ. 102-103
  12. ε.α. σελ. 108
  13. Ιω. Μενούνος: Κοσμάς ο Αιτωλός..., σελ. 242, 243
  14. Βλέπε και Ιωαν. Μενούνου "Ο κατάσκοπος Μάρκο για τον Κοσμά Αιτωλό", εκδόσεις Ακρίτας που έχει ιστορικό πυρήνα, σελ. 21
  15. Υφαντής Αρ. Παναγιώτης: «Η παρουσία της θρησκευτικής ετερότητας στις Διδαχές του Κοσμά του Αιτωλου», Θεολογία, τόμ. 86, 1 (2015), σελ. 86
  16. Τρίτος Μ.Γ., "Κοσμάς ο Αιτωλός. Ο φωτιστής του Γένους - Ο Προφήτης", σσ. 98-100. Αναφέρεται στο Υφαντής Α.Π., 2015, σελ. 92.
  17. Φαλτάιτς, Φ. Μιχαλόπουλος, Μ. Καλινδέρης, Κ. Κούρκουλας, Κ. Κώνστας, Απ. Βακαλόπουλος
  18. Ιω. Μενούνος, ο.π., σελ. 286
  19. Ιω. Μενούνος, "Κοσμά Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία", Ακρίτας, σελ. 340-341
  20. Όπως για παράδειγμα το κείμενο του Αποστολιά, που μας αναφέρει ότι η διδαχή εκφωνήθηκε από τον Κοσμά 320 χρόνους από την Άλωση
  21. Ημερομηνίες αναφέρονται σε πλειάδα χειρογράφων σχετικά με το πότε εκφωνήθηκαν και πότε ανεγράφησαν (Ιω. Μενούνος, ο.π., σελ. 294-301)
  22. Ιω. Μενούνος, ο.π.
  23. Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Δ' Τουρκοκρατία (1669-1812), εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2005, σελ. 367
  24. π. Μεταλληνόαρχείου 2008.
  25. Σπύρος Ασδραχάς, «Η διπλή παράδοση», στο έργο του ιδίου «Ιστορικά απεικάσματα», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 50

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Σπύρος Ασδραχάς: «Η διπλή παράδοση», στο έργο του ιδίου Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 49-55
  • Μ. Γκιόλιας: «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του», Αθήνα 1972
  • Ιωάννης Μενούνος: «Κοσμά Αιτωλού Διδαχές», Αθήνα 1979
  • Αρτ. Ξανθοπούλου-Κυριακού, «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (1777-79)», Θεσσαλονίκη 1984
  • Βασίλειος Ἀθ. Τσίγκος: «Ἡ δογματική διδασκαλία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ», στόν τόμο «Στά βήματα τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα». (Χαριστήριος τόμος πρός τι­μήν τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Νέας Ἰουστινιανῆς καί πάσης Κύπρου κ.κ. Χρυ­σο­στόμου Β΄ γιά τά τριάντα χρόνια ἀρχιερατικῆς του διακονίας), Λευκω­σία 2008, σελ. 715-741
  • Γεώργιος Μαρζέλος: «Θεολογία και ζωή στις Διδαχές του αγίου Κοσμά του Αιτωλού», στο «Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων, Προνοία και προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονος Β'», Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 393-412.
  • Απόστολος Βακαλόπουλος: «Σκέψεις γιὰ τὴν προσωπικότητα καὶ τὴ διδασκαλία τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ γιὰ τὴ μελέτη τῶν προβλημάτων τους», Ἑλληνικὸς Ἀστήρ, 37-38 (1991), σελ. 81-88
  • Δημήτριος Τσάκωνας: «Η κοινωνιολογία του Κοσμά του Αἰτωλού», Ηπειρώτικη Εστία, τ/χ. 82 (1959), σελ. 114-124
  • π. Βασίλειου Καλλιακμάνη: «Υπάρχει αντισημιτισμός καί εθνοφυλετισμός στίς Διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού;», Θεσσαλονίκη 2003
  • Κώστας Σαρδελής: «Αναλυτική βιβλιογραφία Κοσμά του Αιτωλού 1765-1973» (2η εκδ. συμπληρωμένη), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1974
  • Χρήστος Ιωαννίδης: «Λόγιοι κληρικοί και Νεοελληνικός Διαφωτισμός: μια κρίσιμη σχέση», μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αθήνα: ΕΚΠΑ, τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας, 2017. https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/browse.html?p.id=1327869
  • (Γαλλικά) Bousquet, R. (1906). «Cosmas l'Étolien». Échos d'Orient 9 (58): 149-155. doi:10.3406/rebyz.1906.4844.