Παιάνας

Ο παιάνας, επικά παιήων, αιολικό πάων και στην αττική διάλεκτο παιών, είναι συνώνυμο με το σύγχρονο εμβατήριο. Κατά την αρχαιότητα, και πολύ πριν αποτελέσει αρχαίο ελληνικό μουσικό είδος αποδίδονταν με τη σημασία του θεράποντα ιατρού.

Ειδικότερα επί Ομήρου με το όνομα «γιοι του Παιήωνος» αποκαλούνταν οι γιατροί της τότε εποχής. Μετά τον Όμηρο η λέξη αυτή σήμαινε θεραπεία που αποδίδονταν ως έργο στον Απόλλωνα τον οποίον επικαλούνταν οι έχοντες την ανάγκη της βοήθειάς του με την επίκληση Παιάν. Η επωνυμία όμως αυτή αποδίδονταν και σε άλλους Ολύμπιους Θεούς, όπως προς τον Δία στη Ρόδο, στον Διόνυσο, στον Πάνα, στον Ασκληπιό, αλλά και στην Αθηνά καλούμενη Παιανία, εξ ου και ο Δήμος Παιανίας (Αθηνάς) της αρχαίας Αθήνας (υπένερθεν και καθύπερθεν Παιανία).

Ως προσηγορικό όνομα ο παιάνας σήμαινε στη κυριολεξία τον σωτήρα και λυτρωτή και με αυτή την ερμηνεία αποδίδεται στο έργο του Αισχύλου «Αγαμέμνων» (99), του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης» (168), αλλά και του Ευριπίδη «Ιππόλυτος» (1373).

Στη συνέχεια των παραπάνω ο παιάνας σήμαινε θρησκευτικό τραγούδι, ύμνος, και μάλιστα ως «ευχαριστήριος ύμνος» που αποτεινόταν προς τον Απόλλωνα μετά από κάποια λύτρωση ή προς τον Ποσειδώνα για διάσωση από σεισμό ή πνιγμό στη θάλασσα. Έτσι σιγά - σιγά ο παιάνας κατέληξε σε είδος αρχαίας λυρικής ποίησης που επικράτησε, είτε από την αρχαία φράση «ίε παί» (= κτύπα νέε), αντίστοιχο με το σύγχρονο παράγγελμα «ρίχτου» ή «πυρ», που ενθάρρυνε η Λητώ το γιο της Απόλλωνα, που μαχόταν τον δράκο Πύθωνα, είτε από την φράση «Ιήιε Παιάν» ή Ιή ή Ιώ Παιάν που επικαλούνταν οι ζητούντες τη βοήθεια του Απόλλωνα, άποψη που κρίνεται επικρατέστερη.

Γενικά ο παιάνας αποτελούσε θριαμβικό τραγούδι μετά από κάποιο επιτυχή αγώνα ή εξέλιξη. Όπως όμως περιγράφει και ο Αισχύλος, παιάνες τραγουδούσαν και οι στρατιώτες οι επερχόμενοι σε μάχη, δηλαδή ως σύγχρονο εμβατήριο, και μάλιστα με τη φράση «εξάρχειν τον παιάνα», ή «εξάρχεσθαι τον παιάνα» κατά συνομολογία του Ξενοφώντος. Τους παιάνες τους τραγουδούσαν αφενός πριν από την έναρξη επιχειρήσεων ως «καλό οιωνό» επιτυχίας, ή ακόμα σε γάμους (αντίστοιχο με σύγχρονο γαμήλιο εμβατήριο), ή και σε συμπόσια (αντίστοιχα με αυτά των σύγχρονων επί των στρατιωτικών παρατάξεων), αλλά ακόμη, και όχι σπάνια και σε θανάτους (ως πένθιμα εμβατήρια). Σπουδαιότεροι όμως εξ όλων αυτών ήταν οι πολεμικοί παιάνες.

Στην αρχαιότητα οι παιάνες αποδίδονταν μουσικά με λύρα, κιθάρα και αυλούς με χορούς που τους συγκροτούσαν μόνο άνδρες, με εξαίρεση στη Δήλο που μετείχαν μόνο ιέρειες γυναίκες. Συγγράφονταν σε στροφές και αντιστροφές ή είχαν ελεύθερη σύνθεση. Ως κύριο μέτρο μουσικό αυτών ήταν ο πεντάχρονος ρυθμός τον οποίο εισήγαγε στον αρχαίο ελλαδικό ηπειρωτικό χώρο ο Θαλήτας από την Κρήτη.

Πηγές

• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τομ. 15ος, σελ.308