Ιερός Ναός Αγίου Χαραλάμπη (Πρέβεζα)

Ναός Αγίου Χαραλάμπη, Πρέβεζα
Ο ναός του αγίου Χαραλάμπη και ο Βενετσιάνικος πύργος του ρολογιού το 2012
Είδος	εκκλησία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	38°57′26″N 20°45′14″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Πρέβεζας
Τοποθεσία	Πρέβεζα
Χώρα	Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ο Ιερός Ναός Αγίου Χαραλάμπη είναι ο μητροπολιτικός ναός της Πρέβεζας και ένας από τους παλαιότερους ναούς της πόλης, κτισμένος στις αρχές της δεύτερης Βενετοκρατίας της πόλης. Ο ναός οικοδομήθηκε το 1731 περίπου. Σήμερα είναι ένας από τους εννέα ενοριακούς ναούς της πόλης. Βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς Πρέβεζας και μαζί με τον γειτονικό πύργο του ρολογιού δεσπόζει στον ιστορικό αρχιτεκτονικό ιστό της, καθώς και στην κοινωνική και οικονομική ζωή της. Ο σημερινός ναός είναι ξυλόστεγη μονόχωρη βασιλική, με σαφή μορφολογικά στοιχεία από το Επτανησιακό Μπαρόκ.

Ιστορία

Κατάλογος μελών της αδελφότητας του αγίου Χαραλάμπη, της 23ης Φεβρουαρίου 1735.
( ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Λευκάδας)

Ο άγιος Χαραλάμπης, από εικονογράφηση
του καπιτολαρίου του ναού.
( ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Πρέβεζας)

Πρόκειται για τον τρίτο παλαιότερο ναό της Πρέβεζας, μετά από αυτόν του αγίου Νικολάου, ο οποίος προϋπήρχε του 1684, όταν οι Ενετοί κατέλαβαν για πρώτη φορά την πόλη, και αυτόν του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ο οποίος κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το 1720.

Η αδελφότητα του αγ. Χαραλάμπη της Πρέβεζας συστάθηκε στις 23 Μαΐου 1731, με διάταγμα που εξέδωσε ο Γενικός Προβλεπτής της Θάλασσας Μαρκʾ Αντόνιο Ντιέντο. Ο ίδιος προβλεπτής επικύρωσε το ιδρυτικό της καταστατικό (καπίτολο). Σαράντα επτά (47) ιδρυτικά μέλη υπέγραψαν τον καταστατικό χάρτη της αδελφότητας, ο οποίος αποτελούταν από 15 άρθρα. Μεταξύ των ιδρυτικών μελών ήταν: ο καπετάν Γιώργης Κονεμένος, ο γιος του Χρήστος, ο Βασίλης Γκινάκας, ο Παναγιώτης Τσαρλαμπάς, ο Αναστάσιος Γενοβέλης, ο Δράκος Κεχράς και ο αδελφός του Νικολός, ο καπετάν Δήμος Κιτζίλης, ο Δήμος Νικλάμπας, ο Βασίλης Σκιαδαρέσης, οι Αντώνιος και Βασίλης Μωραΐτης.

Με απόφαση του ίδιου Προβλεπτή, της 23ης Μαΐου 1731, παραχωρήθηκε το οικόπεδο για την ανέγερση του ναού του αγίου Χαραλάμπη. Ο ναός κτίστηκε αμέσως μετά και σαφώς πριν το 1734, όταν καταγράφονται ως επίτροποι (γαστάλδοι) του ναού, ο Ανδρέας Γκιόλμας του Νικολού, ο επονομαζόμενος Κοκοτσέλης, και ο Δήμος Νικλάμπας. Γραμματέας ήταν ο Χρήστος Κονεμένος, γιος του καπετάν Γιώργη Κονεμένου. Το επόμενο έτος, 1735, στη θέση των γαστάλδων εκλέχθηκαν ο καπετάν Δήμος Κιτζίλης και ο Παναγιώτης Φίλιππας και στη θέση του γραμματέα ο Γιωργάκης Μαλακάσης. Τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς εφημέριος του ναού ήταν ο ιερέας Αθανάσιος Μέγιστος του ποτέ Δημητρίου από την Πάτρα.

Η σύγχρονη αρχειακή έρευνα κατέρριψε την παλαιότερη άποψη ότι ο ναός ήταν αρχικά κτητορικός, της οικογένειας Τσάϊμου, καθώς και την αναφορά του τελευταίου μητροπολίτη Άρτης & Πρεβέζης, Σεραφείμ Ξενόπουλου, περί ύπαρξης αρχαιότερου ναού.

Τρία χρόνια αργότερα, το 1738, ο εφημέριος του ναού, Αθανάσιος Μέγιστος, και οκτώ έγκριτα μέλη της αδελφότητας, την εγκατέλειψαν και ίδρυσαν την αδελφότητα του αγίου Δημητρίου Πρέβεζας.

Ο ναός ανακαινίστηκε λίγο μετά το 1790, προς τα τέλη της Ενετοκρατίας στην Πρέβεζα, όταν φαίνεται να επεκτάθηκε προς δυσμάς, μεγαλώνοντας σε μήκος. Παράλληλα αγιογραφήθηκαν οι δεσποτικές εικόνες του τέμπλου από τον Αθηναίο ζωγράφο Αναστάσιο Ρίστο, τον Ιούνιο του 1793, όταν επίτροποι του ναού ήταν ο Κώστας Παπαπολύζος και ο Χρήστος Αυγερινός.

Τον Οκτώβριο του 1798, στη διάρκεια του Χαλασμού της Πρέβεζας, αφαιρέθηκε η θαυματουργή εικόνα του αγ. Χαραλάμπη από Μαργαριτιώτες Τουρκαλβανούς του Αλή πασά. Παρά την προσπάθεια των Χριστιανών να πάρουν πίσω την εικόνα του αγίου τους, αυτό δεν κατέστη δυνατόν και έτσι παραγγέλθηκε νέα εικόνα του αγίου, στον Λευκάδιο ζωγράφο Βασίλειο Αρκελέ, η οποία τοποθετήθηκε στο τέμπλο του ναού, παραμονές της εορτής του, το 1804 και σώζεται μέχρι σήμερα.

Μετά την ίδρυση της Μητρόπολης Νικοπόλεως και Πρεβέζης, το 1881, ο ναός έγινε ο μητροπολιτικός ναός της Πρέβεζας και επισκευάσθηκε την εποχή εκείνη, όπως διασώζει ο μητροπολίτης Σεραφείμ Ξενόπουλος. Οι μεγάλες αγιογραφίες της οροφής του ναού και του στηθαίου του γυναικωνίτη χρονολογούνται από εκείνη την εποχή και είναι έργα του Σπυρίδωνος Γαζή. Το 1884, ο ναός είχε έναν ιερέα και η ενορία του είχε 80 οικογένειες, όπως μας πληροφορεί ο τότε τοπικός επίσκοπος Σεραφείμ.

Το καπιτολάριο του ναού ελάνθανε για μερικές δεκαετίες, αλλά πρόσφατα εντοπίστηκε και φυλάσσεται στο Τοπικό Τμήμα Πρέβεζας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, μετά από ενέργειες του προϊσταμένου των, Δρ. Σπύρου Α. Σκλαβενίτη.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού.

Ο ξυλόγλυπτος άμβωνας του ναού.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού του αγίου Χαραλάμπη αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο του ναού και είναι αριστούργημα ξυλογλυπτικής δεξιότητας. Κατασκευάστηκε το 1827, όπως μαρτυρούν δύο εγχάρακτες επιγραφές του, και φαίνεται να αντικατέστησε προγενέστερο τέμπλο, το οποίο υπήρχε στον ναό το 1793, έτος αγιογράφησης των τριών δεσποτικών εικόνων που τοποθετήθηκαν σε αυτό και σώζονται μέχρι σήμερα.

Η μία από τις σκαλισμένες επιγραφές του τέμπλου, η οποία βρίσκεται κάτω από την εικόνα της Παναγίας και πάνω από την απεικόνιση της Φυγής στην Αίγυπτο, έχει ως εξής: CVΝΔΡΩΜΗ ΤΩΝ 1827 ΚV ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ | ΘΕΟΔΡ ΜΑΓΓΙΩΡΟΥ ΠΕΤΡ CΚΕΦΡ CΠΡΔ ΓΚΙΝΑΚΑ, ενώ η δεύτερη, η οποία βρίσκεται κάτω από την εικόνα του Χριστού και πάνω από την απεικόνιση της σφαγής των νηπίων από τους στρατιώτες του Ηρώδη, έχει ως εξής: CVΝΔΡΟ ΤΩΝ Κ· ΕΠ· ΘΕΟΔΩΡ· Μ· ΠΕΤΡOY CΚ·. Από το κείμενο των επιγραφών αυτών πληροφορούμαστε ότι το τέμπλο κατασκευάστηκε το 1827, με τη συνδρομή των τότε επιτρόπων του ναού, Θεοδώρου Μαγγιώρου (Μπάλκου), Πέτρου Σκέφερη και Σπυρίδωνος Γκινάκα.

Μια δεκαετία σχεδόν αργότερα, στα τέλη Οκτωβρίου του 1836, ολοκληρώθηκε το χρύσωμα του τέμπλου. Δηλαδή, αγιογραφήθηκαν τμήματά του και τοποθετήθηκαν φύλλα χρυσού σε άλλα τμήματά του, από τον Δημήτριο Παπαδιαμάντη, Ζαγορίσιο ζωγράφο από το Μονοδένδρι, όταν επίτροποι του ναού ήταν οι Χρήστος Σκέφερης, Δημήτριος Αγόρης και Ιωάννης Μακρής, όπως πληροφορούν δύο σχετικές επιγραφές που υπάρχουν στο τέμπλο. Η μία εκ των επιγραφών αυτών, γραμμένη σε προετοιμασμένη επιφάνεια κάτω από την εικόνα του Προδρόμου και πάνω από την απεικόνιση της αποτομής της κεφαλής του Προδρόμου, έχει ως εξής: ΕΧΡVCΩΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΕΠΜΛΩ ΤΗC ΕΚΛΗCΙΑS ΤΟΥ ΑΓΙΟV ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥC ΔΙΑ ΕΠΙϚΑCΙΑC | ΤΩΝ ΕΝΤΙΜΩΝ ΚVΡΙΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΧΡΙϚΟΥ CΚΕΦΕΡΗ, ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΓΟΡΗ, ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΚΡΗ | 1836 σεπτβ 30 | και διά χειρός Δημητρίου παπά διαμάντη του εκ ζαγορίου. Η δεύτερη, κάτω από την εικόνα του αγίου Χαραλάμπη και πάνω από την απεικόνιση του Ιώβ, αναφέρει: ΕΧΡVCΩΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΕΜΠΛΩ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠOYC ΔΙΑ ΕΠΙϚΑCΙΑS | ΤΩΝ ΕΝΤΙΜΩΝ ΚVΡΙΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΧΡΙϚΟΥ CΚΕΦΕΡΗ, ΔΗΜΗ | ΤΡΙOY ΑΓΟΡΗ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΚΡΗ. | χείρ Δημητρίου 1836: οκτοβρ. 30.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1827 κατασκευάστηκε με τρόπο ώστε να ενσωματωθούν στην όψη του οι ήδη υπάρχουσες δεσποτικές εικόνες, ενώ οι εικόνες του Δωδεκαόρτου αγιογραφήθηκαν ένα χρόνο αργότερα, όπως αναφέρουν επιγραφές που σώζονται σε μερικές εξ αυτών και πιστοποιούν ότι είναι αγιογραφημένες το 1828 με συνδρομές των επιτρόπων Θεοδώρου Μαγγιώρου (Μπάλκου) και Πέτρου Σκέφερη.

Κατά την Αγγελική Χατζημιχάλη, το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι έργο μελών της οικογένειας Σέχη, φημισμένων σκαλιστών από το Τούρνοβο (Γοργοπόταμο Κονίτσης), γνωστών και ως Ταλιαδόρων (δηλαδή ξυλογλυπτών). Την άποψή της συμμερίζονται οι Ευριπίδης Σούρλας, Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Τριαντάφυλλος Σιούλης, ενώ ο Γεώργιος Πλατάρης-Τζίμας έχει σοβαρούς ενδοιασμούς και την διορθώνει.

Λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του τέμπλου, κατασκευάστηκε ο ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, επί επιτρόπων Δημητρίου Αγόρη, Α. Καραβέλα και Β. Τσακαλώτου, ενώ το 1843 κατασκευάστηκε, πάνω σε μαρμάρινο κίονα, ο ξυλόγλυπτος άμβωνας στη βόρεια πλευρά του ναού, με δωρεά του Γεωργίου Βενετσιάνου.

Από πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στον ναό τον Οκτώβριο του 1924 έγιναν περιορισμένες ζημιές στο βόρειο τμήμα του τέμπλου, την οροφή και την εικόνα του αγίου Χαραλάμπη.

Το τέμπλο καθαρίστηκε και συντηρήθηκε το 1981 και το 2018.

Πρώτη ξυλόγλυπτη επιγραφή του τέμπλου. Πρώτη ξυλόγλυπτη επιγραφή του τέμπλου.   Δεύτερη ξυλόγλυπτη επιγραφή του τέμπλου. Δεύτερη ξυλόγλυπτη επιγραφή του τέμπλου.   Πρώτη επιγραφή αγιογράφησης του τέμπλου. Πρώτη επιγραφή αγιογράφησης του τέμπλου.   Δεύτερη επιγραφή αγιογράφησης του τέμπλου. Δεύτερη επιγραφή αγιογράφησης του τέμπλου.   Επιγραφή κατασκευής του επισκοπικού θρόνου. Επιγραφή κατασκευής του επισκοπικού θρόνου.   Ξυλόγλυπτη διακόσμηση πάνω από την Ωραία Πύλη. Ξυλόγλυπτη διακόσμηση πάνω από την Ωραία Πύλη.

Οι εικόνες του τέμπλου

Οι δεσποτικές εικόνες

Κεντρικό βημόθυρο του ναού και οι δεσποτικές εικόνες του ένθρονου Χριστού και της ένθρονης Χριστοκρατούσας Παναγίας.

Οι τρεις σωζόμενες δεσποτικές εικόνες –του ένθρονου Χριστού, της ένθρονης Χριστοκρατούσας Παναγίας και του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου– είναι έργα του εξ Αθηνών αγιογράφου Αναστασίου Ρίστου, όπως μαρτυρούν σωζόμενες επιγραφές στις εικόνες του Χριστού και του Προδρόμου.

Στην εικόνα του ένθρονου Χριστού υπάρχει η εξής επιγραφή στο κάτω αριστερά τμήμα της: Ἱστόριται κατὰ τὸ 1793 | διὰ χειρὸς Ἀναστασίου | Ρίστου τοῦ ἐξ Ἀθηνῶν | ἐν μινὶ Ἰουνίῳ | ἐπιτροπεύοντος | κὺρ Κώστα Παπαπολλίζου | καὶ Ἀνδρέου Αὐγερινοῦ και η εξής στο κάτω δεξιά τμήμα της: Δέξαι δέησιν τῶν | σῶν δούλων Κύριε. | Χρίστου Αὐγερινοῦ | καὶ τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ, ενώ στην εικόνα του Προδρόμου η επιγραφή αναφέρει: 1793. Χεὶρ Ἀναστασίου | Ρίστου τοῦ ἐξ Ἀθηνῶν. Η εικόνα της ένθρονης Χριστοκρατούσας Παναγίας αποδίδεται στον ίδιο ζωγράφο.

Η τέταρτη εικόνα του τέμπλου, αυτή του προστάτη της Πρέβεζας αγίου Χαραλάμπη, αποσπάσθηκε από το τέμπλο του ναού κατά τον Χαλασμό της Πρέβεζας, τον Οκτώβριο του 1798, από Τσάμηδες του Χασάν Τσαπάρη, πολλοί από τους οποίους ήταν Χριστιανοί, όπως περιγράφει ο Άγγλος αξιωματικός και πρόξενος της πατρίδας του στην Ήπειρο Ουίλλιαμ Ληκ. Λίγα χρόνια αργότερα, στη θέση της τοποθετήθηκε νέα εικόνα του αγίου Χαραλάμπη, η οποία αγιογραφήθηκε από τον Λευκάδιο ζωγράφο Βασίλειο Αρκελέ την 5η Φεβρουαρίου του 1804. Η εικόνα υπέστη ζημιές κατά την πυρκαγιά του 1924, αλλά σώζεται μέχρι σήμερα.

Οι εικόνες του Δωδεκάορτου

Τα απεικονιζόμενα θέματα των εικόνων του Δωδεκάορτου είναι τα εξής από αριστερά προς τα δεξιά: Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση του Ιησού, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Αποκαθήλωση, Ανάσταση, Ψηλάφηση του Θωμά, Μεταμόρφωση, Ανάληψη, Πεντηκοστή και Κοίμηση της Θεοτόκου.

Οι αρχικές εικόνες του Δωδεκάορτου αγιογραφήθηκαν το 1828, με τη συνδρομή των επιτρόπων του ναού Θεοδώρου Μαγγιώρου και Πέτρου Σκέφερη, όπως φαίνεται από επιγραφές που είναι ορατές σε ορισμένες από αυτές. Οι επιγραφές είναι ορατές στις εικόνες της Βάπτισης, της έγερσης του Λαζάρου και της Βαϊοφόρου. Η επιγραφή στην εικόνα της έγερσης του Λαζάρου αναφέρει: ΤΩΝ CΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΑΓΓΙΩΡΟΥ ΚΑΙ ΠΕΤΡΟΥ CΚΕΦΕΡΗ. ΑΓ. Ι 1828:. Από την ημερομηνία προκύπτει ότι η εικόνα αγιογραφήθηκε την 10η (Ι) Αυγούστου (ΑΓ.) 1828.

Από τις δεκατρείς εικόνες του Δωδεκάορτου, οι δύο –του Ευαγγελισμού και της Γέννησης (στο αριστερό άκρο του τέμπλου)– δεν είναι οι αρχικές. Έχουν αντικατασταθεί από νεότερες –ελαιογραφίες σε καμβά– μετά τη μικρή σε έκταση φωτιά στο αριστερό τμήμα του τέμπλου τον Οκτώβριο του 1924.

Οι εικόνες των Αποστόλων

Πάνω από τις εικόνες του Δωδεκάορτου υπάρχουν δώδεκα απεικονίσεις Αποστόλων και Ευαγγελιστών, αγιογραφημένες σε ενσωματωμένα στο ξυλόγλυπτο τέμπλο μετάλλια. Οι εικόνες απεικονίζουν, από αριστερά προς τα δεξιά, τους εξής: Άγνωστος, Βαρθολομαίος, Σίμων, Λουκάς, Ιωάννης, Πέτρος, Παύλος, Ματθαίος, Μάρκος, Ανδρέας, Θωμάς και Ιάκωβος.

Στο κεντρικό μετάλλιο, μεταξύ των απεικονίσεων του Πέτρου και του Παύλου απεικονίζεται ο Ιησούς.

Πολιούχος μετά τον λοιμό του 1854

Λεπτομέρεια της εικόνας του αγίου Χαραλάμπη από το τέμπλο του ναού.
Έργο του Βασιλείου Αρκελέ, 1804.

Στον άγιο Χαραλάμπη αποδίδεται σωτήρια παρέμβαση το 1854, όταν λοιμός θέριζε τον τοπικό πληθυσμό. Η κάρα του αγίου μεταφέρθηκε από τη μονή αγίου Στεφάνου Μετεώρων στην Πρέβεζα και τέθηκε σε προσκύνημα και θαυματουργικά απέτρεψε τη συνέχιση του θανατικού. Είναι πολύ πιθανό ο άγιος να έγινε πολιούχος της Πρέβεζας μετά από το περιστατικό αυτό.

Το 1857 καλλωπίστηκε ο εξωτερικός χώρος του ναού και κατασκευάστηκε το «προστώον», η λιθόκτιστη πύλη εισόδου που οδηγεί στο προαύλιο του ναού, σε ανάμνηση της προ τριετίας σωτήριας παρέμβασης του αγίου.

Εκτός από την Πρέβεζα, ο άγιος είναι πολιούχος στον Πύργο Ηλείας, στην Ιουλίδα Κέας, στα Φιλιατρά Μεσσηνίας, στο Ληξούρι Κεφαλονιάς, στον Γάιο Παξών, στον Κρουσώνα Ηρακλείου, στις Θεσπιές Βοιωτίας και στην Κορησό Καστοριάς.

Πηγές

• Hadjimihali, Angeliki (1950). La sculpture sur bois. Athènes. 
• Leake, William M. (1835). Travels in northern Greece. London: J. Rodwell. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (1953). «Το τέμπλο του Ναού του Αγίου Χαραλάμπους». Εφημερίδα «Βήμα Πρεβέζης», φ. 544 (22.6.1953), (Πρέβεζα): σελ. 1 και 2. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (1980). «Χρονολογία οικοδομήσεως του Ιερού Ναού Αγ. Χαραλάμπους». Εφημερίδα «Πρέβεζα», φ. 363 (10.12.1980), (Πρέβεζα): σελ. 1 και 6. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (2012). Νίκος Δ. Καράμπελας, επιμ. Άπαντα. Πρέβεζα: Δήμος Πρέβεζας & Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις. ISBN 978 960 93 3692 5. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2007α). «Ο Άγγλος λοχαγός William Leake στην Πρέβεζα, τη Νικόπολη και το Άκτιο». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 43-44: 164–263. ISSN 1105-753X. https://www.academia.edu/953698. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2007β). «Στοιχεία περί του ξυλόγλυπτου τέμπλου του αγίου Χαραλάμπους Πρεβέζης και της εικονογράφησής του». Εφημερίδα «η Πρέβεζα», φ. 629 (26.10.2007), (Πρέβεζα): σελ. 12-13. https://www.academia.edu/111507649. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2017α). Ο Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στην Πρέβεζα. Σύντομη ιστορική αναδρομή. Πρέβεζα. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2017β). «Ο βενετσιάνικος πύργος του ρολογιού της Πρέβεζας και η κατασκευασμένη από τους Canciani καμπάνα του. Η ιστορική τους διαδρομή από το 1792 μέχρι σήμερα». Ηπειρωτικό Ημερολόγιο (Ιωάννινα) (36): 355-406. https://www.academia.edu/35727372. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2019). «Το καπίτολο του αγίου Δημητρίου του μυροβλύτου & το δεκρέτο του αγίου». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 55-56: 62–98. ISSN 1105-753X. https://www.academia.edu/61987856. 
• Καρύδης, Σπύρος Χρ. (2019). «Η Λευκάδα και οι ηπειρωτικές πόλεις του βενετικού Stato da Mar στην απογραφή ναών και μονών του 1788-1789». Περί Ιστορίας (Κέρκυρα) 9: 51–165. ISSN 1107-1559. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ieim/article/view/24761/20566. 
• Κατσαούνης, Μιχαήλ (1990). «Η Πρέβεζα και οι δρόμοι της. Κεντρική αγορά. β) Κύριο τμήμα». Εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη», φ. 11 (25.9.1990), (Πρέβεζα): σελ. 4. 
• Λαμπάκης, Γεώργιος (1903). «Μουσείον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μελέται, εργασίαι και περιηγήσεις του 1898». Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (Αθήνα) 3 (1894-1902): 63–111. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/5061/4832. 
• Μάμαλος, Νικόλαος Δ. (2017). «Ο Άγιος Χαράλαμπος Πρέβεζας και ο λοιμός της δεκαετίας του 1850. Ιστορική προσέγγιση του θαύματος». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 53-54: 199–220. ISSN 1105-753X. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/prevchr/article/view/28282/22199. 
• Μαμαλούκος, Σταύρος B. (1998). «Ο ναός του Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα». Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση (Αθήνα: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σπουδαστήριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής) 5: 119–132. https://www.academia.edu/2147262. 
• Μαφρέδας, Θωμάς Στ. (2010). «Η μεταβυζαντινή εκκλησιαστική ζωγραφική στην πόλη της Πρέβεζας (1780-1886). Συμβολή στην ιστορική πορεία της πόλεως». Πρέβεζα Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (16-20 Σεπτεμβρίου 2009) (Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις): 367–393. ISBN 978-960-99475-1-0. https://www.academia.edu/25749018/. 
• Ξενόπουλος, Σεραφείμ (1884). Δοκίμιον ἱστορικὸν περὶ Ἄρτης καὶ Πρεβέζης. Αθήναι. 
• Pallas, D. (1956). «Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1955; Leucade». Bulletin de Correspondance Hellénique (BCH) (Athènes) LXXX: 292-293. https://www.persee.fr/doc/bch_0007-4217_1956_num_80_1_21002?pageId=T1_292. 
• Πάλλας, Δημήτριος Ι. (1971). «Η Ζωγραφική στην Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση. Ζητήματα Μεθόδου». Αρχαιολογικόν Δελτίον (Μελέται) (Αθήνα) 26: 239-263. 
• Παπαδοπούλου, Βαρβάρα Ν. (2003). «Η Ουρανία του Ναού Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα». Μίλτος Γαρίδης (1926 - 1996) Αφιέρωμα (Ιωάννινα) Β΄: 527-563. https://www.academia.edu/2308326. 
• Παπακώστα, Χριστίνα Ευ. (2018). Το αρχείο των Βενετών Προβλεπτών της Πρέβεζας. Διοίκηση και οργάνωση της πόλης τον 18ο αιώνα. Πρέβεζα: Περιφέρεια Ηπείρου - Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας. ISBN 978 960 89533 1 4. 
• Πιομπίνος, Φοίβος Ι. (1984). Έλληνες αγιογράφοι μέχρι το 1821 (δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη και συμπληρωμένη). Αθήνα. 
• Ρέντζος, Ιωάννης Μ. (2014). Γιάννης Δ. Ρέντζος, επιμ. Ημερολόγιο 1913-1933. Η διχασμένη Πρέβεζα. Πρέβεζα. ISBN 978 960 93 6626 7. 
• Ροντογιάννης, Πάνος Γ. (1974). «Η Χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα». Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών (Αθήνα) 3. https://lefkadika.gr/publications/epetirides/epetiris_03.html. 
• Σιούλης, Τριαντάφυλλος Α. (2008). Ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος των εκκλησιών στην Ήπειρο και οι τεχνίτες του ξύλου. Μεταβυζαντινή περίοδος. Ιωάννινα. 
• Σισιλιάνος, Δημήτριος (1935). Έλληνες αγιογράφοι μετά την Άλωσιν. Αθήνα. 
• Σκλαβενίτης, Σπύρος Α. (2023). «Ένα σπάνιο ιστορικό τεκμήριο για τον ναό του αγίου Χαραλάμπους Πρέβεζας». ηλεκτρονική εφημερίδα atpreveza, ανάρτηση 10 Φεβρουαρίου 2023. Πρέβεζα. Ανακτήθηκε στις 3 Δεκεμβρίου 2023. 
• Σολδάτος, Χρίστος Σ. (1999). Χριστιανική ζωγραφική. Η μεταβυζαντινή και επτανησιακή τέχνη στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ός αι.). Αθήνα. ISBN 978 960 7498 04 5. 
• Συνέσιος, Λάζαρος (1995). «Άγιος Χαραλάμπης. Ο πολιούχος της Πρέβεζας». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 31-32: 47–52. ISSN 1105-753X. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/prevchr/article/view/29423/22895. 
• Τσιμπούκης, Γεώργιος Δ. (2020). «Το αρχείο επιγραφών του βυζαντινολόγου Γεωργίου Λαμπάκη». Πρακτικά Ε΄ Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης (Πολεμικό Μουσείο, Ριζάρη 2, Αθήνα, 15-16 Δεκεμβρίου 2017) (Αθήνα): 681–694. ISBN 978-618-84068-5-8. https://drive.google.com/file/d/1rvZYiu0Ow6qgpdUZATWQpHbH8eF92Nca/view. Ανακτήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2023. 
• Χατζηδάκης, Μανόλης· Δρακοπούλου, Ευγενία (1997). Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), II. Αθήνα. 
• Χουλιαράς, Ιωάννης Π. (2018). «Εκκλησιαστική τοπογραφία Περιφερειακής Ενότητας Πρέβεζας (5ος-18ος αι.)». Βελλά. Επιστημονική επετηρίδα Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς Ιωαννίνων (Ιωάννινα) 8, τχ. Β΄: 1035–1056. ISSN 1109-0200. https://www.academia.edu/38759590. Ανακτήθηκε στις 22 Μαρτίου 2024. 

Φωτογραφίες από τον ναό

Ο Ιησούς ελκόμενος, έργο του Ηλία Μόσκου (1648) Ο Ιησούς ελκόμενος, έργο του Ηλία Μόσκου (1648)   Η Σοφή Σίβυλλα σε μινιατούρα της εικόνας του Χριστού στο τέμπλο του ναού (1838) Η Σοφή Σίβυλλα σε μινιατούρα της εικόνας του Χριστού στο τέμπλο του ναού (1838)   Ο Πλάτωνας σε μινιατούρα της εικόνας του Χριστού στο τέμπλο του ναού (1838) Ο Πλάτωνας σε μινιατούρα της εικόνας του Χριστού στο τέμπλο του ναού (1838)   Φορητή εικόνα του αγίου Χαραλάμπη ένθρονου και δέηση του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (1880) Φορητή εικόνα του αγίου Χαραλάμπη ένθρονου και δέηση του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (1880)   Το ξυλόγλυπτο βημόθυρο της Ωραίας Πύλης (1827) Το ξυλόγλυπτο βημόθυρο της Ωραίας Πύλης (1827)   Αετός κρατά φίδι στο ράμφος του. Λεπτομέρεια από το ξυλόγλυπτο τέμπλο (1827) Αετός κρατά φίδι στο ράμφος του. Λεπτομέρεια από το ξυλόγλυπτο τέμπλο (1827)   Το ξυλόγλυπτο βημόθυρο της Ωραίας Πύλης (1827) Το ξυλόγλυπτο βημόθυρο της Ωραίας Πύλης (1827)