Εμβόλιο COVID-19: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφοράΕπόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
μΧωρίς σύνοψη επεξεργασίας
Elefte (συζήτηση | συνεισφορές)
107 επεξεργασίες
μ →‎Κύηση: αντισώματα στο μητρικο γάλα εμβολιασμένης μητέρας
Γραμμή 307: Γραμμή 307:


Σχετικά με τις θηλάζουσες, δεν υπάρχουν δεδομένα για παρενέργειες για τις ίδιες καθώς και για τα θηλάζοντα τέκνα, ενώ σύμφωνα με την καθηγήτρια Παιδιατρικής Λοιμοξιωλογίας ΕΚΠΑ Μαρία Τσολιά, δεν υπάρχουν ενδείξεις για ανεπιθύμητες επιδράσεις.<ref>{{Cite web|url=https://www.ipharmahealth.gr/ygeia/koronoios-maria-tsolia-osa-eipe-gia-tin-asfaleia-tou-emvoliou/|title=Κορονοϊός - Μαρία Τσολιά: Όσα είπε για την ασφάλεια του εμβολίου {{!}} ipharmahealth.gr|last=Newsroom|first=|ημερομηνία=2021-01-14|website=www.iPharmaHealth.gr|publisher=|language=el|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2021-01-25}}</ref>
Σχετικά με τις θηλάζουσες, δεν υπάρχουν δεδομένα για παρενέργειες για τις ίδιες καθώς και για τα θηλάζοντα τέκνα, ενώ σύμφωνα με την καθηγήτρια Παιδιατρικής Λοιμοξιωλογίας ΕΚΠΑ Μαρία Τσολιά, δεν υπάρχουν ενδείξεις για ανεπιθύμητες επιδράσεις.<ref>{{Cite web|url=https://www.ipharmahealth.gr/ygeia/koronoios-maria-tsolia-osa-eipe-gia-tin-asfaleia-tou-emvoliou/|title=Κορονοϊός - Μαρία Τσολιά: Όσα είπε για την ασφάλεια του εμβολίου {{!}} ipharmahealth.gr|last=Newsroom|first=|ημερομηνία=2021-01-14|website=www.iPharmaHealth.gr|publisher=|language=el|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2021-01-25}}</ref>

Σύμφωνα με πρόσφατη αμερικάνικη μελέτη μπορούν να παρατηρηθούν αντισώματα κορονοϊού στο μητρικό γάλα, από εμβολιασμένη μητέρα με εμβόλια των Pfizer/BioNTech και Moderna.<ref>{{Cite web|url=https://www.ipharmahealth.gr/ygeia/koronoios-antisomata-apo-tin-emvoliasmeni-mitera-sto-mitriko-gala/|title=Κορονοϊός: Αντισώματα από την εμβολιασμένη μητέρα στο μητρικό γάλα {{!}} ipharmahealth.gr|ημερομηνία=2021-03-06|website=www.iPharmaHealth.gr|language=el|accessdate=2021-03-06}}</ref>


== Κοινωνία και πολιτισμός ==
== Κοινωνία και πολιτισμός ==

Έκδοση από την 10:10, 6 Μαρτίου 2021

Χάρτης χωρών με βάση τo στάδιο έγκρισης των εμβολίων
  Έγκριση για πλήρη χρήση, μαζικός εμβολιασμός σε εξέλιξη
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, μαζικός εμβολιασμός σε εξέλιξη
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, περιορισμένος εμβολιασμός
  Έγκριση για πλήρη χρήση, προγραμματίζεται μαζικός εμβολιασμός
  Έγκριση για επείγουσα χρήση, προγραμματίζεται μαζικός εμβολιασμός
  Αναμένεται έγκριση για επείγουσα χρήση
Δόσεις εμβολίων που έχουν χορηγηθεί ανά 100 άτομα παγκόσμιου πληθυσμού μέχρι τις 15 Φεβρουαρίου 2021

Το εμβόλιο COVID-19 έχει ως σκοπό να προσδώσει επίκτητη ανοσία κατά του κορωνοϊού που προκαλεί το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο τύπου 2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 ή SARS-CoV-2), γνωστό και ως ασθένεια COVID-19 (coronavirus disease 2019). Πριν από την πανδημία της COVID-19, οι προσπάθειες για την ανάπτυξη ενός εμβολίου κατά της νόσου του κορωνοϊού, όπως το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MERS) αποκόμισαν γνώσεις σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία των κορωνοϊών. Αυτή η πληθώρα γνώσεων επέτρεψε την ταχεία ανάπτυξη διαφόρων τεχνολογιών εμβολίων στις αρχές του 2020.[1]

Έως τον Φεβρουάριο του 2021, έχουν υπάρξει 299 υποψήφια εμβόλια, 223 βρίσκονται σε προκλινικές έρευνες, 72 υποψήφια εμβόλια βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές, συμπεριλαμβανομένων 21 σε κλινικές μελέτες Φάσης Ι, 25 σε κλινικές μελέτες Φάσης Ι – ΙΙ, 6 σε κλινικές μελέτες Φάσης ΙΙ και 20 σε κλινικές μελέτες Φάσης ΙΙΙ. Οι δοκιμές για τέσσερις άλλες υποψηφιότητες τερματίστηκαν[2]. Στις ενδιάμεσες αναλύσεις κλινικής μελέτης Φάσης III, αρκετά εμβόλια COVID-19 καταγράφουν αποτελεσματικότητα έως και 95% στην πρόληψη συμπτωματικών λοιμώξεων COVID-19. Μέχρι τον Μάρτιο του 2021, δέκα εμβόλια έχουν εγκριθεί από τουλάχιστον μία εθνική ρυθμιστική αρχή για δημόσια χρήση: δύο εμβόλια RNA (το εμβόλιο Pfizer-BioNTech και το εμβόλιο Moderna), τρία συμβατικά αδρανοποιημένα εμβόλια (BBIBP-CorV, Covaxin και CoronaVac), τέσσερα εμβόλια ιικού φορέα (Sputnik V, το εμβόλιο Oxford-AstraZeneca, Convidicea και το εμβόλιο Johnson & Johnson) και ένα εμβόλιο πεπτιδίου (EpiVacCorona)[2]

Στην παρούσα φάση, πολλές χώρες του κόσμου χρησιμοποιούν στρατηγικές προτεραιοποίησης του εμβολιασμού, στοχεύοντας ομάδες που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο επιπλοκών, όπως οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με υποκείμενα νοσήματα, όπως επίσης και ομάδες οι οποίες διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο μόλυνσης και μετάδοσης της ασθένειας, όπως το υγειονομικό προσωπικό.[3] Σε παγκόσμια κλίμακα, μέχρι τις 25 Φεβρουαρίου 2021, έχουν διεξαχθεί τουλάχιστον 218 εκατομμύρια εμβολιασμοί κατά της COVID-19, ενώ ο ρυθμός εμβολιασμού είναι λίγο πάνω από τις 6 εκατομμύρια δόσεις ημερησίως.[4] Μέχρι τον Δεκέμβριο 2020, έχουν παραγγελθεί περισσότερες από 10 δις δόσεις εμβολίου κατά της νόσου,[5] με τις μισές από αυτές να προορίζονται για τις χώρες με υψηλό βιοτικό επιπέδο, οι οποίες αποτελούν το 14% του παγκόσμιου πληθυσμού.[6]

Ευρωπαϊκό πλαίσιο

Χορηγηθείσες δόσεις εμβολίων ανά 100 άτομα ευρωπαϊκού πληθυσμού μέχρι τις 3 Μαρτίου 2021

Το πρώτο εμβόλιο που εγκρίθηκε από τις ρυθμιστικές αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά της ασθένειας αυτής είναι το Comirnaty των Pfizer & BioNTech.[7][8][9] Ο πρώτος εμβολιασμός με το εμβόλιο αυτό ξεκίνησε στις ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδά και Ισραήλ στις 14 Δεκεμβρίου 2020.[10][11] Στα τέλη Δεκεμβρίου 2020 ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ) συνέστησε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να χορηγήσει την υπό όρους άδεια κυκλοφορίας του εμβολίου,[12][13] ακολούθησε η επείγουσα έγκρισή του από την ΕΕ (conditional marketing authorisation),[14][15] και ξεκίνησε η διαδικασία εμβολιασμού των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.[16]

Το δεύτερο εγκεκριμένο εμβόλιο στην ΕΕ κατά της ασθένειας αυτής είναι το Moderna COVID-19,[17][18][19] και το τρίτο είναι το AstraZeneca COVID-19.[20][21]

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο ο εμβολιασμός των Ευρωπαίων πολιτών θα γίνει μέσα στο πλαίσιο της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το εμβόλιο κατά του κορονοϊού. Μέχρι σήμερα η ΕΕ έχει συνάψει συμφωνίες με μεμονωμένους παραγωγούς εμβολίων εκ μέρους των ευρωπαϊκών χωρών και η διανομή θα γίνει κατά κεφαλήν για να υπάρχει ισότιμη πρόσβαση. Προς το παρόν έχουν συναφθεί έξι συμβάσεις με τις εξής φαρμακευτικές εταιρείες: AstraZeneca, Sanofi/GSK, Johnson & Johnson, Pfizer/BioNTech, CureVac και Moderna. Στις 17 Δεκεμβρίου ολοκληρώθηκαν οι διερευνητικές συνομιλίες με την εταιρεία Novavax με σκοπό την αγορά πιθανού εμβολίου κατά της COVID-19, ενώ στις 12 Ιανουαρίου ολοκληρώθηκαν οι διερευνητικές συνομιλίες με την εταιρεία Valneva για τον ίδιο σκοπό.[22]

Οι εταιρείες οι οποίες δεν υπάγονται στο πλαίσιο αυτό μπορούν να υποβάλλουν αίτηση προς εξέταση ενός εμβολίου στον ΕΜΑ.[23] Στις 4 Μαρτίου ξεκίνησε η κυλιόμενη αξιολόγηση (rolling review) του εμβολίου Gam-COVID-Vac (Sputnik V) του Gamaleya. H αίτηση υποβλήθηκε από την εταιρεία R-Pharm Germany GmbH.[24] Η αδειοδότηση του εμβολίου εξετάζεται να γίνει με τη βοήθεια του γερμανικού ινστιτούτου Paul Enrlich,[25] οι εμπειρογνώμονες του οποίου αναλαμβάνουν είτε ως μέλη, είτε ως επικεφαλής επιτροπής που εξετάζει τα υποβληθέντα επιστημονικά δεδομένα προς γνωμοδότηση του ΕΜΑ.[26] Η ενδιάμεση ανάλυση κλινικής μελέτης φάσης 3 του εμβολίου αυτού δημοσιεύθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2021 στο περιοδικό The Lancet.[27][28]

Σχετικά με το πιστοποιητικό εμβολιασμού Ευρωπαίων πολιτών και πολιτών τρίτων χωρών οι οποίοι κινούνται μέσα στην περιοχή Schengen, οι μισές χώρες της ΕΕ έχουν εκφράσει την επιθυμία για έκδοση του πιστοποιητικού αυτού.[29] Προς το παρόν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει τοποθετηθεί επίσημα και οριστικά για όλα τα κράτη μέλη, πέρα από κάποιες προθέσεις.[29] Εντούτοις, χώρες όπως η Γερμανία εξέφρασαν ορθώς την αντίθεσή τους ως προς την έκδοση του πιστοποιητικού.[30] Με βάση τη Γερμανική Επιτροπή Ηθικής (GEC), το πιστοποιητικό αυτό είναι ενάντια στην ισότητα των πολιτών απέναντι στον νόμο,[31] και συνιστά στους πολίτες που σκοπεύουν να ταξιδέψουν να χρησιμοποιούν το PCR τεστ.[32][33]

Προηγούμενες προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίου κατά του κορονοϊού

Μέχρι σήμερα έχουν αναπτυχθεί εμβόλια για χρήση σε ζώα για αρκετές ασθένειες που προκαλούνται από κορωνοϊούς, συμπεριλαμβανομένων του ιού της λοιμώδους βρογχίτιδας στα πουλιά (IBV), του κορονοϊού των κυνοειδών (CCoV) και του κορονοϊού των αιλουροειδών (FCoV).[34]

Προηγούμενες προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίων για ιούς της οικογένειας κορωνοϊών που επηρεάζουν ανθρώπους είχαν σαν επίκεντρο το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) από κορονοϊό και το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MERS). Εμβόλια κατά του SARS[35] και του MERS[36] έχουν δοκιμαστεί σε μη ανθρώπινα πρότυπα μοντέλα οργανισμών. Μέχρι σήμερα δεν έχει παραχθεί εμβόλιο προστασίας για το SARS το οποίο να είναι ασφαλές όσο και αποτελεσματικό σε ανθρώπους.[37] Σύμφωνα με ερευνητικές εργασίες που δημοσιεύτηκαν το 2005 και το 2006 η ταυτοποίηση και η ανάπτυξη νέων εμβολίων και φαρμάκων για τη θεραπεία του SARS αποτελεί προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις και τους οργανισμούς δημόσιας υγείας παγκοσμίως.[38][39][40]

Αναλόγως δεν υπάρχει αποδεδειγμένα αποτελεσματικό εμβόλιο εναντίον του MERS.[41] Όταν το MERS άρχισε να επικρατεί, πιστευόταν πως η ήδη υπάρχουσα έρευνα για το SARS θα μπορούσε να παρέχει ένα χρήσιμο πρότυπο για την ανάπτυξη εμβολίων και θεραπείας κατά της λοίμωξης από MERS-CoV.[42][43] Μέχρι τον Μάρτιο του 2020 υπήρχε ένα (βασισμένο σε DNA) εμβόλιο MERS, το οποίο είχε περάσει από την πρώτη φάση των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους,[44] τρία άλλα σε εξέλιξη τα οποία αποτελούν ιογενή εμβόλια, δύο αδενοϊδικά (ChAdOx1-MERS και BVRS-GamVac) και ένα MVA (MVA-MERS-S).[45]

Η επείγουσα ανάγκη δημιουργίας εμβολίου για την ασθένεια COVID-19, οδήγησε σε συμπίεση των χρονοδιαγραμμάτων που συντόμευσαν το τυπικό χρονοδιάγραμμα ανάπτυξης εμβολίων, σε ορισμένες περιπτώσεις συνδυάζοντας βήματα κλινικής δοκιμής για μήνες, μια διαδικασία που συνήθως διεξάγεται διαδοχικά με την πάροδο των ετών[46]. Αξιολογούνται τα πολλαπλά στάδια σε ολόκληρη την αναπτυξιακή πορεία ενός εμβολίου, συμπεριλαμβανομένων, του επιπέδου αποδεκτής τοξικότητας του εμβολίου (η ασφάλειά του), στοχεύοντας ευάλωτους πληθυσμούς, την ανάγκη για καινοτομίες αποτελεσματικότητας εμβολίου, τη διάρκεια της προστασίας του εμβολιασμού, τρόπος χορήγησης (όπως εκ του στόματος ή ρινικά, αντί ενέσιμης μορφής), δοσολογία, χαρακτηριστικά σταθερότητας και αποθήκευσης, έγκριση έκτακτης ανάγκης πριν από την επίσημη άδεια, βέλτιστη παραγωγή για κλιμάκωση σε δισεκατομμύρια δόσεις και διάδοση του εγκεκριμένου εμβολίου[47]

Σχεδιασμός και ανάπτυξη

Εμβόλιο των Pfizer/BioNTech

Ο SARS-CoV-2 ταυτοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 2019 ως η αιτία της ασθένειας που αργότερα ονομάστηκε COVID-19,[48] και του οποίου το τεράστιο ξέσπασμα και εξάπλωση σε όλο τον κόσμο κατά το 2020 οδήγησε σε σημαντικές επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη του εμβολίου.[48][49] Αρκετοί οργανισμοί χρησιμοποίησαν δημοσιευμένα γονιδιώματα και κάποιοι άλλοι μέρος του ιού για να αναπτύξουν το εμβόλιο κατά του SARS-CoV-2.[50][9] Το εμβόλιο που παρασκευάστηκε έχει διπλή δράση καθώς παράγει αντισώματα και διεγείρει ειδικά λεμφοκύτταρα (CD4+ και CD8+) των οποίων ο ρόλος είναι να σκοτώνουν τα μολυσμένα κύτταρα στον οργανισμό μας.[51][52][53] Μέχρι τον Μάρτιο του 2020 περίπου 35 εταιρείες και ακαδημαϊκά ινστιτούτα εμπλέκονταν στις προσπάθειες ανάπτυξης του εμβολίου,[54] με τρία από αυτά να υποστηρίζονται από τον Συνασπισμό για Καινοτομίες Επιδημικής Ετοιμότητας (CEPI), όπως το πρότζεκτ των βιοτεχνολογικών εταιρειών Moderna,[55] το Inovio Pharmaceuticals και το Πανεπιστημίο του Κουίνσλαντ.[56]

Εμβόλιο της Moderna

Οργανισμοί, κυβερνήσεις, πολίτες

Σε διεθνές επίπεδο, η ελεύθερη πρόσβαση στα εμβόλια για την ασθένεια COVID-19 ήταν μια πρωτοβουλία της G20 και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που ανακοινώθηκε τον Απρίλιο του 2020[57].

Οι εθνικές κυβερνήσεις συμμετείχαν επίσης στην ανάπτυξη εμβολίων. Ο Καναδάς ανακοίνωσε τη χρηματοδότηση 96 ερευνητικών μελετών για την ανάπτυξη εμβολίων σε καναδικές εταιρείες και πανεπιστήμια, που είχε ως στόχο τη δημιουργία μιας «τράπεζας εμβολίων» που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εάν εμφανιστεί άλλο ξέσπασμα κορωνοϊού[58] και την υποστήριξη κλινικών δοκιμών και την ανάπτυξη αλυσίδων παραγωγής και τροφοδοσίας εμβολίων[59]. Η Κίνα παρείχε δάνεια χαμηλού επιτοκίου σε μία εταιρεία ανάπτυξης εμβολίων μέσω της κεντρικής της τράπεζας και εκτάσεις για την κατασκευή μονάδων παραγωγής[60]. Τρεις κινεζικές εταιρείες εμβολίων και ερευνητικά ιδρύματα υποστηρίζονται από την κυβέρνηση για τη χρηματοδότηση της έρευνας, τη διεξαγωγή κλινικών δοκιμών και την κατασκευή τους[61]. Η Μεγάλη Βρετανία δημιούργησε μια ειδική ομάδα για τα εμβόλια COVID-19 τον Απρίλιο του 2020 για να ενθαρρύνει τις τοπικές προσπάθειες για την ταχεία ανάπτυξη ενός εμβολίου μέσω συνεργασιών βιομηχανίας, πανεπιστημίων και κυβερνητικών υπηρεσιών. Περιλάμβανε κάθε φάση ανάπτυξης από την έρευνα έως την κατασκευή[62]. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Biomedical Advanced Research and Development Authority (BARDA), μια ομοσπονδιακή υπηρεσία που χρηματοδοτεί τεχνολογία καταπολέμησης των ασθενειών, ανακοίνωσε επενδύσεις για την υποστήριξη της αμερικανικής ανάπτυξης εμβολίων κατά της ασθένειας COVID-19 και την κατασκευή των πιο υποσχόμενων υποψηφίων[63][64]. Τον Μάιο του 2020, η αμερικάνικη κυβέρνηση ανακοίνωσε χρηματοδότηση για ένα γρήγορο πρόγραμμα που ονομάζεται Operation Warp Speed[65].

Εμβόλιο της AstraZeneca

Μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες με εμπειρία στην παραγωγή εμβολίων σε κλίμακα, συμπεριλαμβανομένων των Johnson & Johnson, AstraZeneca και GlaxoSmithKline (GSK), συνήψαν συμμαχίες με εταιρείες βιοτεχνολογίας, κυβερνήσεις και πανεπιστήμια για να επιταχύνουν την πρόοδο σε ένα αποτελεσματικό εμβόλιο[66][67].

Πολίτες από όλον τον κόσμο μπορούν να συνδεθούν με τις πλατφόρμες Rosetta@home και Folding@home και να διαθέσουν την υπολογιστική τους δύναμη από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές τους σε έρευνες πάνω στην πρόβλεψη πρωτεϊνικών δομών και να συνδράμουν στις έρευνες για την ανάπτυξη εμβολίων και φαρμακευτικών σκευασμάτων[68][69].

Εμβόλιο του Gamaleya

Χρονοδιάγραμμα

Μετά την απομόνωση ενός στελέχους κορονοϊού τον Δεκέμβριο του 2019[70], η γενετική του αλληλουχία δημοσιεύθηκε στις 11 Ιανουαρίου 2020, πυροδοτώντας μια επείγουσα διεθνή απαίτηση για να προετοιμασία για ένα ξέσπασμα και να επιταχυνθεί η ανάπτυξη ενός προληπτικού εμβολίου για την ασθένεια COVID-19[71][72][73]. Από τις αρχές του 2020, η ανάπτυξη εμβολίων επιταχύνθηκε μέσω μιας άνευ προηγουμένου συνεργασίας στην πολυεθνική φαρμακευτική βιομηχανία και μεταξύ κυβερνήσεων[74]. Έως τον Ιούνιο του 2020, επενδύσεις δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων από εταιρείες, κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμούς υγείας και πανεπιστημιακές ερευνητικές ομάδες για την ανάπτυξη δεκάδων υποψηφίων εμβολίων και την προετοιμασία για παγκόσμια προγράμματα εμβολιασμού για την ανοσοποίηση κατά της λοίμωξης COVID-19[75][76][77][78]. Σύμφωνα με το Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), η γεωγραφική κατανομή της ανάπτυξης εμβολίων COVID-19 βρίσκει τις βορειοαμερικανικές προσπάθειες πρώτες με 40% της δραστηριότητας σε σύγκριση με το 30% στην Ασία και την Αυστραλία, το 26% στην Ευρώπη και λιγότερες στη Νότια Αμερική και την Αφρική[71][79].

Εμβόλιο της Sinopharm

Τον Φεβρουάριο του 2020, o ΠΟΥ δήλωσε ότι δεν περίμενε ένα εμβόλιο κατά του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου κορονοϊού τύπου 2 (SARS-CoV-2), να είναι διαθέσιμο σε λιγότερο από 18 μήνες[80]. Το ραγδαία αναπτυσσόμενο ποσοστό λοίμωξης COVID-19 παγκοσμίως στις αρχές του 2020 ώθησε τις διεθνείς συμμαχίες και τις κυβερνητικές προσπάθειες να διαθέσουν επειγόντως πόρους για τη δημιουργία πολλαπλών εμβολίων με μειωμένα χρονοδιαγράμματα[81], με τέσσερα υποψήφια εμβόλια να συμμετέχουν στις αρχικές κλινικές δοκιμές[74][82]. Στις 24 Ιουνίου 2020, η Κίνα ενέκρινε το εμβόλιο CanSino για περιορισμένη χρήση στον στρατό και δύο απενεργοποιημένα εμβόλια ιών για επείγουσα χρήση σε επαγγέλματα υψηλού κινδύνου[83]. Στις 11 Αυγούστου 2020, η Ρωσία ανακοίνωσε την έγκριση του εμβολίου Sputnik V για επείγουσα χρήση, αν και ένα μήνα αργότερα μόνο μικρές ποσότητες του εμβολίου είχαν διανεμηθεί για χρήση εκτός της δοκιμής φάσης 3[84].

Η εταιρική σύμπραξη Pfizer-BioNTech υπέβαλε αίτημα στο FDA για άδεια επείγουσας χρήσης για το εμβόλιο mRNA BNT162b2 στις 20 Νοεμβρίου 2020[85]. Στις 2 Δεκεμβρίου 2020, η Ρυθμιστική Υπηρεσία Φαρμάκων και Προϊόντων Υγειονομικής Περίθαλψης (MHRA) του Ηνωμένου Βασιλείου έδωσε προσωρινή κανονιστική έγκριση για το εμβόλιο Pfizer-BioNTech[86][87]. Έτσι έγινε η πρώτη χώρα που ενέκρινε το εμβόλιο αυτό και η πρώτη χώρα στον δυτικό κόσμο για έγκριση της χρήσης οποιουδήποτε εμβολίου COVID-19[88][89][90]. Από τις 21 Δεκεμβρίου, πολλές χώρες και η Ευρωπαϊκή Ένωση[91] έχουν εγκρίνει το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19. Το Μπαχρέιν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα χορήγησαν άδεια κυκλοφορίας έκτακτης ανάγκης για το εμβόλιο BBIBP-CorV, που κατασκευάστηκε από την Sinopharm[92][93]. Στις 11 Δεκεμβρίου 2020, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των Ηνωμένων Πολιτειών (FDA) χορήγησε άδεια έκτακτης ανάγκης για το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19[94]. Μια εβδομάδα αργότερα, χορήγησαν άδεια έκτακτης ανάγκης για το εμβολιο mRNA-1273, που κατασκευάστηκε από την Moderna[95][96][97].

Βιοτεχνολογία παρασκευής του εμβολίου

Διάγραμμα παραγωγής πρωτεϊνης-ακίδας του SARS-Cov-2 από τρεις διαφορετικούς τύπους εμβολίων για την πρόκληση της ανοσοαπόκρισης του οργανισμού μας (1) εμβόλιο mRNA (2) εμβόλιο υπομονάδας (3) εμβόλιο ιικού φορέα

Από τον Ιανουάριο του 2021, εννέα διαφορετικές τεχνολογικές πλατφόρμες βρίσκονται υπό έρευνα και ανάπτυξη για τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού εμβολίου κατά της COVID-19[74]. Οι περισσότερες από τις παραλλαγές των υποψήφιων εμβολίων σε κλινικές δοκιμές επικεντρώνονται στην ακίδα της κορονοϊού και στις μεταλλάξεις της ως το πρωταρχικό αντιγόνο της λοίμωξης COVID-19[74]. Οι πλατφόρμες που αναπτύχθηκαν το 2020 αφορούσαν στις τεχνολογίες νουκλεϊνικών οξέων (τροποποιημένο νουκλεϊνικό αγγελιοφόρο RNA και DNA), μη αντιγραφόμενους ιικούς φορείς, πεπτίδια, ανασυνδυασμένες πρωτεΐνες, ζωντανούς εξασθενημένους ιούς και απενεργοποιημένους ιούς[74][71][98].

Πολλές τεχνολογίες εμβολίων που αναπτύσσονται για την λοίμωξη COVID-19 δεν μοιάζουν με εμβόλια που χρησιμοποιούνται ήδη για την πρόληψη της γρίπης, αλλά χρησιμοποιούν στρατηγικές "επόμενης γενιάς", για την ακρίβεια στους μηχανισμούς μόλυνσης από τον SARS-CoV-2[74]. Οι πλατφόρμες εμβολίων που αναπτύσσονται ενδέχεται να βελτιώσουν την ευελιξία για τον χειρισμό των αντιγόνων και την αποτελεσματικότητα για τους μηχανισμούς στόχευσης της λοίμωξης COVID-19 σε ευαίσθητες υπο-ομάδες πληθυσμού, όπως οι εργαζόμενοι στην υγειονομική περίθαλψη, οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, οι έγκυες γυναίκες και άτομα με υπάρχον εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα[74].

Εικονογράφηση της λειτουργίας των εμβολίων RNA

Εμβόλια RNA

Το εμβόλιο αυτό περιέχει RNA, το οποίο όταν εισάγεται σε έναν ιστό, δρα ως αγγελιοφόρο RNA (mRNA) για να προκαλέσει τα κύτταρα να χτίσουν την ξένη πρωτεΐνη και να διεγείρουν την ανοσοαπόκριση του οργανισμού μας που τον διδάσκει πώς να αναγνωρίζει, αδρανοποιεί και να καταστρέφει τα αντίστοιχα παθογόνα κύτταρα. Τα εμβόλια RNA συχνά, αλλά όχι πάντα, χρησιμοποιούν το μόριο mRNA τροποποιημένο με νουκλεοζίτη. Η τοποθέτηση του mRNA επιτυγχάνεται με τη βοήθεια των νανοσωματιδίων λιπιδίων που προστατεύουν τα μέρη του RNA και βοηθούν την απορρόφησή τους από τα κύτταρα[99][100].

Τα εμβόλια RNA ήταν τα πρώτα εμβόλια COVID-19 που εγκρίθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση[101]. Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο Pfizer-BioNTech COVID-19 [102][103][104]και το εμβόλιο Moderna COVID-19[105]. Από τον Φεβρουάριο του 2021, το εμβόλιο CVnCoV RNA της CureVac αναμένει έγκριση στην ΕΕ[106].

Αδενοϊός, το γονιδίωμα του οποίου έχει τροποποιηθεί για να μην μπορεί να αναπαραχθεί (με μπλε). Ταυτόχρονα, έχει προστεθεί γονίδιο υπεύθυνο για την κωδικοποίηση της πρωτεΐνης - ακίδας του SARS-CoV-2 (με κόκκινο).

Εμβόλια ιικών φορέων (non-replicating viral vector)

Το εμβόλιο αυτό περιέχει μη αναπαραγόμενο ιικό φορέα, το οποίο είναι ένα κέλυφος αδενοϊού που περιέχει DNA το οποίο κωδικοποιεί την πρωτεΐνη-ακίδα του SARS-CoV‑2[107]. Στο εμβόλιο αυτό ο αδενοϊός δεν αντιγράφεται, πράγμα που σημαίνει ότι δεν δημιουργεί νέα σωματίδια ιού, αλλά παράγει μόνο το αντιγόνο που προκαλεί συστηματική ανοσοαπόκριση. Μόλις εισέλθει στα κύτταρα, το γενετικό υλικό εισέρχεται στον πυρήνα του κυττάρου και δεν ενσωματώνεται στο δικό μας (αυτή την ιδιότητα την έχουν μόνο οι ρετροΐοί). Στη συνέχεια το γονίδιο της πρωτεϊνης-ακίδας του κορωνοϊού μεταγράφεται σεmRNA. Αυτό με τη σειρά του πηγαίνει στα ριβοσώματα του κυττάρου μας όπου μεταφράζεται και συντίθεται η πρωτεΐνη-ακίδα, η οποία θεωρείται απειλή για το ανοσοποιητικό σύστημα και προκαλεί την παραγωγή των Β και Τ λεμφοκυττάρων.[108][109][53]

Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο της Oxford-AstraZeneca COVID-19[110][111][112], το Sputnik V[113], το Convidicea, και το Ad26.COV2.S της Johnson & Johnson[114][115].

Διαφορετικές πλατφόρμες εμβολίων. Κέντρο: ιός SarsCov2 Πάνω: Εμβόλια Υπομονάδων Πάνω-Δεξιά: Εμβόλια Αδρανοποιημένων ιών Κάτω-Δεξιά: Εμβόλια ιικών φορέων Κάτω: Εμβόλια νανοσωματιδίων Κάτω-Αριστερά: Εμβόλια mRNA Πάνω-Αριστερά: Ιικά αντιγόνα

Αδρανοποιημένα εμβόλια ιών

Τα αδρανοποιημένα εμβόλια αποτελούνται από σωματίδια του ιού που έχουν αναπτυχθεί σε κυτταρική καλλιέργεια και στη συνέχεια αδρανοποιούνται χρησιμοποιώντας είτε θερμότητα είτε φορμαλδεΰδη για να χάσουν την ικανότητα παραγωγής ασθενειών, ενώ ταυτόχρονα διεγείρουν την ανοσοαπόκριση του οργανισμού μας.

Από τον Ιανουάριο του 2021, εγκεκριμένα εμβόλια αυτού του τύπου είναι τα κινεζικά CoronaVac[116][117][118] και BBIBP-CorV[119], καθώς και η ινδική Covaxin. Σε κλινικές μελέτες βρίσκεται το εμβόλιο Valneva COVID-19[120][121].

Εμβόλια υπομονάδων

Τα εμβόλια υπομονάδας παρουσιάζουν ένα ή περισσότερα αντιγόνα χωρίς την εισαγωγή ολόκληρων σωματιδίων παθογόνου οργανισμού. Τα αντιγόνα που εμπλέκονται συχνά είναι πρωτεϊνικές υπομονάδες, αλλά μπορεί να είναι οποιοδήποτε μόριο που είναι μέρος ενός παθογόνου οργανισμού[122].

Από τον Ιανουάριο του 2021, το μόνο εγκεκριμένο εμβόλιο αυτού του τύπου είναι το εμβόλιο πεπτίδιων EpiVacCorona[123]. Σε κλινικές δοκιμές βρίσκεται το εμβόλιο Novavax COVID-19[124] και το RBD-Dimer[2]. Το εμβόλιο V451 βρίσκονταν σε κλινικές δοκιμές, οι οποίες όμως τερματίστηκαν επειδή διαπιστώθηκε ότι το εμβόλιο προκάλεσε ψευδώς θετικά αποτελέσματα στις εξετάσεις για HIV[125][126]

Άλλοι τύποι εμβολίων

Επιπρόσθετοι τύποι εμβολίων βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές, περιλαμβάνουν πολλαπλά εμβόλια DNA πλασμιδίου[127], τουλάχιστον δύο εμβόλια φορέα φακοϊού[128], ένα συζυγές εμβόλιο, και έναν ιό φυσαλιδώδους στοματίτιδας που εμφανίζει την πρωτεΐνη ακίδα SARS‑Cov‑2[129].

Οι επιστήμονες διερεύνησαν εάν τα υπάρχοντα εμβόλια για άσχετες καταστάσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν άνοδο του ανοσοποιητικού συστήματος και να μειώσουν τη σοβαρότητα της λοίμωξης COVID ‑ 19[130].

Κλινικές δοκιμές σε εξέλιξη

Αρχείο:Overview of vaccine development and approval stages.png
Επισκόπηση των σταδίων ανάπτυξης και έγκρισης των εμβολίων στην ΕΕ
Σχηματικό διάγραμμα του προσαρμοστικού σχεδιασμού μιας φαρμακευτικής κλινικής μελέτης[131].

Οι κλινικές δοκιμές της φάσης Ι εξετάζουν κυρίως την ασφάλεια και την προκαταρκτική δοσολογία σε μερικές δεκάδες υγιή άτομα, ενώ οι κλινικές δοκιμές της φάσης II - μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της φάσης Ι - αξιολογούν την ανοσογονικότητα, τα επίπεδα της δόσης (αποτελεσματικότητα με βάση βιοδείκτες) και τις ανεπιθύμητες ενέργειες του υποψήφιου εμβολίου, συνήθως σε μία ομάδα εκατοντάδων ανθρώπων[132][133]. Οι κλινικές δοκιμές Φάσης I-II που αποτελούνται από προκαταρκτικούς ελέγχους ασφάλειας και ελέγχους ανοσογονικότητας, είναι τυχαιοποιημένες, σε ελεγχόμενη ομάδα με εικονικό σκεύασμα (πλασίμπο - placebo), όπου καθορίζονται ακριβέστερες και πιο αποτελεσματικές δόσεις[133]. Οι κλινικές δοκιμές Φάσης ΙΙΙ συνήθως περιλαμβάνουν περισσότερους συμμετέχοντες σε διαφορετικές τοποθεσίες, όπου χρησιμοποιείται ομάδα ελέγχου. Κατά τη διάρκεια των φάσεων αυτών δοκιμάζεται η αποτελεσματικότητα του εμβολίου για την πρόληψη μίας νόσου, ενώ παρακολουθούνται εάν υπάρξουν ανεπιθύμητες παρενέργειες με βάση την ιδανική δοσολογία[132][133]. Ο ορισμός της ασφάλειας του εμβολίου, της αποτελεσματικότητάς του και των κλινικών αποτελεσμάτων σε μια κλινική δοκιμή της Φάσης III μπορεί να διαφέρει μεταξύ των διαφορετικών εταιρειών, όπως επίσης και ο καθορισμός του βαθμού παρενεργειών, της λοίμωξης ή το επίπεδο μετάδοσης της ασθένειας και κατά πόσο το εμβόλιο αποτρέπει μέτρια ή σοβαρή λοίμωξη COVID‑19[134][135].

Ένας σχεδιασμός κλινικής δοκιμής σε εξέλιξη μπορεί να τροποποιηθεί ως "προσαρμοστικός σχεδιασμός" εάν η συγκέντρωση δεδομένων στην κλινική δοκιμή παρέχει πρώιμες πληροφορίες σχετικά με τη θετική ή αρνητική αποτελεσματικότητα της θεραπείας[131][136]. Προσαρμοστικοί σχεδιασμοί σε τρέχουσες κλινικές δοκιμές της Φάσης ΙΙ-ΙΙΙ για υποψήφια εμβόλια μπορεί να μειώσουν τη διάρκεια της δοκιμής, ενδεχομένως να επισπεύσουν τις αποφάσεις για πρόωρο τερματισμό ή επιτυχία, αποφεύγοντας την επανάληψη ερευνητικών προσπαθειών και βελτιώνοντας τον συντονισμό των αλλαγών στις κλινικές δοκιμές, σε όλες τις διαφορετικές τοποθεσίες που διενεργούνται[131].

Κατάλογος εγκεκριμένων εμβολίων

Οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές διαφόρων χωρών έχουν χορηγήσει τέσσερις άδειες πλήρους χρήσης και έξι άδειες έκτακτης ανάγκης για δέκα εμβόλια.[9]

Εμβόλια εγκεκριμένα για επείγουσα χρήση ή εγκεκριμένα για πλήρη χρήση
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. BBIBP-CorV[137] Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Sinopharm, Πανεπιστήμιο Πεκίνου Κίνα
2. CoronaVac[138] Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Sinovac Κίνα
3. Ad5-nCoV Ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 5 (Ad5) CanSino Biologics Κίνα
4. BBV152 (Covaxin) Αδρανοποιημένος ιός SARS-CoV-2 Bharat Biotech, Indian Council of Medical Research Ινδία
5. Ad26.COV2.S[139] Ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 26 (Ad26) Janssen Pharmaceutica (Johnson & Johnson), BIDMC Ολλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες
6. Sputnik V COVID-19 Συνδυαστικός ιικός φορέας αδενοϊού, τύπου 5 και τύπου 26 (Ad5 και Ad26) Gamaleya Research Institute of Epidemiology and Microbiology Ρωσία
7. EpiVacCorona[140] Πεπτίδια ιού SARS-CoV-2 (πρωτεϊνες) State Research Center of Virology and Biotechnology VECTOR (or Vector Institute) Ρωσία
8. Oxford–AstraZeneca COVID-19[20] Ιικός φορέας αδενοϊού ChAdOx1 Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, AstraZeneca, CEPI Ηνωμένο Βασίλειο
9. Moderna COVID-19[141][142] RNA ενθυλακωμένο σε νανοσωματίδια λιπιδίων (mRNA) Moderna, NIAID, BARDA, CEPI Ηνωμένες Πολιτείες
10. Pfizer–BioNTech COVID-19[125] RNA ενθυλακωμένο σε νανοσωματίδια λιπιδίων (mRNA) BioNTech, Pfizer Ηνωμένες Πολιτείες, Γερμανία

Υποψήφια εμβόλια

Υποψήφια εμβόλια COVID-19 που βρίσκονται σε Φάση κλινικών δοκιμών I–III[2]
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Φάση Κλινικών Δοκιμών Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. NVX-CoV2373[141] Εμβόλιο υπομονάδων ΙΙΙ Novavax, CEPI Ηνωμένες Πολιτείες
2. ZF2001 Εμβόλιο υπομονάδων ΙΙΙ Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co. Ltd. Κίνα
3. Zorecimeran Μη τροποποιημένο RNA[143] III CureVac, CEPI Γερμανία
4. ZyCoV-D[144] Εμβόλιο DNA ΙΙΙ Cadila Healthcare Ινδία
5. CoVLP[145] Σωματίδια αναπαράστασης του ιού ΙI–III Medicago, GSK Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο
6. IIBR-100[146] Ιικός φορέας φυσαλιδώδους στοματίτιδας ΙΙ The Israel Institute for Biological research Ισραήλ
7. FINLAY-FR-2 Συζυγές εμβόλιο ΙΙ Instituto Finlay de Vacunas Κούβα

Εμβόλια που απέτυχαν

Εμβόλια που τερματίστηκε η ανάπτυξή τους
Α/Α Όνομα εμβολίου Τεχνολογία Εμβολίου Εταιρεία ή Οργανισμός Χώρα Ανάπτυξης
1. V590[147] Iavi/Merck Ιταλία
2. V591[148] [149] [150] Themis (θυγατρική της Merck) Αυστρία
3. SARS-CoV-2 Sclamp/V451[125] Εμβόλιο υπομονάδων UQ, Syneos Health, CEPI, Seqirus Αυστραλία
4. COVAC1[2][151] Imperial College London Αγγλία

Αποτελεσματικότητα

Αθροιστικό γράφημα συμπτωματικών λοιμώξεων μετά την πρώτη δόση του εμβολίου των Pfizer-BioNTech (με μπλε) και της εικονικής δόσης (με κόκκινο) σε διπλή-τυφλή κλινική μελέτη[152]

Η αποτελεσματικότητα (efficacy) ενός νέου εμβολίου είναι αυτή η οποία αποτυπώνεται στις κλινικές μελέτες και όχι στις πραγματικές συνθήκες κατά τον εμβολιασμό του πληθυσμού (effectiveness)[153]. Στην περίπτωση της λοίμωξης COVID ‑ 19, η αποτελεσματικότητα εμβολίου της τάξης του 67% μπορεί να είναι ικανή για να επιβραδύνει την εξάπλωση της πανδημίας, υπό την προϋπόθεση ότι το εμβόλιο παρέχει αποστειρωτική ανοσία η οποία μπορεί να αποτρέψει πλήρως τις λοιμώξεις ακόμη και τις ασυμπτωματικές[154]. Στην περίπτωση των κλινικών μελετών η αποτελεσματικότητα του εμβολίου αντικατοπτρίζεται από την πρόληψη της συμπωματικής λοίμωξης, έναν ανεπαρκή δείκτη μεταδοτικότητας του SARS‑CoV‑2, δεδομένου ότι τα ασυμπτωματικά άτομα μπορούν να είναι εξαιρετικά μεταδοτικά[155]. Η Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EMA) έθεσαν ως όριο το 50% ως προς την αποτελεσματικότητα που απαιτείται για την έγκριση ενός εμβολίου COVID ‑ 19[156][157].

Σύγκριση εμβολίων COVID-19

Στην παρούσα φάση, τα εγκεκριμένα εμβόλια από τις δημοσιευμένες κλινικές μελέτες έχουν δείξει αποτελεσματικότητα που κυμαίνεται από 62%-90%, όπως αυτό της AstraZeneca, έως 95% για το εμβόλιο των Pfizer-BioNTech COVID ‑ 19[158][159]. Εκκρεμούν οι δημοσιεύσεις κλινικών μελετών για το εμβόλιο BBV152 (Covaxin) της Bharat[160] και για το εμβόλιο BBIBP-CorV της Sinopharm. Η Sinopharm ανακοίνωσε αποτελεσματικότητα εμβολίου της τάξης του 79%,[161] η οποία ήταν χαμηλότερη από το 86% που ανακοίνωσαν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) στις 9 Δεκεμβρίου 2020. Τα ΗΑΕ βασίστηκαν στα αποτελέσματά μιας ενδιάμεσης ανάλυσης των κλινικών δοκιμών Φάσης III[162]. Αντίστοιχα, μετά από τρεις καθυστερήσεις στη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των κλινικών δοκιμών[163], το Instituto Butantan ανακοίνωσε τον Ιανουάριο του 2021 ότι το εμβόλιο CoronaVac ήταν 78% αποτελεσματικό σε ήπιες περιπτώσεις λοίμωξης και 100% αποτελεσματικό έναντι σοβαρών και μέτριων λοιμώξεων. Τα αποτελέσματα προήλθαν από τη μελέτη 220 περιπτώσεων εκδήλωσης συμπτωματικών λοιμώξεων COVID ‑ 19 σε 13.000 εθελοντές[164]. Τέλος, το εμβόλιο της Novavax βρέθηκε να είναι 89% αποτελεσματικό με βάση τις αδημοσίευτες κλινικές δοκιμές που έλαβαν χώρα στο Ηνωμένο Βασίλειο[165].

Aρχές Φεβρουαρίου 2021, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης έχουν αρχίσει τις εγγραφές των εθελοντών σε μια κλινική δοκιμή 820 ατόμων για να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα συνδυασμού δύο διαφορετικών εμβολίων, σε αντίθεση με τη χρήση δύο δόσεων του ίδιου εμβολίου. Ο απώτερος στόχος της μελέτης θα είναι η σύγκριση της μεθόδου συνδυασμού διαφορετικών εμβολίων και η σύγκριση της αποτελεσματικότητας με την τρέχουσα χρησιμοποιούμενη πρακτική. Η έρευνα θα μελετήσει τη λήψη δόσης εμβολίου των Pfizer/BioNTech με τη λήψη δόσης εμβολίου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Τα εμβόλια αυτά βασίζονται σε διαφορετικές τεχνολογίες και θα βοηθήσουν στη συλλογή πληροφοριών από τα κύτταρα του παραλήπτη[166].

Επιπτώσεις μεταλλάξεων SARS-CoV-2

Χαρτογράφηση των γενετικών αλλαγών (μεταλλάξεων) του SARS-CoV-2 από τον Δεκέμβριο 2019 έως τον Μάιο 2020

Στα μέσα του Δεκεμβρίου του 2020, επιστήμονες εντόπισαν μια νέα παραλλαγή (variant) του SARS-CoV-2 (VOC-202012/01) στο Ηνωμένο Βασίλειο, με κωδική ονομασία 20I/501Y.V19 (ή Β.1.1.7, η οποία περιέχει συνολικά 17 πρόσφατες μεταλλάξεις)[167]. Τα προκαταρκτικά δεδομένα δείχνουν ότι η παραλλαγή αυτή προσέδωσε μια εκτιμώμενη αύξηση στον αναπαραγωγικό αριθμό (R) κατά 0,4 ή μεγαλύτερο και αυξημένη μεταδοτικότητα έως και 70%, ενώ μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ακόμη ενδείξεις για χαμηλότερη αποτελεσματικότητα των εμβολίων[168]. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε παραλλαγή του ιού στη Νότια Αφρική, με κωδική ονομασία 501.V2 (ή B.1.351) με πιθανόν υψηλότερη μεταδοτικότητα[169].

Τα πρώτα αποτελέσματα εργαστηριακών δοκιμών δείχνουν ότι τόσο τα εμβόλια των Pfizer-BioNTech όσο και της Moderna προστατεύουν από τη παραλλαγή που καταγράφηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο[170][171]. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά τους μειώνεται έναντι της παραλλαγής της Νότιας Αφρικής, με τη Moderna να αναφέρει ότι το τρέχον εμβόλιο παρήγαγε μόνο το ένα έκτο των αντισωμάτων ως ανοσοαπόκριση στη νοτιοαφρικανική παραλλαγή σε σύγκριση με τον αρχικό ιό. Γι' αυτό το λόγο ξεκίνησε μια νέα κλινική μελέτη ενός νέου εμβολίου για την αντιμετώπιση της παραλλαγής της Νοτίου Αφρικής[172].

Στις 6 Φεβρουαρίου 2021, προσωρινά δεδομένα από μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Witwatersrand της Νότιας Αφρικής σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης έδειξαν μειωμένη αποτελεσματικότητα του εμβολίου της Oxford-AstraZeneca COVID-19 (AZD1222) έναντι της παραλλαγής 501.V2[173]. Η μελέτη διαπίστωσε ότι σε μέγεθος δείγματος 2.000 ατόμων το εμβόλιο AZD1222 παρείχε μόνο "ελάχιστη προστασία" σε όλες εκτός από τις πιο σοβαρές περιπτώσεις λοιμώξεων COVID-19[174]. Την αμέσως επόμενη μέρα, ο Υπουργός Υγείας της Νότιας Αφρικής, ανέστειλε την προγραμματισμένη χρήση περίπου 1 εκατομμυρίου δόσεων του εμβολίου, ενώ εξετάζουν τα διαθέσιμα δεδομένα και αναμένουν συμβουλές για το πώς να προχωρήσουν την εμβολιαστική διαδικασία[175].

Συστατικά παρασκευής ενός εμβολίου

Από τον Σεπτέμβριο του 2020, οι παρασκευαστές εμβολίων στην κλινική ανάπτυξη χρησιμοποιούν ανοσοενισχυτικά για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας[74]. Ένα ανοσολογικό ανοσοενισχυτικό είναι μια ουσία που συμπεριλαμβάνεται στα συστατικά της δόση ενός εμβολίου για την αύξηση της ανοσολογικής απόκρισης σε ένα αντιγόνο, όπως ο ιός COVID ‑ 19 ή ο ιός της γρίπης[176]. Συγκεκριμένα, ένα ανοσοενισχυτικό μπορεί να προστεθεί στα συστατικά ενός υποψήφιου εμβολίου COVID ‑ 19 για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας και της αποτελεσματικότητάς του, για τη μείωση συμπτωματικής λοίμωξης ή πρόληψη της μόλυνσης από COVID ‑ 19 σε εμβολιασμένα άτομα[141][142]. Τα πρόσθετα που χρησιμοποιούνται στη σύνθεση ενός εμβολίου COVID ‑ 19 μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά για τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν τον απενεργοποιημένο ιό COVID ‑ 19, τα εμβόλια που περιέχουν ανασυνδυασμένη πρωτεΐνη και τα εμβόλια με ιικό φορέα[142]. Τα άλατα αλουμινίου (ή αργίλιο), γνωστά ως "στυπτηρία", ήταν το πρώτο ανοσοενισχυτικό που χρησιμοποιήθηκε στα εμβόλια με άδεια χρήσης και είναι το πρόσθετο της επιλογής των περίπου 80% των ανοσοενισχυμένων εμβολίων[142]. Το ανοσοενισχυτικό αυτό εκκινεί διάφορους μοριακούς και κυτταρικούς μηχανισμούς για την ενίσχυση της ανοσογονικότητας, συμπεριλαμβανομένης της απελευθέρωσης προφλεγμονωδών κυτοκινών[141][142].

Παρενέργειες

Ευρήματα κλινικών ερευνών

Τα ευρήματα των κλινικών ερευνών, για τις πιο συνήθεις αναφερόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες ήταν πόνος και ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης, κόπωση, κεφαλαλγία, μυϊκός πόνος, ρίγη, πόνος στις αρθρώσεις και πυρετός. Αυτές είναι φυσιολογικές αντιδράσεις στο εμβόλιο, οι οποίες είναι συνήθως ήπιες και υποχωρούν μετά από μερικές ημέρες. Οι παρενέργειες αυτές εμφανίζονται μετά από κάθε χορήγηση δόσης εμβολίου και ο βαθμός τους αναμένεται να είναι μεγαλύτερος μετά την δεύτερη δόση[177][178][139].

Επίσης έχουν αναφερθεί περιπτώσεις λεμφαδενοπάθειας. Οι νεότεροι εθελοντές (16-55 ετών) εμφάνιζαν συχνότερα υψηλό πυρετό από τους μεγαλύτερους σε ηλικία εθελοντές.[7][179]

Τέλος, εκτός από τις τυπικές παρενέργειες, έχουν αναφερθεί σε σπάνιες περιπτώσεις σοβαρές παρενέργειες όπως αλλεργικό σοκ, αλλά αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις[139].

Ευρήματα μαζικών εμβολιασμών

Μέλη της αρμόδιας Επιτροπής Εμβολιασμού σε ΗΠΑ και ΗΒ ανέφεραν τα πρώτα στοιχεία που προέκυψαν από τον εμβολιασμό 412 χιλ. ατόμων με το εμβόλιο των Pfizer/BioNTech. Όπως ανέφεραν, οι αντιδράσεις ήταν οι αναμενόμενες και παρόμοιες με εκείνες που μπορεί να έχει κάποιος με τα εμβόλια που χορηγούνται σε άλλες νόσους. Έτσι, κατεγράφησαν οι εξής παρενέργειες[180]:

  • Οκτώ άτομα ανέφεραν σοβαρή αλλεργική αντίδραση (αναφυλαξία) (δυο στο ΗΒ επί συνόλου 140 χιλ. και έξι στις ΗΠΑ επί συνόλου 272 χιλ. εμβολιασθέντων)
  • 3.150 άτομα σε σύνολο 112.8 χιλ. ατόμων (ομάδα ΗΠΑ) είχαν αντιδράσεις που τους προκαλούσαν δυσκολίες στην καθημερινή τους δραστηριότητα, τους εμπόδισαν να εργαστούν και έτσι αναζήτησαν τη φροντίδα από έναν γιατρό. Οι δυσκολίες αυτές ήταν πονοκέφαλος, πόνοι στο σώμα, πυρετός και παροδικά αλλά αρκετά έντονα συμπτώματα ότι το σώμα τους αντιδρά στο εμβόλιο. Οι αντιδράσεις αυτές διήρκησαν 1-2 μέρες και μετά υποχώρησαν πλήρως.
  • σε κάποιους από τους 140 χιλ. εμβολιασθέντες στο ΗΒ αναφέρθηκαν ήπιες έως μέτριας βαρύτητας παρενέργειες, οι οποίες όμως ήταν παροδικές. Τέτοιες ήταν πόνος, κοκκίνισμα και οίδημα στο σημείο που έγινε το εμβόλιο, όπως επίσης κόπωση, πονοκέφαλος, πόνος στους μύες και στις αρθρώσεις, ρίγη και πυρετός.

Μια πρώτη έρευνα, μετά από 1.893.360 εμβολιασμούς που διενεργήθηκαν το διάστημα 14 Δεκεμβρίου έως 23 Δεκεμβρίου 2020 στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το CDC ανακοίνωσε ότι είχαν σαν αποτέλεσμα 11.1 ανά εκατομμύριο εμβολιασμών περιπτώσεις αλλεργικού σοκ. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το 86% αυτών, τα συμπτώματα εμφανίστηκαν μισή ώρα μετά την χορήγηση της δόσης του εμβολίου και το 81% των ατόμων που την εμφάνισαν είχαν ιστορικό αλλεργικού σοκ κάποια στιγμή στο παρελθόν[181]. Καμία αλλεργική αντίδραση, από χορήγηση εμβολίου, δεν έχει οδηγήσει σε θάνατο[182].

Κύηση

Σχετικά με τις εγκυμονούσες, σύμφωνα με την πρόεδρο της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών Μαρία Θεοδωρίδου, η επίσημη σύσταση είναι να μην γίνεται εμβολιασμός σε εγκύους λόγω περιορισμένων επιστημονικών δεδομένων, παρότι το εμβόλιο COVID-19 φέρεται να μην έχει επιβάρυνση ούτε στην έγκυο, αλλά ούτε και στο κύημα.[183][184] Στην περίπτωση που η γυναίκα εγκυμονεί τη στιγμή του εμβολιασμού χωρίς να το γνωρίζει, ο εμβολιασμός δεν επηρεάζει την πορεία της εγκυμοσύνης, γιατί το mRNA δεν εισχωρεί στον πλακούντα και δεν επιδρά στο έμβρυο.[185][186][187][188] Η έγκυος γυναίκα θα πρέπει σε συνεννόηση με τον γιατρό της να σταθμίσει κατά περίπτωση τους κινδύνους έκθεσης στον κορονοϊό με τις παρενέργειες που ενδέχεται να προκαλέσει το εμβόλιο για να προχωρήσει στον εμβολιασμό κατά της COVID-19.[183]

Με νεότερη του σύσταση στις 30 Ιανουαρίου 2021, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναθεώρησε τις προηγούμενες επιφυλάξεις του για τις εγκυμονούσες θεωρώντας ότι δεν υφίστανται συγκεκριμένοι κίνδυνοι μεγαλύτεροι από τα οφέλη του εμβολιασμού των εγκύων γυναικών.[189]

Σχετικά με τις θηλάζουσες, δεν υπάρχουν δεδομένα για παρενέργειες για τις ίδιες καθώς και για τα θηλάζοντα τέκνα, ενώ σύμφωνα με την καθηγήτρια Παιδιατρικής Λοιμοξιωλογίας ΕΚΠΑ Μαρία Τσολιά, δεν υπάρχουν ενδείξεις για ανεπιθύμητες επιδράσεις.[190]

Σύμφωνα με πρόσφατη αμερικάνικη μελέτη μπορούν να παρατηρηθούν αντισώματα κορονοϊού στο μητρικό γάλα, από εμβολιασμένη μητέρα με εμβόλια των Pfizer/BioNTech και Moderna.[191]

Κοινωνία και πολιτισμός

Προσβασιμότητα

Τα κράτη ανταγωνίζονται για το ποιο θα έχει την αμεσότερη πρόσβαση στις διαθέσιμες δόσεις των εγκεκριμένων εμβολίων προχωρώντας σε συμβάσεις προαγοράς με τις εταιρίες πριν ακόμα αυτά εγκριθούν και διατεθούν. Αν και τα πιο πλούσια κράτη αντιπροσωπεύουν μόνο το 14% του παγκόσμιου πληθυσμού, από τις 15 Νοεμβρίου 2020, είχαν συμβληθεί να αγοράσουν το 51% όλων των προπωλημένων δόσεων. Τα περισσότερα από αυτά τα κράτη, αγόρασαν περισσότερες δόσεις από ό,τι ήταν αναγκαίο για να καλύψουν ολόκληρο τον πληθυσμό τους[138].

Στις 18 Ιανουαρίου 2021, ο Γενικός Διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Άντανομ (Tedros Adhanom), προειδοποίησε για την άνιση διανομή των εμβολίων, δηλώνοντας: «Πάνω από 39 εκατομμύρια δόσεις εμβολίου έχουν πλέον χορηγηθεί σε τουλάχιστον 49 χώρες με υψηλότερο εισόδημα. Μόνο 25 δόσεις έχουν δοθεί σε μία χώρα με χαμηλότερο εισόδημα. Όχι 25 εκατομμύρια, όχι 25 χιλιάδες, μόλις 25."[192]

Επίσης κράτη τα οποία βρίσκονται σε μακροχρόνιες εδαφικές διαμάχες, έχουν εκφράσει κατηγορίες ότι τα ανταγωνιστικά κράτη προς αυτά, έχουν προσπαθήσει να εμποδίσουν την πρόσβασή τους σε διαθέσιμες δόσεις εμβολίων. Η Παλαιστίνη κατηγόρησε το Ισραήλ ότι μπλοκάρει την παράδοση εμβολίων στη Γάζα, ενώ η Ταϊβάν κατηγόρησε ότι η Κίνα παρεμπόδισε τις προσπάθειές της να προμηθευτεί δόσεις εμβολίου[193][194][195].

Στις 24 Φεβρουαρίου 2021, η Γκάνα, έγινε η πρώτη χώρα που παρέλαβε εμβόλια ενάντια στην λοίμωξη COVID-19, μέσω του προγράμματος COVAX, είναι μια παγκόσμια πρωτοβουλία που στοχεύει στην ισότιμη πρόσβαση στα εμβόλια COVID-19 με επικεφαλής την Παγκόσμια Συμμαχία για τα Εμβόλια και την Ανοσοποίηση (Global Alliance for Vaccines and Immunization | GAVI), τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), τον Συνασπισμό για την Καινοτομία Επιδημικής Ετοιμότητας (Coalition for Epidemic Preparedness Innovations | CEPI) και άλλους[196].

Παραπληροφόρηση

Η εκστρατεία του εμβολιασμού πυροδότησε διάφορες ανυπόστατες φήμες και ισχυρισμών από αντιεμβολιαστές οι οποίες διαδίδονται μέσω των κοινωνικών δικτύων, μηνυμάτων αλλά και ΜΜΕ[197]. Η φήμη που έχει επικρατήσει στον κύκλο των αντιεμβολιαστών είναι κυρίως για τον ρόλο του mRNA και ότι ο εμβολιασμός προκαλεί αλλοίωση του DNA[198].

Παραπομπές

  1. ↑ Li, Yen-Der; Chi, Wei-Yu; Su, Jun-Han; Ferrall, Louise; Hung, Chien-Fu; Wu, T.-C. (2020-12-20). «Coronavirus vaccine development: from SARS and MERS to COVID-19». Journal of Biomedical Science 27. doi:10.1186/s12929-020-00695-2. ISSN 1021-7770. PMID 33341119. PMC 7749790. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7749790/. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «COVID-19 vaccine tracker». vac-lshtm.shinyapps.io. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  3. ↑ «Covid-19 vaccine: who are countries prioritising for first doses?». the Guardian (στα Αγγλικά). 18 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  4. ↑ «Coronavirus (COVID-19) Vaccinations - Statistics and Research». Our World in Data. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  5. ↑ Mullard, Asher (2020-11-30). «How COVID vaccines are being divvied up around the world» (στα αγγλικά). Nature. doi:10.1038/d41586-020-03370-6. https://www.nature.com/articles/d41586-020-03370-6. 
  6. ↑ So, Anthony D; Woo, Joshua (2020-12-15). «Reserving coronavirus disease 2019 vaccines for global access: cross sectional analysis». The BMJ 371. doi:10.1136/bmj.m4750. ISSN 0959-8138. PMID 33323376. PMC 7735431. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7735431/. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, Absalon J, Gurtman A, Lockhart S, Perez JL, Pérez Marc G, Moreira ED, Zerbini C, Bailey R, Swanson KA, Roychoudhury S, Koury K, Li P, Kalina WV, Cooper D, Frenck RW Jr, Hammitt LL, Türeci Ö, Nell H, Schaefer A, Ünal S, Tresnan DB, Mather S, Dormitzer PR, Şahin U, Jansen KU, Gruber WC; C4591001 Clinical Trial Group. (2020). "Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine". New England Journal of Medicine. doi: 10.1056/NEJMoa2034577.
  8. ↑ Newsroom. «Σήμερα το εμβόλιο της Pfizer λαμβάνει ευρωπαϊκή έγκριση | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Zimmer, Carl; Corum, Jonathan; Wee, Sui-Lee (2020-06-10). «Coronavirus Vaccine Tracker» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2020/science/coronavirus-vaccine-tracker.html. Ανακτήθηκε στις 2020-12-29. 
  10. ↑ «Αρχίζει σήμερα ο εμβολιασμός σε ΗΠΑ και Καναδά». www.naftemporiki.gr. 14 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  11. ↑ «Coronavirus (COVID-19) Vaccinations - Statistics and Research». Our World in Data. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  12. ↑ «Comirnaty». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2021. 
  13. ↑ «Εγκρίθηκε το εμβόλιο της Pfizer από τον ΕΜΑ». www.naftemporiki.gr. 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  14. ↑ «EMA recommends first COVID-19 vaccine for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021. 
  15. ↑ «Ενέκρινε το εμβόλιο της Pfizer η Ευρωπαϊκή Επιτροπή». www.naftemporiki.gr. 21 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  16. ↑ «Ασφαλή εμβόλια κατά της COVID-19 για τους Ευρωπαίους». Ευρωπαϊκή Επιτροπή - European Commission. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021. 
  17. ↑ Baden, Lindsey R.; El Sahly, Hana M.; Essink, Brandon; Kotloff, Karen; Frey, Sharon; Novak, Rick; Diemert, David; Spector, Stephen A. και άλλοι. (2020-12-30). «Efficacy and Safety of the mRNA-1273 SARS-CoV-2 Vaccine». The New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMoa2035389. ISSN 0028-4793. PMID 33378609. PMC 7787219. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7787219/. 
  18. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  19. ↑ «EMA recommends COVID-19 Vaccine Moderna for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Voysey, Merryn; Clemens, Sue Ann Costa; Madhi, Shabir A.; Weckx, Lily Y.; Folegatti, Pedro M.; Aley, Parvinder K.; Angus, Brian; Baillie, Vicky L. και άλλοι. (2020-12-08). «Safety and efficacy of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine (AZD1222) against SARS-CoV-2: an interim analysis of four randomised controlled trials in Brazil, South Africa, and the UK». The Lancet. doi:10.1016/S0140-6736(20)32661-1. ISSN 0140-6736. PMID 33306989. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)32661-1/abstract. 
  21. ↑ «EMA recommends COVID-19 Vaccine AstraZeneca for authorisation in the EU». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2021. 
  22. ↑ «Στρατηγική για τo εμβόλιo κατά του κορωνοϊού». Ευρωπαϊκή Επιτροπή - European Commission. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2020. 
  23. ↑ «Sputnik V production in EU could only be possible with EMA certification». TASS. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2021. 
  24. ↑ «EMA starts rolling review of the Sputnik V COVID-19 vaccine». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2021. 
  25. ↑ mdr.de. «"Sputnik V": Russischer Impfstoff-Entwickler hat Interesse an Produktion in Pharmawerk in Sachsen-Anhalt | MDR.DE». www.mdr.de (στα Γερμανικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  26. ↑ «Paul-Ehrlich-Institut - Activities of the Paul-Ehrlich-Institut in the working groups of various international organisations - EMA». www.pei.de. Ανακτήθηκε στις 6 Μαρτίου 2021. 
  27. ↑ Jones, Ian; Roy, Polly (2021-02-02). «Sputnik V COVID-19 vaccine candidate appears safe and effective» (στα English). The Lancet 0 (0). doi:10.1016/S0140-6736(21)00191-4. ISSN 0140-6736. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00191-4/abstract. 
  28. ↑ Logunov, Denis Y.; Dolzhikova, Inna V.; Shcheblyakov, Dmitry V.; Tukhvatulin, Amir I.; Zubkova, Olga V.; Dzharullaeva, Alina S.; Kovyrshina, Anna V.; Lubenets, Nadezhda L. και άλλοι. (2021-02-02). «Safety and efficacy of an rAd26 and rAd5 vector-based heterologous prime-boost COVID-19 vaccine: an interim analysis of a randomised controlled phase 3 trial in Russia» (στα English). The Lancet 0 (0). doi:10.1016/S0140-6736(21)00234-8. ISSN 0140-6736. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00234-8/abstract. 
  29. ↑ 29,0 29,1 «List of EU Countries Issuing/Asking for Vaccination Certificates». SchengenVisaInfo.com (στα Αγγλικά). 4 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2021. 
  30. ↑ «EU Plans European Vaccination Certificate to Facilitate Travel». www.onlinevisa.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2021. 
  31. ↑ Τέλλογλου, Τ. (14 Φεβρουαρίου 2021). "Πράσινο διαβατήριο" για όσους εμβολιάστηκαν. Καθημερινή. σελ. 10
  32. ↑ «German Ethics Council currently advises against Covid-19 immunity certificates». ww.t3 CMS Base Project (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2021. 
  33. ↑ «Special rules for vaccinated people?». ww.t3 CMS Base Project (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2021. 
  34. ↑ Dave Cavanagh (2003). «Severe acute respiratory syndrome vaccine development: Experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus». Avian Pathology 32 (6): 567–582. doi:10.1080/03079450310001621198. PMID 14676007. 
  35. ↑ Wentao Gao; Azaibi Tamin; Adam Soloff; Leonardo d'Aiuto; Edward Nwanegbo; Paul D. Robbins; William J. Bellini; Simon Barratt-Boyes και άλλοι. (2003). «Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys». The Lancet 362 (9399): 1895–1896. doi:10.1016/S0140-6736(03)14962-8. PMID 14667748. 
  36. ↑ Eun Kim; Kaori Okada; Tom Kenniston; V. Stalin Raj; Mohd M. Alhajri; Elmoubasher A.B.A. Farag; Farhoud Alhajri; Albert D.M.E. Osterhaus και άλλοι. (2014). «Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/C mice». Vaccine 32 (45): 5975–5982. doi:10.1016/j.vaccine.2014.08.058. PMID 25192975. 
  37. ↑ «Ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με τον εμβολιασμό για τον κορωνοϊό SARS-CoV-2». eody.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2021. 
  38. ↑ Thomas C. Greenough; Gregory J. Babcock; Anjeanette Roberts; Hector J. Hernandez και άλλοι. (2005-02-15). «Development and Characterization of a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody That Provides Effective Immunoprophylaxis in Mice». The Journal of Infectious Diseases 191 (4): 507–14. doi:10.1086/427242. PMID 15655773. 
  39. ↑ Ralph A. Tripp; Lia M. Haynes; Deborah Moore; Barbara Anderson και άλλοι. (Σεπτέμβριος 2005). «Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): Identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins». Journal of Virological Methods 128 (1–2): 21–8. doi:10.1016/j.jviromet.2005.03.021. PMID 15885812. 
  40. ↑ Anjeanette Roberts; William D. Thomas; Jeannette Guarner; Elaine W. Lamirande και άλλοι. (Μάρτιος 2006). «Therapy with a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody Reduces Disease Severity and Viral Burden in Golden Syrian Hamsters». The Journal of Infectious Diseases 193 (5): 685–92. doi:10.1086/500143. PMID 16453264. 
  41. ↑ Mahmoud M. Shehata; Mokhtar R. Gomaa; Mohamed A. Ali; Ghazi Kayali (2016-01-20). «Middle East respiratory syndrome coronavirus: a comprehensive review.». Frontiers of Medicine (10): 120–136. doi:10.1007/s11684-016-0430-6. https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11684-016-0430-6. 
  42. ↑ Shibo Jiang; Lu Lu; Lanying Du (2013). «Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed». Future Virology 8 (1): 1–2. doi:10.2217/fvl.12.126. 
  43. ↑ Declan Butler (Οκτώβριος 2012). «SARS veterans tackle coronavirus». Nature 490 (7418): 20. doi:10.1038/490020a. PMID 23038444. Bibcode: 2012Natur.490...20B. 
  44. ↑ Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial.. doi:10.1016/S1473-3099(19)30266-X. PMID 31351922. 
  45. ↑ Chean Yeah Yong; Hui Kian Ong; Swee Keong Yeap; Kik Lian Ho; Wen Siang Tan (2019). «Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus». Frontiers in Microbiology 10: 1781. doi:10.3389/fmicb.2019.01781. PMID 31428074. 
  46. ↑ Sanger, David E.; Kirkpatrick, David D.; Zimmer, Carl; Thomas, Katie; Wee, Sui-Lee (2020-05-02). «Profits and Pride at Stake, the Race for a Vaccine Intensifies» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/05/02/us/politics/vaccines-coronavirus-research.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  47. ↑ Gates, Bill. «What you need to know about the COVID-19 vaccine». gatesnotes.com. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  48. ↑ 48,0 48,1 Fauci, Anthony S.; Lane, H. Clifford; Redfield, Robert R. (2020-02-28). «Covid-19 — Navigating the Uncharted». New England Journal of Medicine. doi:10.1056/nejme2002387. ISSN 0028-4793. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMe2002387. 
  49. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?». New England Journal of Medicine. doi:10.1056/nejmp2003762. ISSN 0028-4793. https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp2003762. 
  50. ↑ «Εμβόλια: Απαντήσεις στις ερωτήσεις για την ασφάλειά τους». www.naftemporiki.gr. 30 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  51. ↑ «Messenger RNA vaccines against SARS-CoV-2». www.cell.com. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  52. ↑ «Γιατί παρασκευάστηκε τόσο γρήγορα το εμβόλιο για τον κορονοϊό - Η ψευδής παρενέργεια στην οποία πατάνε οι αρνητές». Newsbeast.gr. 28 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2020. 
  53. ↑ 53,0 53,1 «Oxford vaccine: How did they make it so quickly?» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-11-23. https://www.bbc.com/news/health-55041371. Ανακτήθηκε στις 2020-12-30. 
  54. ↑ Laura Spinney (18 Μαρτίου 2020). «When will a coronavirus vaccine be ready?». The Guardian. 
  55. ↑ Ziady, Hanna (2020-02-26). «Biotech company Moderna says its coronavirus vaccine is ready for first tests». CNN. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-02-28. https://web.archive.org/web/20200228083910/https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html. Ανακτήθηκε στις 2020-03-02. 
  56. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα Guardian_CEPI_16weeks.
  57. ↑ «G20 launches initiative for health tools needed to combat the coronavirus». https://www.theglobeandmail.com/world/article-g20-launches-initiative-for-health-tools-needed-to-combat-the-2/. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  58. ↑ «Canada to spend $192M on developing COVID-19 vaccine». Global News (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  59. ↑ Canada, Public Health Agency of (9 Σεπτεμβρίου 2020). «Government of Canada's research response to COVID-19». gcnws. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  60. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  61. ↑ «US and China unleash wallets in race for coronavirus vaccine». Nikkei Asia (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  62. ↑ Morriss, Emma (22 Απριλίου 2020). «Government launches coronavirus vaccine taskforce as human clinical trials start». Pharmafield (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  63. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  64. ↑ CNN, Robert Kuznia, Katie Polglase and Gianluca Mezzofiore. «In quest for vaccine, US makes 'big bet' on company with unproven technology». CNN. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  65. ↑ Cohen, Jon (2020-05-15). «U.S. ‘Warp Speed’ vaccine effort comes out of the shadows» (στα αγγλικά). Science 368 (6492): 692–693. doi:10.1126/science.368.6492.692. ISSN 0036-8075. PMID 32409451. https://science.sciencemag.org/content/368/6492/692. 
  66. ↑ success, Julie Steenhuysen, Peter Eisler, Allison Martell, Stephanie Nebehay (Reuters)-In the race to develop a vaccine to end the COVID-19 pandemic, governments, charities, Big Pharma firms are sinking billions of dollars into bets with extraordinarily low odds of (2020-04-27). «SPECIAL REPORT- Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccine-idUSL2N2CF0JG. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  67. ↑ Sanger, David E.; Kirkpatrick, David D.; Zimmer, Carl; Thomas, Katie; Wee, Sui-Lee (2020-05-02). «Profits and Pride at Stake, the Race for a Vaccine Intensifies» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/05/02/us/politics/vaccines-coronavirus-research.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  68. ↑ «What is Rosetta@home?». web.archive.org. 13 Σεπτεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  69. ↑ «About». Folding@home (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  70. ↑ «Archived: WHO Timeline - COVID-19». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Le, Tung Thanh; Andreadakis, Zacharias; Kumar, Arun; Román, Raúl Gómez; Tollefsen, Stig; Saville, Melanie; Mayhew, Stephen (2020-04-09). «The COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (5): 305–306. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00073-5. 
  72. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  73. ↑ Fauci, Anthony S.; Lane, H. Clifford; Redfield, Robert R. (2020-03-26). «Covid-19 — Navigating the Uncharted». The New England Journal of Medicine 382 (13): 1268–1269. doi:10.1056/NEJMe2002387. ISSN 0028-4793. PMID 32109011. PMC 7121221. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121221/. 
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 74,4 74,5 74,6 74,7 Le, Tung Thanh; Cramer, Jakob P.; Chen, Robert; Mayhew, Stephen (2020-09-04). «Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (10): 667–668. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00151-8. 
  75. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  76. ↑ Gates, Bill (2020-02-28). «Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?» (στα αγγλικά). New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMp2003762. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMp2003762. 
  77. ↑ «A Covid-19 Vaccine Will Need Equitable, Global Distribution». Harvard Business Review. 2020-04-02. ISSN 0017-8012. https://hbr.org/2020/04/a-covid-19-vaccine-will-need-equitable-global-distribution. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  78. ↑ «COVID-19 pandemic reveals the risks of relying on private sector for life-saving vaccines, says expert | CBC Radio» (στα αγγλικά). CBC. https://www.cbc.ca/radio/sunday/the-sunday-edition-for-may-10-2020-1.5554451/covid-19-pandemic-reveals-the-risks-of-relying-on-private-sector-for-life-saving-vaccines-says-expert-1.5554463?x-eu-country=true. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  79. ↑ Le, Tung Thanh; Cramer, Jakob P.; Chen, Robert; Mayhew, Stephen (2020-09-04). «Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape» (στα αγγλικά). Nature Reviews Drug Discovery 19 (10): 667–668. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. https://www.nature.com/articles/d41573-020-00151-8. 
  80. ↑ Grenfell, Rob· Drew, Trevor. «Here's why the WHO says a coronavirus vaccine is 18 months away». The Conversation (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  81. ↑ «Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  82. ↑ Yamey, Gavin; Schäferhoff, Marco; Hatchett, Richard; Pate, Muhammad; Zhao, Feng; McDade, Kaci Kennedy (2020). «Ensuring global access to COVID-19 vaccines». Lancet (London, England) 395 (10234): 1405–1406. doi:10.1016/S0140-6736(20)30763-7. ISSN 0140-6736. PMID 32243778. PMC 7271264. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7271264/. 
  83. ↑ «WHO 'backed China's emergency use' of experimental Covid-19 vaccines». South China Morning Post (στα Αγγλικά). 25 Σεπτεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  84. ↑ Kramer, Andrew E. (2020-09-19). «Russia Is Slow to Administer Virus Vaccine Despite Kremlin’s Approval» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/09/19/world/europe/russia-coronavirus-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  85. ↑ «Pfizer Is First Company to File to FDA For COVID-19 Vaccine Clearance». Time. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  86. ↑ «Information for Healthcare Professionals on Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  87. ↑ «Conditions of Authorisation for Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  88. ↑ releases, 8:30am to 5pm For real-time updates including the latest press· Statements, News· https://www.twitter.com/mhragovuk, see our Twitter channel at. «UK medicines regulator gives approval for first UK COVID-19 vaccine». GOV.UK (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  89. ↑ Mueller, Benjamin (2020-12-02). «U.K. Approves Pfizer Coronavirus Vaccine, a First in the West» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/12/02/world/europe/pfizer-coronavirus-vaccine-approved-uk.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  90. ↑ «Covid-19: Pfizer/BioNTech vaccine judged safe for use in UK» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-12-02. https://www.bbc.com/news/health-55145696. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  91. ↑ «Press corner». European Commission - European Commission (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  92. ↑ «Bahrain News Agency». www.bna.bh. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  93. ↑ «UAE: Ministry of Health announces 86 per cent vaccine efficacy». gulfnews.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  94. ↑ Thomas, Katie; LaFraniere, Sharon; Weiland, Noah; Goodnough, Abby; Haberman, Maggie (2020-12-12). «F.D.A. Clears Pfizer Vaccine, and Millions of Doses Will Be Shipped Right Away» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/12/11/health/pfizer-vaccine-authorized.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-19. 
  95. ↑ Commissioner, Office of the (21 Δεκεμβρίου 2020). «FDA Takes Additional Action in Fight Against COVID-19 By Issuing Emergency Use Authorization for Second COVID-19 Vaccine». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  96. ↑ «The Advisory Committee on Immunization Practices' Interim Recommendation for Use of Moderna COVID-19 Vaccine — United States, December 2020» (PDF). 
  97. ↑ Jr, Berkeley Lovelace (19 Δεκεμβρίου 2020). «FDA approves second Covid vaccine for emergency use as it clears Moderna's for U.S. distribution». CNBC (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  98. ↑ Gates, Bill. «What you need to know about the COVID-19 vaccine». gatesnotes.com. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  99. ↑ Kowalski, Piotr S.; Rudra, Arnab; Miao, Lei; Anderson, Daniel G. (2019-04-10). «Delivering the Messenger: Advances in Technologies for Therapeutic mRNA Delivery». Molecular Therapy 27 (4): 710–728. doi:10.1016/j.ymthe.2019.02.012. ISSN 1525-0016. PMID 30846391. PMC 6453548. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6453548/. 
  100. ↑ Verbeke, Rein; Lentacker, Ine; De Smedt, Stefaan; Dewitte, Heleen (2019). «Three decades of messenger RNA vaccine development». NANO TODAY 28. doi:10.1016/j.nantod.2019.100766. ISSN 1748-0132. http://hdl.handle.net/1854/LU-8628303. 
  101. ↑ «Safe COVID-19 vaccines for Europeans». European Commission - European Commission (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  102. ↑ «Drug Details». covid-vaccine.canada.ca. Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  103. ↑ «Study to Describe the Safety, Tolerability, Immunogenicity, and Efficacy of RNA Vaccine Candidates Against COVID-19 in Healthy Individuals - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  104. ↑ «A Study to Evaluate Efficacy, Safety, and Immunogenicity of mRNA-1273 Vaccine in Adults Aged 18 Years and Older to Prevent COVID-19 - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  105. ↑ «COVID-19 Vaccine Candidate Heads To Widespread Testing In U.S.». NPR.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021. 
  106. ↑ «EMA starts rolling review of CureVac's COVID-19 vaccine (CVnCoV)». 
  107. ↑ «What are viral vector-based vaccines and how could they be used against COVID-19?». www.gavi.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  108. ↑ «Update on rolling review of AstraZeneca's COVID-19 vaccine». ema.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2021. 
  109. ↑ Newsroom. «Εμβόλιο Οξφόρδης: Αποτελεσματικότητα 70% | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2021. 
  110. ↑ University of Oxford (2020-12-08). A Phase 2/3 Study to Determine the Efficacy, Safety and Immunogenicity of the Candidate Coronavirus Disease (COVID-19) Vaccine ChAdOx1 nCoV-19. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04400838. 
  111. ↑ «"A Phase 2/3 study to determine the efficacy, safety and immunogenicity of the candidate Coronavirus Disease (COVID-19) vaccine ChAdOx1 nCoV-19"». 
  112. ↑ «ISRCTN - ISRCTN89951424: A phase III study to investigate a vaccine against COVID-19». www.isrctn.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  113. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl. «How Gamaleya’s Vaccine Works» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/gamaleya-covid-19-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-20. 
  114. ↑ Janssen Vaccines & Prevention B.V. (2021-02-16). A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled Phase 1/2a Study to Evaluate the Safety, Reactogenicity, and Immunogenicity of Ad26COVS1 in Adults Aged 18 to 55 Years Inclusive and Adults Aged 65 Years and Older. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04436276. 
  115. ↑ Janssen Vaccines & Prevention B.V. (2021-02-04). A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled Phase 3 Study to Assess the Efficacy and Safety of Ad26.COV2.S for the Prevention of SARS-CoV-2-mediated COVID-19 in Adults Aged 18 Years and Older. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04505722. 
  116. ↑ Sinovac Research and Development Co., Ltd. (2020-09-08). A Randomized, Double-Blinded, Placebo-Controlled, Phase Ⅰ/Ⅱ Clinical Trial, to Evaluate the Safety and Immunogenicity of the SARS-CoV-2 Inactivated Vaccine (Vero Cell) in Healthy Population Aged ≥60 Years. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04383574. 
  117. ↑ «Clinical Trial of Efficacy and Safety of Sinovac's Adsorbed COVID-19 (Inactivated) Vaccine in Healthcare Professionals - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  118. ↑ «:: Welcome Indonesia Registry Center ::». www.ina-registry.org. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  119. ↑ «A Phase III clinical trial for inactivated novel coronavirus pneumonia (COVID-19) vaccine (Vero cells)». 
  120. ↑ «VLA2001 COVID-19 Vaccine». www.precisionvaccinations.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  121. ↑ «Dose Finding Study to Evaluate Safety, Tolerability and Immunogenicity of an Inactiviated Adjuvanted Sars-Cov-2 Virus Vaccine Candidate Against Covid-19 in Healthy Adults - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  122. ↑ «MODULE 2 – Subunit vaccines - WHO Vaccine Safety Basics». vaccine-safety-training.org. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  123. ↑ Federal Budgetary Research Institution State Research Center of Virology and Biotechnology "Vector" (2021-02-09). Simple, Blind, Placebo-controlled, Randomized Study of the Safety, Reactogenicity and Immunogenicity of Vaccine Based on Peptide Antigens for the Prevention of COVID-19 (EpiVacCorona), in Volunteers Aged 18-60 Years (I-II Phase). clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04527575. 
  124. ↑ «Evaluation of the Safety and Immunogenicity of a SARS-CoV-2 rS Nanoparticle Vaccine With/Without Matrix-M Adjuvant - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  125. ↑ 125,0 125,1 125,2 «A Study on the Safety, Tolerability and Immune Response of SARS-CoV-2 Sclamp (COVID-19) Vaccine in Healthy Adults - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  126. ↑ «UQ-CSL V451 Vaccine». www.precisionvaccinations.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  127. ↑ «CTRI». www.ctri.nic.in. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  128. ↑ «Safety and Immunity of Covid-19 aAPC Vaccine - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2021. 
  129. ↑ Israel Institute for Biological Research (IIBR) (2021-01-04). A Phase I/II Randomized, Multi-Center, Placebo-Controlled, Dose-Escalation Study to Evaluate the Safety, Immunogenicity and Potential Efficacy of an rVSV-SARS-CoV-2-S Vaccine (IIBR-100) in Adults. clinicaltrials.gov. https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04608305. 
  130. ↑ «Can old vaccines from science's medicine cabinet ward off coronavirus?». 
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 Pallmann, Philip; Bedding, Alun W.; Choodari-Oskooei, Babak; Dimairo, Munyaradzi; Flight, Laura; Hampson, Lisa V.; Holmes, Jane; Mander, Adrian P. και άλλοι. (2018-02-28). «Adaptive designs in clinical trials: why use them, and how to run and report them». BMC Medicine 16. doi:10.1186/s12916-018-1017-7. ISSN 1741-7015. PMID 29490655. PMC 5830330. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5830330/. 
  132. ↑ 132,0 132,1 «Vaccine Safety | Vaccines». www.vaccines.gov. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  133. ↑ 133,0 133,1 133,2 Commissioner, Office of the (20 Φεβρουαρίου 2020). «The Drug Development Process». FDA (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  134. ↑ Cohen, Jon (2020-06-19). «Pandemic vaccines are about to face the real test» (στα αγγλικά). Science 368 (6497): 1295–1296. doi:10.1126/science.368.6497.1295. ISSN 0036-8075. PMID 32554572. https://science.sciencemag.org/content/368/6497/1295. 
  135. ↑ «Principles of Epidemiology | Lesson 1 - Section 8». www.cdc.gov (στα Αγγλικά). 11 Μαΐου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  136. ↑ «Adaptive Designs for Clinical Trials of Drugs and Biologics Guidance for Industry».  line feed character in |title= at position 46 (βοήθεια)
  137. ↑ «Chinese Clinical Trial Register (ChiCTR) - The world health organization international clinical trials registered organization registered platform». www.chictr.org.cn. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  138. ↑ 138,0 138,1 Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα :21.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 Welle (www.dw.com), Deutsche. «COVID-19: Risks and side effects of vaccination | DW | 20.01.2021». DW.COM (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  140. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα :22.
  141. ↑ 141,0 141,1 141,2 141,3 Tregoning, John S.; Russell, Ryan F.; Kinnear, Ekaterina (2018-01-25). «Adjuvanted influenza vaccines». Human Vaccines & Immunotherapeutics 14 (3): 550–564. doi:10.1080/21645515.2017.1415684. ISSN 2164-5515. PMID 29232151. PMC 5861793. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5861793/. 
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 142,3 142,4 Wang, Jieliang; Peng, Ying; Xu, Haiyue; Cui, Zhengrong; Williams, Robert O. (2020-08-05). «The COVID-19 Vaccine Race: Challenges and Opportunities in Vaccine Formulation». AAPS PharmSciTech 21 (6). doi:10.1208/s12249-020-01744-7. ISSN 1530-9932. PMID 32761294. PMC 7405756. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7405756/. 
  143. ↑ «COVID-19». CureVac (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  144. ↑ «CTRI». www.ctri.nic.in. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  145. ↑ «GSK, Medicago launch phase 2/3 clinical trials of plant-derived COVID-19 vaccine». PMLive (στα Αγγλικά). 12 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  146. ↑ Wang, Jieliang; Peng, Ying; Xu, Haiyue; Cui, Zhengrong; Williams, Robert O. (2020-08-05). «The COVID-19 Vaccine Race: Challenges and Opportunities in Vaccine Formulation». AAPS PharmSciTech 21 (6). doi:10.1208/s12249-020-01744-7. ISSN 1530-9932. PMID 32761294. PMC 7405756. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7405756/. 
  147. ↑ «Participant Enrollment Begins for Phase I Trial of IAVI-Merck COVID-19 Vaccine Candidate». IAVI (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2020. 
  148. ↑ «StackPath». www.industryweek.com. Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2020. 
  149. ↑ «An Overview of the Merck COVID-19 Vaccine». verywellhealth.com. 25 Δεκεμβρίου 2020. 
  150. ↑ «Merck: Σταματά τις έρευνες για το εμβόλιο του κορωνοϊού». skai.gr. 25 Ιανουαρίου 2021. 
  151. ↑ «ISRCTN - ISRCTN17072692: Clinical trial to assess the safety of a coronavirus vaccine in healthy men and women». www.isrctn.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2021. 
  152. ↑ «FDA Briefing Document Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine».  line feed character in |title= at position 22 (βοήθεια)
  153. ↑ Zimmer, Carl (2020-11-20). «2 Companies Say Their Vaccines Are 95% Effective. What Does That Mean?» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/11/20/health/covid-vaccine-95-effective.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  154. ↑ «Ηλ.Μόσιαλος: Και οι εμβολιασμένοι μπορεί να διαδώσουν τον κορωνοϊό». m.naftemporiki.gr. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  155. ↑ Randolph, Haley E.; Barreiro, Luis B. (2020-05-19). «Herd Immunity: Understanding COVID-19». Immunity 52 (5): 737–741. doi:10.1016/j.immuni.2020.04.012. ISSN 1074-7613. PMID 32433946. PMC 7236739. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7236739/. 
  156. ↑ «The FDA's cutoff for Covid-19 vaccine effectiveness is 50 percent. What does that mean?». NBC News (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  157. ↑ «EMA sets 50% efficacy goal – with flexibility – for COVID vaccines». www.raps.org. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  158. ↑ «DailyMed - PFIZER-BIONTECH COVID-19 VACCINE- bnt162b2 injection, suspension». dailymed.nlm.nih.gov. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  159. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  160. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl. «How Nine Covid-19 Vaccines Work» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/how-covid-19-vaccines-work.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  161. ↑ Kim, Jerome H.; Marks, Florian; Clemens, John D. (2021-02). «Looking beyond COVID-19 vaccine phase 3 trials» (στα αγγλικά). Nature Medicine 27 (2): 205–211. doi:10.1038/s41591-021-01230-y. ISSN 1546-170X. https://www.nature.com/articles/s41591-021-01230-y. 
  162. ↑ CNN, Nectar Gan. «China approves Sinopharm Covid-19 vaccine, promises free shots for all citizens». CNN. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  163. ↑ Fonseca, Pedro (2020-12-24). «Brazil institute says CoronaVac efficacy above 50%, but delays full results» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-sinovac-brazil-idUSKBN28X2CR. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  164. ↑ «Sinovac Shot Shown 78% Effective in Brazil After Data Confusion» (στα αγγλικά). Bloomberg.com. 2021-01-07. https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-01-07/sinovac-covid-shot-78-effective-in-brazil-trial-folha-reports. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  165. ↑ Wadman, Meredith· CohenJan. 28, Jon· 2021· Pm, 6:50 (28 Ιανουαρίου 2021). «Novavax vaccine delivers 89% efficacy against COVID-19 in U.K.—but is less potent in South Africa». Science | AAAS (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  166. ↑ Douglas, Jason (2021-02-04). «Scientists Test a New Covid-19 Vaccine Question: Mixing Different Doses» (στα αγγλικά). Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. https://www.wsj.com/articles/covid-19-vaccine-combinations-face-trials-as-variants-of-virus-emerge-11612434600. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  167. ↑ Corum, Jonathan; Zimmer, Carl (2021-01-18). «Inside the B.1.1.7 Coronavirus Variant» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/coronavirus-mutations-B117-variant.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  168. ↑ «Rapid increase of a SARS-CoV-2 variant with multiple spike protein mutations observed in the United Kingdom» (PDF).  line feed character in |title= at position 44 (βοήθεια)
  169. ↑ «South Africa coronavirus variant: What is the risk?» (στα αγγλικά). BBC News. 2021-02-08. https://www.bbc.com/news/health-55534727. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  170. ↑ «Moderna vaccine appears to work against variants». RNZ (στα Αγγλικά). 26 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  171. ↑ Muik, Alexander; Wallisch, Ann-Kathrin; Sänger, Bianca; Swanson, Kena A.; Mühl, Julia; Chen, Wei; Cai, Hui; Maurus, Daniel και άλλοι. (2021-01-29). «Neutralization of SARS-CoV-2 lineage B.1.1.7 pseudovirus by BNT162b2 vaccine–elicited human sera» (στα αγγλικά). Science. doi:10.1126/science.abg6105. ISSN 0036-8075. PMID 33514629. https://science.sciencemag.org/content/early/2021/01/28/science.abg6105. 
  172. ↑ «Subscribe to read | Financial Times». www.ft.com. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2021. 
  173. ↑ Bruce, Derek Francis, Andy (2021-02-07). «Oxford/AstraZeneca COVID shot less effective against South African variant: study» (στα αγγλικά). Reuters. https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-astrazeneca-varian-idUSKBN2A60SH. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  174. ↑ «Covid: South Africa halts AstraZeneca vaccine rollout over new variant» (στα αγγλικά). BBC News. 2021-02-08. https://www.bbc.com/news/world-africa-55975052. Ανακτήθηκε στις 2021-02-22. 
  175. ↑ «South Africa suspends Oxford-AstraZeneca vaccine rollout after researchers report 'minimal' protection against coronavirus variant - The Washington Post». 
  176. ↑ Tregoning, John S.; Russell, Ryan F.; Kinnear, Ekaterina (2018-01-25). «Adjuvanted influenza vaccines». Human Vaccines & Immunotherapeutics 14 (3): 550–564. doi:10.1080/21645515.2017.1415684. ISSN 2164-5515. PMID 29232151. PMC 5861793. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5861793/. 
  177. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/pfizer-biontech-covid-19-vaccine. 
  178. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Moderna COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/moderna-covid-19-vaccine. 
  179. ↑ «Κορωνοϊός: Αυτές είναι οι 7 συχνότερες παρενέργειες από το εμβόλιο της Pfizer». Iatropedia. 9 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  180. ↑ «Κορονοϊός: Τι παρενέργειες είχαν οι πρώτοι 400.000 που έκαναν το εμβόλιο της Pfizer». Iatropedia. 22 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2020. 
  181. ↑ Commissioner, Office of the (2021-02-03). «Moderna COVID-19 Vaccine» (στα αγγλικά). FDA. https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/moderna-covid-19-vaccine. 
  182. ↑ «CDC: Anaphylaxis Rate With COVID Vax 10 Times Greater Than for Flu Shots». www.medpagetoday.com (στα Αγγλικά). 6 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  183. ↑ 183,0 183,1 CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2021. 
  184. ↑ «Εμβολιασμοί- Θεοδωρίδου: Τι ισχύει με τις εγκύους | ipaidia.gr». www.iPaidia.gr. 11 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 2021. 
  185. ↑ «The mRNA COVID-19 vaccine and pregnancy: What to know if you're pregnant, trying to conceive, or breastfeeding». www.uchicagomedicine.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 2021. 
  186. ↑ «Εμβόλιο - Κορονοϊός: Τι ισχύει για εγκυμοσύνη και έμβρυο». Έθνος. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  187. ↑ Shapiro, Nina. «The Covid-19 Vaccine Does Not Cause Infertility. Here's Why People Think It Does». Forbes (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  188. ↑ Newsroom (28 Δεκεμβρίου 2020). «Εμβόλιο κορωνοϊού: Προκαλεί όντως υπογονιμότητα; Πώς ξεκίνησε η νέα θεωρία». CNN.gr. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2021. 
  189. ↑ «ΠΟΥ: Να κάνουν το εμβόλιο κατά της Covid-19 οι έγκυες | ipaidia.gr». www.iPaidia.gr. 30 Ιανουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 2021. 
  190. ↑ Newsroom (14 Ιανουαρίου 2021). «Κορονοϊός - Μαρία Τσολιά: Όσα είπε για την ασφάλεια του εμβολίου | ipharmahealth.gr». www.iPharmaHealth.gr. Ανακτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 2021. 
  191. ↑ «Κορονοϊός: Αντισώματα από την εμβολιασμένη μητέρα στο μητρικό γάλα | ipharmahealth.gr». www.iPharmaHealth.gr. 6 Μαρτίου 2021. Ανακτήθηκε στις 6 Μαρτίου 2021. 
  192. ↑ «WHO Director-General's opening remarks at 148th session of the Executive Board». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  193. ↑ «Israel blocked Covid vaccines from entering Gaza, say Palestinians». the Guardian (στα Αγγλικά). 16 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  194. ↑ Rasgon, Adam (2021-02-04). «Israel’s Vaccine Success Unleashes a Debate on Palestinian Inequities» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2021/02/04/world/middleeast/israel-palestinians-vaccine.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 
  195. ↑ «Taiwan Concerned China May Have Blocked Vaccine Purchase» (στα αγγλικά). Bloomberg.com. 2021-02-17. https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-02-17/taiwan-concerned-china-may-have-blocked-vaccine-purchase. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 
  196. ↑ «COVAX explained». www.gavi.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  197. ↑ «Anti-Vaxxers Wage Campaigns Against COVID-19 Shots». WebMD (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  198. ↑ «Vaccine rumours debunked: Microchips, 'altered DNA' and more» (στα αγγλικά). BBC News. 2020-12-02. https://www.bbc.com/news/54893437. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

π • σ • ε Πανδημία COVID-19
SARS-CoV-2 (ιός) • COVID-19 (ασθένεια) • Κορονοϊός (ομάδα ιών)• Εμβόλιο COVID-19
Επιπτώσεις
Ήπειρος
Αμερική
Ασία
Ευρώπη
Ωκεανία
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Εμβόλιο_COVID-19&oldid=8718088"