Χρήστης:Δήμος Τρίπολης/πρόχειρο

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ: 1876-1936

του Γιώργου Αναστασιάδη

α' φάση

1876-1908

Διαμορφώνει την επιστημονική και ιδεολογική του υποδομή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό

1876

• 8 Ιουλίου: Γεννιέται στην Τρίπολη Αρκαδίας από γονείς που κατάγονται από το Λεβίδι.

1890

• Η οικογένεια Παπαναστασίου εγκαθίσταται στην Αθήνα.

1892

• Τελειώνει τη Σχολή Σιμοπούλου (Ιόνιος Σχολή αργότερα) στην Αθήνα.

1895 - 1898

• Σπουδάζει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1899

• «Διδάκτωρ» (πτυχιούχος) της Νομικής Σχολής.

1901

• Δικηγόρος Αθηνών.

1902 - 1905

• Σπουδάζει φιλοσοφία, κοινωνιολογία και οικονομία στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και του Βερολίνου. Εντρυφεί στις σύγχρονες σοσιαλιστικές τάσεις και ασπάζεται τη μεταρρυθμιστική εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας (Έντουαρντ Μπέρνσταϊν).

1902

• Ο πατέρας του, Παναγιώτης Παπαναστασίου, εκπαιδευτικός, εκλέγεται, σε ηλικία 57 ετών, βουλευτής Μαντινείας.

1905 - 1907

• Συνεχίζει ανώτερες σπουδές στο Λονδίνο και στο Παρίσι.

1907

• Επιστρέφει στην Ελλάδα. Θάνατος του πατέρα του (η μητέρα του πεθαίνει το 1918)

β'φάση

1908-1917

Εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή και αρχίζει να ξεχωρίζει, λειτουργώντας στον ευρύτερο βενιζελικό πολιτικό χώρο

1908

• 27 Μαΐου: Πρώτη δημόσια πολιτική εμφάνισή του: Συντάσσει και συνυπογράφει (μαζί με τον Αλ. Δελμούζο, Κ. Τριανταφυλλόπουλο, κ.ά.) επιστολή διαμαρτυρίας για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. Η ομαδική διαμαρτυρία-παρέμβαση (δημοσιεύτηκε στην εφ. Δικαιοσύνη) αφορούσε τον ποιητή Κ. Παλαμά, τότε γενικό γραμματέα του Πανεπιστημίου Αθηνών, όταν κλήθηκε σε απολογία από τον υπουργό Παιδείας στην κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη, Α. Στεφανόπουλο.
• Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Π.Κ.,σελ.3) .Οι πολίτες που συσπειρώθηκαν στην Κοινωνιολογική Εταιρεία επιδίωκαν το σχηματισμό ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος.
• Αρχίζει να αρθρογραφεί στην εβδομαδιαία εφημερίδα Το Μέλλον.
• Δημοσιεύει στην Επιθεώρηση Κοινωνικών και Νομικών Επιστημών τις μελέτες: «Μεθοδολογικά προβλήματα τῆς Οἰκονομικῆς», «Ἡ ἀντικατάστασις τῶν χάρτινων δι’ ἀργυρῶν κερμάτων» και η «Τουρκική Ἐπανάστασις» (Π.Κ.,σελ.4 επ.).

1909

• 16 και 21 Φεβρουαρίου: Πραγματοποιεί ομιλίες στον Πειραιά σε εργατικές συγκεντρώσεις για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα (εφ. Πατρίς).
• 17 Φεβρουαρίου: Γράφει στην εφ. Πατρίς: Ὁ Ἕλλην σοσιαλιστής θέλει καί ποθεῖ τήν ἀπελευθέρωσιν τοῦ Ἕλληνος ραγιᾶ βαθύτερα ἀπό κάθε πατριδορρήμονα ἐθνικόφρονα. Θέλει ὅμως συγχρόνως τήν ἀπελευθέρωσιν καί τοῦ Βούλγαρου ραγιᾶ καί τοῦ Σέρβου καί τοῦ Τούρκου ἀκόμη...
• Συντάσσει με άλλα μέλη της εταιρείας το υπόμνημα: «Τί πρέπει νά γίνη» (Π.Κ.,σελ.45-52). Το κείμενο που προτείνει μια σειρά από νομοθετικά μέτρα, για να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης του λαού, επιδόθηκε στις 29 Αυγούστου από το Δ.Σ. της Κοινωνιολογικής Εταιρείας στον συνταγματάρχη Ν. Ζορμπά, αρχηγό του «Στρατιωτικού Συνδέσμου».

1910

• Δημοσιεύει δύο σημαντικά άρθρα για το αγροτικό ζήτημα στις εφημερίδες Σκριπ (8.4) και Ο Κοινωνισμός (9.4 και 2.7) (Π.Κ., σελ. 53 επ.).
• Συμμετέχει στη μεγάλη θεσσαλική επιτροπή που συγκρότησαν Θεσσαλοί βουλευτές και εκπρόσωποι των αγροτών.
• Τα μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας ιδρύουν πολιτική οργάνωση, υπό την επωνυμία «Λαϊκόν Κόμμα» (Π.Κ.,σελ. 73 επ.) με μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα.
• Εκλέγεται (8.8) βουλευτής Αρκαδίας στην Α΄ Αναθεωρητική Βουλή (συγκεντρώνει 14.775 ψήφους έναντι 15.965 του πρώτου υποψηφίου, Ν. Τριανταφυλλάκου).
• Εκλέγεται (23.11) βουλευτής Αρκαδίας στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, επικεφαλής επτά βουλευτών που προέρχονται από το «κόμμα» των Κοινωνιολόγων.
• Αναπτύσσει τις πολιτικές ιδέες του στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο πρωθυπουργός επισημαίνει ότι ο Παπαναστασίου είναι το «μέλλον της χώρας».

1911

• Συμβάλλει στο αναθεωρητικό έργο, αναπτύσσοντας τις απόψεις του για το συνταγματικό έθιμο, τα κοινωνικά και συνδικαλιστικά δικαιώματα, τον Αστικό Κώδικα, το γλωσσικό ζήτημα και την ελευθερία της έκφρασης, την αναγκαστική απαλλοτρίωση, την αποκατάσταση των ακτημόνων γεωργών, το αναλογικό εκλογικό σύστημα, την κατάργηση της θανατικής ποινής, κ.λπ. Ορίζεται εισηγητής του Κανονισμού της Β΄ Αναθεωρητικής Βουλής (συνεδρίαση 5.2.1911).
• 2 Νοεμβρίου: Εισηγείται στη Βουλή την καθιέρωση ανώτατου ημερήσιου χρονικού ορίου εργασίας και υπερασπίζεται μαχητικά τον ν. «Περί ἐργασίας γυναικῶν καί ἀνηλίκων».

1912

• Στις εκλογές της 12ης Μαρτίου αποκλείεται από το συνδυασμό των Φιλελεύθερων και δεν εκλέγεται βουλευτής.
• Δημοσιεύει στην εφ. Νέα Ημέρα μελέτη με τίτλο: «Τα μεγάλα ζητήματα – Το Θεσσαλικόν».
• 13 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στο Γ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας στο Βόλο, την αγροτική μεταρρύθμιση.
• Συμμετέχει ως εθελοντής στρατιώτης στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο (εκστρατεία της Χίου και πολιορκία Ιωαννίνων).

1913

• Απεσταλμένος από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, ως επικεφαλής συνεργείου για τη μελέτη της εγγείου ιδιοκτησίας στη Μακεδονία. (Μοῦ ἀρέσει ὑπερβολικά αὐτή ἡ πόλις, γράφει στη μητέρα και την αδερφή του στις 1.9.1913, ἀκόμη δέν μπορῶ νά πιστέψω ὅτι ἀνήκει σέ μᾶς) (Π.Κ., σελ. 863-864).

1914

• Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (29.3) ενδιαφέρον κείμενο για τη σημασία και τη μεταλλαγή του ρόλου του ελληνικού Τύπου (Π.Κ., σελ. 196 επ.).
• Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (5.4) άρθρο με τίτλο «Χριστιανισμός και Σοσιαλισμός» (Π.Κ., σελ. 199 επ.).

1915

• Στις εκλογές της 30ής Μαΐου εκλέγεται βουλευτής Αρκαδίας με το «συνδυασμό» των «Κοινωνιολόγων» που συνεργάστηκαν με το κόμμα των Φιλελευθέρων.
• Ὁ Λαός ἔδειξε ὅτι ἐννοεῖ νά κανονίζῃ τήν τύχη του, δηλώνει στην εφ. Ακρόπολις της 15ης Ιουλίου (Π.Κ., σελ. 209).
• Στην εφ. Νέα Ελλάς (15, 16 και 20 Δεκεμβρίου) γράφει για το έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου και τη σημασία της αποχής των Φιλελευθέρων από τις εκλογές της 6.12.1915 (Π.Κ., σελ. 212 επ.): (...) Ὁ Ἐλ. Βενιζέλος ἐτόλμησε νά κάνῃ ὅ,τι οἱ παλαιοί πολιτικοί δέν θά ἐτόλμουν οὐδέ νά σκεφθοῦν.

1916

• Πρωτοστατεί στην ίδρυση της «Εταιρείας των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών» (Απρίλιος) και στην έκδοση του περιοδικού Επιθεώρησις Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών (Σεπτέμβριος), όπου δημοσιεύεται η εμπεριστατωμένη μελέτη του: «Ο Εθνικισμός» (Π.Κ., σελ. 221 επ.).
• Προσχωρεί στην προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, διότι πιστεύει ότι το «κίνημα», όπως γράφει χαρακτηριστικά (Π.Κ., σελ. 258), πηγάζει ἀπό ἀνάγκην ἀνωτάτην τῆς φυλῆς πού διαγράφει εἰς τό Κράτος μίαν καί μόνην ἐξωτερικήν κατεύθυνσιν. Αὐτή ἡ ἀνάγκη τό ἁγιάζει καθ’ ὅλην τήν γραμμήν.
• Συντάσσει τη «Διακήρυξη προς τον Βασιλέα» (3.10), η οποία δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει πέρα από τους επτά πολιτικούς που την υπογράφουν. Κατασχέθηκε και ακολούθησαν διώξεις και ανακρίσεις που σταμάτησαν με επέμβαση του πρωθυπουργού Σπ. Λάμπρου (Π.Κ., σελ. 259 επ.).

γ' φάση

1917-1923

Διατελεί Υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου (μέχρι τις εκλογές του 1920). Το 1922 θα γίνει δημοφιλής, ή πάντως ευρύτερα γνωστός, με το Δημοκρατικό Μανιφέστο και τη δίωξη, τη δίκη, τη φυλάκισή του, κ.λπ

1917

• Διορίζεται «αντιπρόσωπος» (της προσωρινής κυβέρνησης Θεσσαλονίκης) στα Ιόνια Νησιά και εγκαθίσταται στο Αργοστόλι της Κεφαλληνίας, όπου με ομιλίες του υπερασπίζεται τον «δίκαιον αγώνα» που έχει αναλάβει ο στρατός της Εθνικής Αμύνης (Π.Κ., σ. 262). Με ενέργειές του οργανώνεται η απόβαση ελληνικού και γαλλικού στρατού στην Πρέβεζα, για να ανακοπεί έτσι η επεκτατική προέλαση των Ιταλών (Π.Κ., σελ. 263).
• 14 Ιουνίου: Διορίζεται υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Βενιζέλου, που μεταφέρεται από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα. Διευθύνει προσωρινά και τα υπουργεία Περιθάλψεως και Εσωτερικών. Στο Υπουργείο Συγκοινωνίας, που είχε ιδρυθεί από την κυβέρνηση Φιλελευθέρων με τον ν. 276/1914, ο Παπαναστασίου συνέβαλε στην αναδιοργάνωση και ανάπτυξη των μαζικών μέσων μεταφοράς, των ταχυδρομείων, των τηλεγραφείων, των τηλεφώνων, κ.λπ.
• Εισηγείται την ψήφιση του ν. 980/24.10.1917 για την αναδιοργάνωση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Π.Κ., σελ. 264). Ἡ μεταρρύθμισις αὐτή, γράφει ο Κ. Μπίρης (Τεχνικά Χρονικά, Οκτώβριος 1954), ὑπῆρξε τόσον γενναία καί ἱκανοποίησε τόσον τούς καθηγητές, ὥστε ἐχαρακτηρίσθη: ἡ Ἐπανάστασις τοῦ Παπαναστασίου ἤ μονολεκτικῶς: «Παπανάσταση».
• 19 Αυγούστου, 22 Σεπτεμβρίου, 21 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στη Βουλή για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά και τα κυβερνητικά μέτρα υπέρ των πυροπαθών της πόλης (Π.Κ., σελ. 266 επ.).

1918

• 22 Μαρτίου: Εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά μή κάμωμεν διακρίσεις μεταξύ ὑπαλλήλων οἱ ὁποῖοι προσεχώρησαν καί οἱ ὁποῖοι δέν προσεχώρησαν(...), υποστηρίζει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 265).
• 3 Απριλίου: Ἡ μέχρι τοῦδε ἐργασία, ἡ συντελεσθεῖσα διά τήν ἀνοικοδόμησιν τῆς Θεσσαλονίκης ἀνταποκρίνεται πρός τάς ἀνάγκας καί τήν θέσιν τῆς Θεσσαλονίκης (...), διαβεβαιώνει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 266 επ.).

1920

• Απρίλιος: Κατατέθηκαν και αναπτύχθηκαν στην Ακαδημία Αθηνών εισηγήσεις για το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας, που έγιναν υπό την επίβλεψή του.
• Σε προεκλογικό του λόγο στην Τρίπολη (20.9) τονίζει την ιδιαίτερη σημασία των επικείμενων εκλογών (Π.Κ., σελ. 282 επ.).
• Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου καταψηφίζεται.
• 21 Νοεμβρίου: Αναχωρεί για τετράμηνη διαμονή στην Ιταλία.

1921

• Ιανουάριος: Συναντά στο Μόντε Κάρλο τον Ελευθέριο Βενιζέλο και του δηλώνει ότι, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, θα οργανώσει κίνηση για τη δημοκρατική ιδέα, με τελικό σκοπό την πολιτειακή μεταβολή καί τήν ἀποτροπή τῆς ἐθνικῆς καταστροφῆς.
• Δημοσιεύει στην εφ. Πατρίς (29.3) το άρθρο «Suprema Lex» (Υπέρτατος Νόμος: η σωτηρία της πατρίδος) (Π.Κ., σελ. 287 επ.).
• Το αδημοσίευτο «Δημοκρατικόν Πρόγραμμα» που συντάσσει τον Απρίλιο, σηματοδοτεί την πρώτη προσπάθεια για τη συγκρότηση δημοκρατικών συλλόγων (Π.Κ., σελ. 290).
• 22 Αυγούστου: Άγνωστοι διέρρηξαν το σπίτι του και ερεύνησαν εξονυχιστικά τα έγγραφα και τα βιβλία του.
• 12 Δεκεμβρίου: Στηλιτεύει με άρθρο του στην εφ. Νέα Ελλάς την απόπειρα δολοφονίας του Π. Κουντουριώτη.

1922

• Στο άρθρο του ≪Ένας χρόνος παρακμής≫ (εφ. Πατρίς, 3-5 Ιανουαρίου), αναλύει τις νέες διεθνείς σχέσεις της χώρας (Π.Κ., σελ. 290 επ.).
• 12 Φεβρουαρίου: Δημοσιεύεται στις εφ. Ελεύθερος Τύπος και Πατρίς η διακήρυξις τῶν δημοκρατικῶν φιλελευθέρων, γνωστή ως Δημοκρατικό Μανιφέστο (Π.Κ., σελ. 294-299). [Το ιστορικό κείμενό του περιείχε τη γνωστή επιγραμματική φράση: (...) Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν ἠμπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιασθῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων]. Την ίδια μέρα συλλαμβάνονται και οι επτά «δημοκρατικοί» που είχαν υπογράψει το κείμενο, διατυπωμένο από τον Παπαναστασίου (Γ. Βηλαράς, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Π. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης. Θρ. Πετιμεζάς). Εναντίον τους ασκήθηκε ποινική δίωξη: α) «Ἐπί ἐσχάτῃ προδοσίᾳ καί συνωμοσίᾳ πρός ἀπομάκρυνσιν τοῦ βασιλέως ἀπό τόν θρόνον καί πρός μεταβολήν τοῦ πολιτεύματος» και β) «Ἐπί ἐξυβρίσει τοῦ βασιλέως καί προκλήσει μίσους καί περιφρονήσεως κατά τοῦ προσώπου του».
• 15 Φεβρουαρίου: Δηλώνει από το κρατητήριο: Ὅπως κατήντησε τό πρᾶγμα, ἡ θέσις παντός τιμίου πολιτευομένου θά ἀρχίσῃ νά εἶναι εἰς τήν φυλακήν.
• 16 Φεβρουαρίου: Στην απολογία του στον ανακριτή υποστηρίζει ότι με τη «διακήρυξη» εκπλήρωσε στοιχειῶδες πρός τήν πατρίδα καθῆκον καί ὅτι πραγματικοί κατηγορούμενοι ἐνώπιον τοῦ ὑπέρτατου Δικαστηρίου τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως (...) εἶναι οἱ προσπαθοῦντες νά κρατήσουν τόν λαόν εἰς τό σκότος καί τήν ἀδράνειαν...
• 17 Φεβρουαρίου: Αποφυλακίζονται και οι επτά «δημοκρατικοί» (έχει γραφτεί ότι δανείστηκε από τον Κ. Μελά και την Π. Δέλτα χρήματα για να πληρώσει την υπέρογκη –20.000 δρχ.– εγγύηση αποφυλάκισης. Διατυπώθηκε και η εκδοχή ότι τη χρηματική εγγύηση κατέβαλε ο προσωπικός του φίλος Θεοφ. Αλεξόπουλος)
• Στο άρθρο του «Η πολιτική τοῦ ψεύδους» (εφ. Ελεύθερος Τύπος, 24.3) επικρίνει το «αναγκαστικόν δάνειον».
• 15 Απριλίου: Δημοσιεύεται το πρόγραμμα του νέου πολιτικού σχηματισμού υπό την επωνυμία «Δημοκρατική Ένωσις», που ίδρυσε ως αρχηγός του ο Παπαναστασίου. Δημοσιεύεται και το «Καταστατικόν Δημοκρατικών Συλλόγων» (Π.Κ., σελ. 306 επ.). Ἡ «Δημοκρατική Ἕνωσις» περιλαμβάνει, ἐκτός τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων, ὁμάδας πολιτικάς, ἀνηκούσας εἰς τήν ἀγροτικήν καί τήν ἐργατικήν κίνησιν καί ἀνεξαρτήτους, ἀποδεχομένας τάς γενικάς ἀρχάς τῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας...
• Μάιος: Δημοσιεύει αντιπολιτευτικά άρθρα στις εφ. Πατρίς (Π.Κ., σελ. 309 επ.) και Ελεύθερος Τύπος (Π.Κ., σελ. 313 επ.).
• Ιούνιος: Δημοσιεύονται στην εφ. Ελεύθερος Τύπος άρθρα του για το Αγροτικό Ζήτημα (Π.Κ., σελ. 314 επ.).
• 20 Ιουνίου: Κυκλοφορεί και κατάσχεται, τις παραμονές τής δίκης της Λαμίας, τεύχος (45 σελίδων) με τίτλο: «Η ποινική δίωξις των Δημοκρατικών – Έγγραφα από την Δικογραφίαν Κακουργιοδικείου Λαμίας» (Π.Κ., σελ. 330).
• 23 Ιουνίου: Δικάζεται μαζί με τους άλλους έξι δημοκρατικούς στο Κακουργιοδικείο Λαμίας με υπερασπιστή τον νεαρό τότε δικηγόρο Γεώργιο Παπανδρέου και καταδικάζεται σε φυλάκιση τριών ετών. Στην απολογία του (Π.Κ., σελ. 330-331) δεν δίστασε να υποστηρίξει ότι ὁ Εἰσαγγελεύς στηριχθείς ἐπί πολιτικῶν ἀοριστολογιῶν ὁμοιάζει μέ πνιγμένον πιανόμενον ἀπό τά μαλλιά του(...). Δέν ζήτησε τήν ψῆφον τῶν ἐνόρκων ἀλλά τήν κομματικήν ψηφοφορίαν. Πῶς θά ἦτο δυνατόν, υποστήριξε στην αγόρευσή του ο Γ. Παπανδρέου, νά εἶναι ἔνοχος ὁ Παπαναστασίου, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ ἐγκαλλώπισμα τοῦ πολιτικοῦ κόσμου τῆς Ἑλλάδος; Ἐπιστήμων ὅσον οὐδείς. Ἐνάρετος ὅσον οὐδείς (...) Ἐν τῷ μέσῳ τῶν νέων ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος ἐμπνέει τήν πίστιν καί τήν ἐλπίδα πρός ἕνα καλλίτερον πολιτικόν μέλλον. Φυλακίστηκε στην «Παλαιά Στρατώνα» και στη συνέχεια στην Αίγινα.
• Στις 14 και 15 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην εφ. Ελεύθερος Τύπος κείμενό του, γραμμένο στη φυλακή, με τίτλο «Η πολιτική διαπαιδαγώγησις του Λαού» (Π.Κ., σελ. 331 επ.). Τον Αύγουστο, λίγο πριν από την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, ο Παπαναστασίου, στη φυλακή, γράφει για το δημοκρατικό κίνημα και το διωγμό των δημοκρατικών με τη μορφή «επιστολής» που δεν είναι γνωστό αν τελικά εστάλη ή δημοσιεύτηκε (Π.Κ., σελ. 335 επ.). [Ο Π. Κανελλόπουλος υποστήριξε, σε εκπομπή της τηλεόρασης, ότι ἄν εἶχε εἰσακουσθῆ τότε ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου, πιστεύω ὅτι θά εἶχε ἀποτραπῆ ἡ Μικρασιατική Καταστροφή ...].
• 12 Σεπτεμβρίου: Αποφυλακίζεται από την «Επαναστατική Επιτροπή».
• Ἡ Ἀναλογική εἶναι ἀπαραίτητος θεσμός πρός ἐξασφάλισιν τῆς Δημοκρατίας, υποστηρίζει ο Παπαναστασίου σε έρευνα της εφ. Ελεύθερος Τύπος (20-22 Οκτωβρίου: Π.Κ., σελ. 351).
• Στην εφ. Έθνος (17-19 Δεκεμβρίου) προτείνει σύμπραξη των «Δημοκρατικών Φιλελευθέρων».

1923

• Ιούλιος: Δημοσιεύει στο Αρχείον Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών την εμπεριστατωμένη μελέτη του για το σύστημα της αναλογικής εκλογής, ένα επιστημονικό και πολιτικό κείμενο που θα «γράψει» τη δική του ιστορία: «Δημοκρατία και Εκλογικόν Σύστημα» (Π.Κ., σελ. 357 επ.).
• 6-22 Αυγούστου: Συζητά στην Ελβετία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τα επίμαχα θέματα του δημοκρατικού πολιτεύματος.
• 21 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί η εφ. Δημοκρατία, δημοσιογραφικό όργανο της «Δημοκρατικής Ενώσεως».
• Νοέμβριος: Με ομιλίες, δηλώσεις και άρθρα προωθεί την αντιμοναρχική κίνηση, υπερασπίζεται το αναλογικό εκλογικό σύστημα (Π.Κ., σελ. 352 επ.), και προβάλλει το αίτημα διεξαγωγής δημοψηφίσματος πριν από τη διενέργεια των εκλογών.
• 10 Δεκεμβρίου: Τα γραφεία της εφ. Δημοκρατία δέχονται επίθεση βασιλοφρόνων διαδηλωτών.
• 13 Δεκεμβρίου: Ἡ κατάργησις τῆς βασιλείας ζήτημα τιμῆς καί ζωῆς καί διά τήν Ἑλλάδα, επισημαίνει σε προεκλογικό λόγο του στην Τρίπολη.
• 16 Δεκεμβρίου: Στις εκλογές εκλέγεται πληρεξούσιος στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση. Η «Δημοκρατική Ένωσις» κερδίζει 70 έδρες (από τις 397).
• 31 Δεκεμβρίου: Συγκεντρώθηκαν στην κατοικία του 62 πληρεξούσιοι –η κοινοβουλευτική ομάδα της «Δημοκρατικής Ενώσεως».



δ' φάση

1924-1936

Ως πρωθυπουργός πρωτοστατεί στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και μετά εναλλάσσει την έντονη παρουσία του στο κοινοβούλιο και στα αξιώματα του πρωθυπουργού και του υπουργού με φυλακίσεις, εκτοπίσεις και διώξεις που τις διαδέχονται ομιλίες, κομματικά συνέδρια και βαλκανικές διασκέψεις. Χωρίς να αποκτήσει μαζική λαϊκή απήχηση, έχει να επιδείξει σημαντική επίδραση κυρίως στη νεολαία του καιρού του. Την ίδια περίοδο αναδεικνύονται οι όψεις μιας εντυπωσιακά πολυσύνθετης πολιτικής φυσιογνωμίας, με εξαιρετική ευρύτητα ενδιαφερόντων και απασχολήσεων

1924

• 1 Ιανουαρίου: Αἱ ἐκλογαί ὑπῆρξαν μιά περιφανής νίκη τοῦ δημοκρατισμοῦ, γράφει στην εφ. Δημοκρατία (Π.Κ., σελ. 362 επ.).
• 5 Ιανουαρίου: Υποδεικνύει κι αυτός ως πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Π.Κ., σελ. 366 επ.).
• 23 Ιανουαρίου: Ως αρχηγός της αντιπολίτευσης καταθέτει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση δύο σχέδια ψηφισμάτων: ένα για την έκπτωση της δυναστείας και ένα για την καθιέρωση της δημοκρατίας (Π.Κ., σελ. 367 επ.).
• 29 Ιανουαρίου: Στη διάρκεια της συζήτησης στη Συνέλευση σχετικά με την επανέκδοση των φιλομοναρχικών εφημερίδων, σημειώνεται η έντονη φραστική αντιπαράθεση των Παπαναστασίου και Βενιζέλου που προκάλεσε τη λιποθυμία του τελευταίου και τελικά την παραίτηση της κυβέρνησής του. Στην ίδια συνεδρίαση ο Παπαναστασίου απαντά διεξοδικά σε όσους τον κατηγορούν για τον «προσεταιρισμό των στρατιωτικών» (Π.Κ., σελ. 378).
• 21 Φεβρουαρίου: Αγορεύει «επί του δυναστικού, του καθεστωτικού και του δημοψηφίσματος»
• 27 Φεβρουαρίου: Δηλώνει αποχή από τις εργασίες της Συνέλευσης. Οι βουλευτές της «Δημοκρατικής Ενώσεως» αποσύρονται από τις συνεδριάσεις.
• 12 Μαρτίου: Ορκίζεται πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών και Οικονομικών.
• 24 Μαρτίου: Διαβάζει στη Συνέλευση τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του (Π.Κ., σελ. 381 επ.): Μέ τήν Δημοκρατίαν ἀποδίδεται ἡ Ἑλλάς εἰς τούς Ἕλληνας.
• 25 Μαρτίου: Εισηγείται στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το ψήφισμα «Περί εκπτώσεως της δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», δηλαδή τη διενέργεια δημοψηφίσματος (Π.Κ., σελ. 390 επ.). Το ψήφισμα γίνεται δεκτό από την πλειοψηφία της Συνέλευσης και ορίζεται ως ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος η 13η Απριλίου 1924.
• 1-12 Απριλίου: Ομιλίες και δηλώσεις του για τα «αγαθά της Δημοκρατίας και την σημασία του δημοψηφίσματος».
• 13 Απριλίου: Το εκλογικό σώμα «επικυρώνει» την ανακήρυξη της Δημοκρατίας από τη Συνέλευση. Η «αβασίλευτη» συγκεντρώνει 69,95% των ψήφων. Ο Παπαναστασίου, με «πρωθυπουργικό διάγγελμα», κάλεσε τους πολίτες να καθορίσουν, ψηφίζοντας το «ναι», το πολίτευμά τους και να θέσουν τέρμα εις μίαν τόσον ἀνώμαλον καί θλιβεράν περίοδον τῆς ἱστορίας τῆς χώρας (Π.Κ., σελ. 394 επ.).
• 18 Ιουνίου: Τονίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση την ανάγκη βελτίωσης του διδακτικού προσωπικού, ιδίως στη δημοτική εκπαίδευση (Εὑρισκόμεθα εἰς τάς ἀρχάς μίας μεγάλης ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως).
• 4 Ιουλίου: Ἡ γλῶσσα εἶναι τό δημοκρατικώτερον ἄνθος τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς καί δέν ἀνέχεται κανένα τύραννον, υποστηρίζει σε αγόρευσή του στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 403 επ.).
• 12 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για τη δικαστική εξουσία (Π.Κ., σελ. 407 επ.).
• 16 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Π.Κ., σελ. 414).
• Στις 26 Μαρτίου 1924, η εφ. «Ελεύθερος Τύπος» αναγγέλλει την ανακήρυξη της ελληνικής Δημοκρατίας, παράλληλα με την εθνική εορτή, και επαινεί τον πρωθυπουργό Παπαναστασίου.
• 17 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την «Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων» (Π.Κ., σελ. 415 επ.).
• 18 Ιουλίου: Μετά από αλλεπάλληλες παραιτήσεις υπουργών και την εκδήλωση αντιπειθαρχικού κινήματος στο Ναυτικό, θέτει ζήτημα εμπιστοσύνης, καταψηφίζεται και υποβάλλει την παραίτηση της κυβέρνησης [Βλ. αγόρευση Α.Π. και δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία (21.7)].
• 30 Ιουλίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Σοφούλη (Π.Κ., σελ. 421-422).
• 12 Αυγούστου: Σε κείμενό του στην εφ. Δημοκρατία θεωρεί ευεργετικό το θρυμματισμό της παράταξης των Φιλελευθέρων σε μικρά κόμματα υπό τον όρο να περιορίσουν τον προσωπικό χαρακτήρα τους και να τονώσουν τον ιδεολογικό.
• 17 Αυγούστου: Στην εφ. Δημοκρατία προβαίνει σε αποτίμηση του έργου της πρώτης δημοκρατικής κυβέρνησης.
• 26 Αυγούστου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: (...) Μετά τήν δημοκρατικήν νίκην τῆς 13ης Ἀπριλίου (...) ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πολιτικοῦ κόσμου ἐλησμόνησε τάς ὑποχρεώσεις καί τήν ἀποστολήν του. Παρεῖδεν (...) ὅτι ἡ οὐσία τῆς μεγάλης πολιτειακῆς μεταβολῆς δέν ἐξαντλεῖται μέ τήν ἀντικατάστασιν τοῦ ἀνωτάτου κληρονομικοῦ ἄρχοντος δι’ αἱρετοῦ τοιούτου(...). Ἡ Δημοκρατία πρέπει νά κυριαρχήσῃ ἀντί πάσης θυσίας.
• 6 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στην εφ. Δημοκρατία την ευρύτερη βαλκανική συνεννόηση.
• 9 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία για τη «μεταρρύθμιση» του Μουσταφά Κεμάλ στην Τουρκία (Π.Κ., σελ. 426 επ.).
• 16 Σεπτεμβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία: Ὁ ἀγώνας γιά τήν ἀνύψωσιν τῶν ἐργατῶν σημαίνει καί τήν ἀνύψωσιν τοῦ πολιτισμοῦ ὅλης τῆς κοινωνίας (Π.Κ., σελ. 431 επ.).
• 20 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων, διότι, ἄν δέν διαθέτουν τήν γλῶσσαν τῶν ἀριθμῶν (...), διαθέτουν ὅμως τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων ... (Π.Κ., σελ. 434).
• 21 Σεπτεμβρίου: Αναλύει στην εφ. Δημοκρατία το θεσμό της απεριορισμένης πρωθυπουργικής θητείας.
• 26 Σεπτεμβρίου: Εκθέτει στο συνέδριο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» τα «πεπραγμένα» του κόμματος (δημοκρατία, συμφιλιωτική πολιτική, εξωτερική πολιτική, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, προσφυγικό ζήτημα, ευθύνη του Τύπου, κ.λπ.).
• 15 Οκτωβρίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μιχαλακοπούλου. Στη σχετική αγόρευσή του επισημαίνει: Δέν εἶναι τά ἄρθρα τοῦ Συντάγματος νόμοι ὑπηρεσιακοί, οἱ ὁποῖοι δύνανται νά μεταβάλλωνται ἑκάστοτε(...). Χωρίς τελικήν μεταβολήν τοῦ ἐκλογικοῦ συστήματος, χωρίς καθιέρωσιν τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπείας εἶναι ἀδύνατος ἡ ἀποκατάστασις ὁμαλοῦ πολιτικοῦ βίου.
• 17 Νοεμβρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για το θεσμό της Γερουσίας (Π.Κ., σελ. 441 επ.).
• 20 Νοεμβρίου: Στην αγόρευσή του για τις «εθνικιστικές οργανώσεις της Μακεδονίας» επισημαίνει: (...) Ὁ μπολσεβικικός κίνδυνος δέν ὑπάρχει εἰς τήν Ἑλλάδα καί ἄν εἰς ὅλην τήν Εὐρώπην ἐκυριάρχει ὁ μπολσεβικισμός, εἰς τήν Ἑλλάδα μέ μεγίστην δυσκολίαν ἤθελεν ἐπικρατήσει (Π.Κ., σελ. 464 επ.).
• 9 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση, υποστηρίζοντας τον πλήρη διαχωρισμό Εκκλησίας και Πολιτείας (Π.Κ., σελ. 470 επ.).
• 16 Δεκεμβρίου: Σε μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα αγόρευση αναφέρεται στις έννοιες της λαϊκής κυριαρχίας, της «λαϊκής δημοκρατίας», του δημοψηφίσματος, κ.λπ. (Π.Κ., σελ. 474 επ.).

1925

• 2 Φεβρουαρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για το «πρωτόκολλον της Γενεύης περί μειονοτήτων» (Π.Κ., σελ. 479 επ.).
• 20 Φεβρουαρίου: Τό ζήτημα τῆς ἐπεκτάσεως τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος καί εἰς τάς γυναῖκας εἶναι ζήτημα ἐκλογικοῦ νόμου, υποστηρίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 488).
• 18 Μαρτίου: Τονίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση τη θεμελιώδη σημασία της κοινωνικής πολιτικής του κράτους (Π.Κ., σελ. 489).
• 2 Απριλίου: Με δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία διαχωρίζει τη «Δημοκρατική Ένωση» από τον Κομμουνισμό.
• 1 Ιουνίου: Προτείνει να συγκροτηθεί ἐπιτροπή πρώην πρωθυπουργῶν καί ὑπουργῶν τῶν Ἐξωτερικῶν πρός παρακολούθησιν τῶν ἐξωτερικῶν ζητημάτων (αγόρευση στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση).
• 7 Ιουνίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία ότι ο βασιλικός θεσμός (...) δέν δύναται νά ἐμποδίσῃ οὔτε τήν κοινωνικήν ἀναρχίαν οὔτε τήν στρατοκρατίαν (Π.Κ., σελ. 493 επ.).
• 25 Ιουνίου: Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας του αναθέτει την εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση, για να αντιμετωπιστεί το πραξικόπημα του Θ. Πάγκαλου. Ο Παπαναστασίου καταθέτει την εντολή.
• 28 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Δημοκρατία ότι πρέπει να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι για τη σύλληψη του βουλευτή Γ. Παπανδρέου και του δημοσιογράφου Δ. Λαμπράκη.
• 30 Ιουνίου: Αναλαμβάνει να διατυπώσει τους όρους για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση που σχηματίζει μετά το πραξικόπημά του ο Θ. Πάγκαλος (Ψήφισμα 1ης Ιουλίου: «Κοινοβουλευτικός Μανδύας»).
• 7 Ιουλίου: Ορίζεται πρόεδρος της «Τριακονταμελούς Επιτροπής διά την σύνταξιν του Συντάγματος».
• 16 Ιουλίου: Με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία («Το κατοχυρωτικόν και η Ελευθεροτυπία») , καταγγέλλει ότι παραβιάστηκε η ελευθερία του Τύπου.
• 22 και 23 Ιουλίου: Καταθέτει ως μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη των δημοσιογράφων του Ελεύθερου Λόγου Ν. Βεντήρη και Θ. Σπεράντζα. Χαρακτηρίζει την καταδίωξή τους ως «κηλίδα της Δημοκρατίας».
• 9 Αυγούστου: Αν και αντίθετος με τη συγκεκριμένη «αντεθνική» πολιτική της εφ. Ριζοσπάστης, εκφράζει τη λύπη του για την καταδίκη της εφημερίδας και διαμαρτύρεται για την αντισυνταγματικότητα του νέου Κατοχυρωτικού.
• 30 Αυγούστου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία ότι ἡ δημοσίευση τοῦ νέου Συντάγματος που ψήφισε η Επιτροπή αποτελεί εθνική ανάγκη, προκειμένου νά ἐξομαλυνθῇ ἡ πολιτική κατάστασις (...). Ἡ Δ΄ Ἐθνική Συνέλευσις εἶχε τό ἀτύχημα ὅτι καί ἐσυκοφαντήθη καί τό ἔργο αὐτῆς ὑπενομεύθη ὄχι μόνο ἀπό τά ἐξωκοινοβουλευτικά κόμματα ἀλλά καί ἀπό ὀπαδούς τῶν κοινοβουλευτικῶν κομμάτων. Φιλικά ἦσαν τά βέλη πού ἐμείωσαν περισσότερο τό κῦρος της ...
• 15 Σεπτεμβρίου: Κατακρίνει στην εφ. Δημοκρατία τη δίωξη της εφ. Εστία και τη νέα παρεμπόδιση του ελεύθερου ελέγχου της κυβέρνησης.
• 28 Σεπτεμβρίου: Διαμαρτύρεται στην εφ. Δημοκρατία για τις επεμβάσεις στον Τύπο.
• 1 Οκτωβρίου: Ἡ κυβέρνηση Πάγκαλου, δηλώνει, ἀπέβαλε τό προσωπεῖον. Διαλύει τήν Ἐθνοσυνέλευσιν, δέν προκηρύσσει ὅμως ἐκλογάς (...). Ἐντροπήν διά τό Ἔθνος νά ἔχῃ τοιούτους κυβερνήτας ... (εφ. Δημοκρατία).
• 3 Οκτωβρίου: Καταγγέλλει με διάγγελμα της «Δημοκρατικής Ενώσεως» την πραξικοπηματική διάλυση της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης και αξιώνει «σχηματισμό δημοκρατικής κυβερνήσεως και ταχίστη προκήρυξη εκλογών» (το κείμενο δημοσιεύεται στην εφ. Δημοκρατία, όπου για πρώτη φορά αναφέρεται ως «πολιτικός διευθυντής και υπεύθυνος» ο Παπαναστασίου).
• 7 Οκτωβρίου: Παραπέμπεται στο στρατοδικείο. Η δίκη ματαιώνεται «επ’ αόριστον».
• 16 Οκτωβρίου - 20 Νοεμβρίου: Πολιτική –αδιαφωτιστικށ■περιοδεία στις πόλεις: Λάρισα, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Ξάνθη, Αλεξανδρούπολη, Κομοτηνή, Καβάλα, κ.λπ. Τώρα προέχει, τονίζει, ὁ ἀγών πρός ἀποκατάστασιν τῶν ἐλευθεριῶν τοῦ λαοῦ.
• 21 Οκτωβρίου: Απευθύνει έκκληση προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας να επέμβει για να διεξαχθούν εκλογές τον Δεκέμβριο.
• 24 Οκτωβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία το ἠθικό πλῆγμα ἀπό τό ἐπεισόδιο τῶν ἑλληνοβουλγαρικῶν συνόρων καί τήν καταδίκη τῆς χώρας ἀπό τήν Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν (Π.Κ., σελ. 501 επ.).
• 26 Δεκεμβρίου: Ὁ Πάγκαλος ταξιδεύει σιδηρόφρακτος ὡς ὁ Χαμίτ, δηλώνει ο Παπαναστασίου στην εφ. Δημοκρατία.

1926

• 2 Φεβρουαρίου: Επισημαίνει ότι ὁ δημοτικισμός δέν εἶναι ζήτημα πολιτικό, εἶναι ἀνάγκη ἐθνική, καί ὑπάρχει πολύ πρίν γεννηθῇ εἴτε ὁ σοσιαλισμός, εἴτε ὁ κομμουνισμός (...). Το κείμενο (Π.Κ., σελ. 506-510) δεν δημοσιεύτηκε στο φύλλο της εφ. Δημοκρατία, όπου κάτω από τον τίτλο αΔημοτικισμός και Εκπαιδευτική Μεταρρύθμισιςβ διαβάζουμε τη σημείωση: Ἐκ τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου, μᾶς ἀνεκοινώθη ὅτι ὁ Πάγκαλος δέν ἐπιτρέπει τήν δημοσίευσιν τῶν ἀντιλήψεων τῶν πρώην πρωθυπουργῶν Παπαναστασίου, Καφαντάρη καί Μιχαλακοπούλου ἐπί τοῦ ζητήματος τοῦ δημοτικισμοῦ καί τῆς ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως.
• 12 Φεβρουαρίου: Σε συγκέντρωση για την επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου αναλύει τα καταστροφικά αποτελέσματα της δικτατορίας Πάγκαλου και επισημαίνει: Ζητοῦμεν μιάν πραγματική ἐπανάστασιν (...), περιλαμβάνουσα μιάν ἐσωτερικήν ἐπανάστασιν κάθε πολίτου, συνισταμένην εἰς τό πνίξιμον κάθε ἰδέας αὐθαιρεσίας (...) καί εἰς τήν ἐκδήλωσιν τήν σταθεράν τῆς θελήσεως τῶν πολιτῶν νά εἶναι ἐλεύθεροι καί νά θεμελιώσουν κανόνας δικαίους πολιτικῆς ζωῆς (...). Αὐτή καί μόνον ἡ λαϊκή ἐπανάστασις εἰς τάς ψυχάς καί τήν θέλησιν ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ μπορεῖ νά ἐξασφαλίσῃ τήν ὑπόστασιν τῆς Ἑλλάδος (Π.Κ., σελ. 511-527. Κυκλοφόρησε και σε τεύχος 32 σελίδων, με τίτλο («Το παρόν και το μέλλον της Δημοκρατίας»).
• 15 Φεβρουαρίου: Δημοσιεύει στην εφ. Αθήναι έντονη διαμαρτυρία για την παύση της εφ. Δημοκρατία: Ἄς εἶναι βεβαία ἡ ἔκνομος δικτατορία ὅτι δέν θά ἀποφύγῃ ἐκεῖνο τό ὁποῖον φοβεῖται καί τῆς ταράσσει τήν ἡσυχίαν, δηλαδή τήν ἐξέγερσιν τοῦ λαοῦ ... (Π.Κ., σελ. 527). Συλλαμβάνεται και εκτοπίζεται στη Σαντορίνη (θα αφεθεί ελεύθερος μετά την εκλογή του Θ. Πάγκαλου στο αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας, περί το τέλος Απριλίου).
• 13 Απριλίου: Γράφει στη Σαντορίνη μυστική –ανεπίδοτη– επιστολή προς τους πολιτικούς φίλους του, για να οργανωθεί μυστικά η «αναστήλωσις της Δημοκρατίας» (Π.Κ., σελ. 866-867).
• 17 Αυγούστου: Συλλαμβάνεται εκ νέου και τίθεται υπό περιορισμό στο πλοίο «Αιγαίο», όπου και θα παραμείνει ως την ημέρα της ανατροπής του Πάγκαλου από το κίνημα Κονδύλη (21 Αυγούστου).
• 28 Αυγούστου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα επικροτεί την απόφαση της κυβέρνησης Κονδύλη να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές με σύστημα αναλογικής.
• 6 Σεπτεμβρίου: Υπερασπίζεται στην εφ. Ελεύθερον Βήμα την αναλογική και προτρέπει την κυβέρνηση Κονδύλη να μην υποχωρήσει σε ένα τόσο θεμελιώδες ζήτημα.
• 20 Σεπτεμβρίου: Θέλομεν Ἑλλάδα κυριαρχοῦσαν διά τῆς πνευματικῆς της λάμψεως, υποστηρίζει στον προεκλογικό του λόγο στη Θεσσαλονίκη (εφ.Μακεδονία).
• 21 Σεπτεμβρίου: Στον προεκλογικό του λόγο στον Πειραιά επισημαίνει ότι (...) ὁ ἐργατικός ἀγών εἶναι διά τήν Δημοκρατίαν ἡ φωνή τῆς συνειδήσεως, ἡ ὁποία ὑπενθυμίζει διαρκῶς πόσον ἀτελής εἶναι ἡ Δημοκρατία, ἐφόσον δέν γίνεται ἀδιάκοπος προσπάθεια (...) πρός σύμπτωσιν πολιτικοῦ, κοινωνικοῦ καί ἠθικοῦ νόμου...
• 11 και 12 Οκτωβρίου: Τά σπουδαιότερα προβλήματα εἰς μίαν Δημοκρατίαν εἶναι τά ἐκπαιδευτικά (...). Γιά τήν ἐξυγίανση τοῦ τόπου ἀπαιτεῖται νά διαπαιδαγωγηθῇ ὁ λαός..., υποστηρίζει σε συνέντευξή του με τον Κ. Μπαστιά (εφ.Ελεύθερος Τύπος).
• 5 Νοεμβρίου: Στον προεκλογικό του λόγο στην Αθήνα κηρύσσει ένα ιδιότυπο «διμέτωπο» : Παλαίομεν πρός δύο παρατάξεις, τούς ἀντιδημοκρατικούς καί τούς κομμουνιστάς (...) τῶν ὁποίων ἡ δρᾶσις καταντᾶ ἀντεθνική, ἀφοῦ καί αὐτήν τήν αὐτονόμησιν τῆς Μακεδονίας ἐπεζήτησαν... (εφ. Δημοκρατία).
• 7 Νοεμβρίου: Εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας. Η «Δημοκρατική Ένωσις», με τον υπότιτλο «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συγκεντρώνει, με 6,48% των ψήφων, 17 έδρες.
• 11 Νοεμβρίου: Με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία εξαίρει τη νίκη της «δημοκρατικής ιδέας» και καλεί τα κόμματα να συνεργαστούν στη διακυβέρνηση της χώρας.
• 4 Δεκεμβρίου: Ορκίζεται υπουργός Γεωργίας στην «οικουμενική» κυβέρνηση Α. Ζαΐμη.
• 9 Δεκεμβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή υποστηρίζει ότι είναι έγκυρο το Σύνταγμα της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης.

1927

• 1 Φεβρουαρίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι η έννοια «επικρατούσα Εκκλησία» σημαίνει ότι, όταν τό Κράτος ἔχῃ ἀνάγκη συμπράξεως μέ τήν Ἐκκλησία, θά συμπράξῃ μέ τήν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. Ἄν δίναμε στό «ἐπικρατοῦσα» τήν ἔννοια ὅτι ἔχει ἀνωτέρα ἐξουσία ἐπί τῶν ἄλλων ἐκκλησιῶν, θά παραβιάζαμε τήν ἀρχή τῆς ἀνεξιθρησκείας περί ἰσότητος τῶν Ἐκκλησιῶν (Π.Κ., σελ. 533).
• 4 Φεβρουαρίου: Οὐδείς νόμος, επισημαίνει στη Βουλή, δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐλευθερίαν τῆς σκέψεως καί τῆς ἐπιστημονικῆς ἐρεύνης... (Π.Κ., σελ. 530-532).
• 13 Φεβρουαρίου: Υποστηρίζει στην 5η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου ότι τά πράγματα ἐδικαίωσαν τούς ἀγῶνες τῆς Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως.
• 24 Φεβρουαρίου: Στην αγόρευσή του για την ιστορική επέτειο της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου αναφέρεται στη σημασία της «αρχής του εθνικού αυτοπροσδιορισμού του ελληνικού λαού».
• 28 Μαρτίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι, ἐνῶ τό συμφέρον τῆς ἐργατικῆς τάξεως εἶναι ὁ τερματισμός καί ὄχι ἡ διαιώνισις τῶν ἀγώνων στά Βαλκάνια, τό ΚΚΕ ὑποστηρίζει τήν αὐτονόμησιν τῆς Μακεδονίας, συμφωνόν πρός τοῦτο μέ τούς Βουλγάρους αὐτονομιστές (Π.Κ., σελ. 535 επ.).
• Ιούλιος: Υποστηρίζει στη Δημοσιονομική Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη την τροποποίηση των όρων του προσφυγικού δανείου.
• 2 Αυγούστου: Ανασχηματίζεται η κυβέρνηση Α. Ζαΐμη σε κυβέρνηση «ευρέως συνασπισμού». Ο Παπαναστασίου διατηρεί το Υπουργείο Γεωργίας.
• 29 Αυγούστου: Υπερασπίζεται σε αγόρευσή του στη Βουλή την ουσιαστική και τυπική ισχύ του «Συντάγματος» της 30μελούς επιτροπής (Π.Κ., σελ. 538).
• 7 Οκτωβρίου: Εισηγείται στη Βουλή το νομοθετικό διάταγμα «περί στοιχειώδους γεωργικής εκπαιδεύσεως» (Π.Κ., σελ. 539).
• 28 Νοεμβρίου: Διατυπώνει στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής την άποψη ότι δεν δύναται να συμμετέχει στην Επιτροπή τό Κομμουνιστικόν Κόμμα, διότι (...) λαμβάνει διαταγάς ἀπό ξένον Κράτος...
• 8 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή για το γλωσσικό ζήτημα την προσφορά και το κύρος του Αλ. Δελμούζου, του Μ. Τριανταφυλλίδη και του Δ. Γληνού.

1928

• 30 Ιανουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή υπερασπίζεται την ηθική ακεραιότητα του Παναΐ Ιστράτι και επισημαίνει τη βασική διαφορά μεταξύ της ελληνικής δημοκρατίας, που είναι ανοικτή, και του σοβιετικού καθεστώτος που έχει «κλειστές θύρες» για τους αντιφρονούντες αλλοδαπούς και αποστέλλει τους ημεδαπούς στην εξορία της Σιβηρίας (Π.Κ., σελ. 540).
• 3 Φεβρουαρίου: Παραιτείται από την κυβέρνηση, λόγω διαφωνίας του στα ζητήματα λειτουργίας της Αγροτικής Τράπεζας και ανάθεσης έργων οδοποιίας (Π.Κ., σελ. 541).
• 8 Μαρτίου: Σε άρθρο του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων της Θεσσαλονίκης υποστηρίζει ότι το ελληνορουμανικό σύμφωνο αποτελεί γεγονός εξαιρετικής σημασίας για τη βαλκανική προσέγγιση (Π.Κ., σελ. 542-544).
• 5 Μαΐου: Καταθέτει ενώπιον της Ανακριτικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής τη μαρτυρία του για το κίνημα Πάγκαλου (Π.Κ., σελ. 545-552).
• 17 Μαΐου: Ἡ Θεσσαλονίκη, υποστηρίζει στη Βουλή, εἶχε ἀνάγκη πλήρους πανεπιστημίου, ὄχι μόνον διά τήν μόρφωσιν τῶν κατοίκων τῶν νέων χωρῶν, ἀλλά καί διά τήν μελέτην τῶν ζητημάτων τῆς Μακεδονίας.
• 28 Ιουνίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι τό κοινοβουλευτικόν πολίτευμα δέν πραγματώνεται μέ τό πλειοψηφικόν σύστημα(...), και αναπτύσσει τα πλεονεκτήματα της αναλογικής (Π.Κ., σελ. 552-556).
• 1 Ιουλίου: Χαιρετίζει την παραίτηση της κυβέρνησης Ζαΐμη.
• 6 Ιουλίου: Δηλώνει στην εφ. Πολιτεία ότι ἡ ἐπιβολή τοῦ πλειοψηφικοῦ διά Διατάγματος θά σήμαινε καταξέσχισμα τοῦ Συντάγματος ...
• 23 Ιουλίου: Σε δηλώσεις στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων υποστηρίζει ότι ἡ ἐκλογική σύμπραξη τῆς Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως μέ τούς Φιλελευθέρους ἀποτελεῖ ἀναγκαῖον παρακολούθημα τοῦ πλειοψηφικοῦ. Χαρακτηρίζει τη «Δημοκρατική Ένωση» κόμμα «συντηρητικό σοσιαλιστικό» ή «μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό».
• 19 Αυγούστου: Εκλέγεται βουλευτής. Η «Δημοκρατική Ένωσις» συνεργάζεται με τους Φιλελεύθερους και κερδίζει 20 έδρες.
• 13 Σεπτεμβρίου: Ζητάει με άρθρο του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, διευθέτηση του ζητήματος των «προσφυγικών ομολογιών» προς το συμφέρον και των προσφύγων και του Δημοσίου (Π.Κ., σελ. 560-564).
• 22 Οκτωβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, εγκρίνει την εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης, στην οποία παρέχει ψήφο εμπιστοσύνης. Υποστηρίζει όμως ότι οἱ ἀνήκοντες εἰς τήν Δ.Ε. θά εἶναι ριζοσπαστικότεροι εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ τόν ἐκδημοκρατισμόν τοῦ δημόσιου βίου, τήν προστασίαν τῶν μικρῶν γεωργῶν, τήν κοινωνική πολιτική, τήν ἐξύψωσιν καί γενίκευσιν τῆς Ἐκπαιδεύσεως… Ζητάει, τέλος, να αναπτυχθεί πνεύμα γενικότερης συνεννόησης και συνεργασίας ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις (Π.Κ., σελ. 557-559).
• 8 Νοεμβρίου: Σε συνέντευξή του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων επισημαίνει: Λυποῦμαι, διότι πολλά ἀπό τά (μουσουλμανικά) μνημεῖα ἐκολοβώθησαν διά τῆς κατεδαφίσεως τῶν μιναρέδων. Παραδέχομαι ὡς ὀρθήν καί λογικήν τήν κατεδάφισιν τῶν μιναρέδων τῶν παλαιῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν πού εἶχαν μεταβληθῆ εἰς τζαμιά. Ἀλλά τό κρήμνισμα τῶν μιναρέδων τῶν τζαμιῶν πού προσηρμόζοντο τόσον εἰς αὐτά ἀποτελεῖ βάναυσον πρᾶξιν προκληθεῖσαν ἀπό ἀνόητον σωβινισμόν. Ἐφαντάσθησαν οἱ διατάξαντες τήν κατεδάφισιν ὅτι ἔτσι ἐξαφανίζονται τά ἴχνη τῆς τουρκικῆς κατακτήσεως. Ἀλλ’ ἡ ἱστορία δέν διαγράφεται μέ τήν κατεδάφισιν ἀθώων μνημείων, τά ὁποῖα ἐκαλλώπιζον τήν πόλιν. Οἱ Τοῦρκοι ἐπέδειξαν μεγαλύτερον σεβασμόν εἰς τά δικά μας μνημεῖα. Τό γεγονός ὅτι τά Ἑλληνικά μνημεῖα εἶναι πολύ μεγαλυτέρας τέχνης ἀπό τά Τουρκικά δέν δικαιολογεῖ τήν κατακρήμνησιν τῶν τελευταίων, τά ὁποῖα εἶναι ἐθνικόν κτῆμα, ἔχουν ἀξίαν καί πρέπει νά μένουν σεβαστά. Ἡ ἐξαφάνισις τῶν ἰχνῶν τῆς κατακτήσεως πρέπει νά γίνῃ μόνον διά τῆς ἐξυψώσεως τοῦ ἰδικοῦ μας πολιτισμοῦ.
• 13 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή, με αφορμή νομοσχέδιο περί στρατιωτικών επιθεωρήσεων, ότι (...) τό καλλίτερον στήριγμα τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν εἶναι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀντιρρήσεις καί ἐκφέρουν κατά συνείδησιν τήν γνώμην των, δέν εἶναι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ὑποχωροῦν πρό τοῦ βάρους ἑνός μεγάλου ἀνδρός (Π.Κ., σελ. 564).
• 15 Δεκεμβρίου: Στη Βουλή υπερασπίζεται, με αφορμή το δασμό του σίτου, τα συμφέροντα του γεωργικού πληθυσμού και την ενίσχυση της γεωργίας (Π.Κ., σελ. 569-574).
• 17 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι δέν προάγομεν τάς φιλικάς σχέσεις μεταξύ τῶν δύο Κρατῶν ὅταν δέν διεκδικοῦμε ἀπό τήν Βουλγαρίαν τήν ἐκκαθάρισιν ὅλων τῶν ἀπαιτήσεών μας (Π.Κ., σελ. 563).
• 31 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε συνέντευξή του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων ότι πρέπει νά ὑπάρξῃ οὐσιαστικώτερος χωρισμός τῆς ἐκτελεστικῆς ἀπό τήν νομοθετική ἐξουσία (...). Δέν ἔχει κατανοηθῆ ὅσον θά πρέπει ὅτι, ὕστερα ἀπό τόν ἀνώμαλον βίον πού περάσαμεν, τήν δικτατορίαν, ἔχομεν ἀνάγκην καί εἰδικῶν θεσμῶν εἰδικῆς διαπαιδαγώγησης διά νά ἀποκτήσουμε ὡς σύνολον εἰς ἀνωτέρα βαθμίδα τάς ἀρετάς πού χρειάζονται διά νά αὐτοκυβερνώμεθα ἐπιτυχῶς (Π.Κ., σελ. 565-568).

1929

• 12 Φεβρουαρίου: Σε ομιλία του για την 7η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου στο θέατρο του Λευκού Πύργου (Εφημερίς των Βαλκανίων, 13.12), επισημαίνει ότι Ἀντιθέτως πρός τάς δικτατορίας, εἰς τάς δημοκρατίας τά ἕλκη δέν καλύπτονται καί αἱ ἀκολασίαι δέν μένουν ἀτιμώρητοι(...). Οἱ ἀγῶνες διά τήν οὐσιαστικήν συμπλήρωσιν τῆς Δημοκρατίας ἐπιβάλλεται νά διεξάγωνται πάντοτε, ὅπως θέλει ἡ Δημοκρατία, μέ σεβασμόν τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν τῶν πολιτῶν καί μέ συνδρομή ὅλων τῶν κομμάτων καί ἰδίως τῶν διευθυνουσῶν τάξεων (Π.Κ., σελ. 578-581).
• 3 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, υπενθυμίζει ότι ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, το 1910, του είχε πει: Σεῖς ἔχετε ἄλλον προορισμόν καί ἄλλον προορισμόν ἐγώ(...). Σεῖς εἶσθε ἕνα εἶδος ἀτμομηχανῆς, ἡ ὁποία πρέπει νά προχωρῇ καί ἐγώ νά κάμω ἕνα κόμμα ἀνορθωτικόν, τό ὁποῖον, ἐφόσον ὡριμάζουν αἱ ἰδέαι αὐταί, θά τάς ἐφαρμόζῃ (Π.Κ., σελ. 582-583). Επισημαίνει στην ίδια αγόρευση, σχετικά με το νομοσχέδιο για την κατοχύρωση του κοινωνικού καθεστώτος («ιδιώνυμο»), ότι αυτός ο νόμος θα δημιουργήσει πολλούς «μάρτυρες της κομμουνιστικής ιδεολογίας» (...) Ὑπάρχει ἕνας μεγαλύτερος κίνδυνος κατά τοῦ καθεστῶτος (...), ὁ προερχόμενος ἀπό φασιστικάς ἤ δικτατορικάς ὀργανώσεις καί τάξεις ... (Π.Κ., σελ. 584-592).
• 4 Απριλίου: Επικροτεί με αγόρευσή του στη Βουλή την υπογραφή του ελληνοσερβικού συμφώνου.
• 15 Απριλίου: Ελέγχει την κυβέρνηση Βενιζέλου σε προεκλογικές ομιλίες του στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη (εφ. Το Φως Θεσσαλονίκης).
• 21 Απριλίου: Στις εκλογές για τη Γερουσία η «Δημοκρατική Ένωσις – Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» ψηφίζεται από 54.000 εκλογείς (6,58%) και κερδίζει 1 έδρα (από τις 92).
• 8 Μαΐου: Εισηγείται στο δεύτερο συνέδριο του κόμματος στη Θεσσαλονίκη την οριστική αντικατάσταση του τίτλου «Δημοκρατική Ένωσις» από τον τίτλο «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» (Π.Κ., σελ. 647).
• 30 Μαΐου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, επισημαίνει ότι το νομοσχέδιο («ιδιώνυμο») δέν στρέφεται μόνο κατά τοῦ Κομμουνισμοῦ ἀλλά κατά πάσης κινήσεως ριζοσπαστικῆς (...). Εἶναι νομοσχέδιον περιοριστικόν τῆς ἐλευθέρας σκέψεως (Π.Κ., σελ. 592-594).
• 3 Ιουνίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Π. Κουντουριώτης με 25 ψήφους επί 309 παρόντων βουλευτών και γερουσιαστών. Καταμετρήθηκαν 44 λευκά ψηφοδέλτια από τα αντιβενιζελικά κόμματα και από τους πολιτικούς σχηματισμούς των Παπαναστασίου και Καφαντάρη που εκδήλωσαν με αυτό τον τρόπο την αποδοκιμασία τους κατά του ναυάρχου, διότι συγκατατέθηκε ως πρόεδρος της Δημοκρατίας, τον Ιούλιο του 1928, στη θέσπιση του πλειοψηφικού αντί της αναλογικής. Ένα από τα 6 άκυρα ψηφοδέλτια ανέγραφε «Παπαναστασίου».
• 2 Ιουλίου: Στην εμπεριστατωμένη αγόρευσή του στη Βουλή για τα εκπαιδευτικά ζητήματα (στοιχειώδης εκπαίδευση, επαγγελματική μόρφωση, γεωργικά και νυκτερινά σχολεία, κ.λπ.), επισημαίνει την ανάγκη οργανώσεως βιβλιοθηκών σε όλες τις πόλεις: Εἰς τούς Ἕλληνας τῶν ἐπαρχιῶν, παρατηρεί, ὑπάρχει πολύ καλή διάθεσις καί ἱκαναί δυνάμεις, αἱ ὁποῖαι μένουν νεκραί, διότι δέν ὑπάρχει ἡ ἀπαιτουμένη ὀργάνωσή τους.
• 8 Ιουλίου: Με αγόρευσή του στη Βουλή, ζητάει από την κυβέρνηση να προβεί εγκαίρως στην έκδοση του διατάγματος για την παραχώρηση της γυναικείας ψήφου στις δημοτικές εκλογές, έτσι ώστε ο σχετικός νόμος του 1925 να εφαρμοστεί, τουλάχιστον στις προσεχείς εκλογές του 1933 (Π.Κ., σελ. 615). Παράλληλα, κατακρίνει τον υπουργό των Εσωτερικών για την επιβολή λογοκρισίας σε θεατρικό έργο. Υποστηρίζει ότι γιά νά ἀποφεύγωνται αὐθαιρεσίες, τά ἔργα τέχνης πρέπει νά κρίνωνται μόνον ἀπό ἐπιτροπές ἁρμοδίων.
• 12 Ιουλίου: Υποστηρίζει, με αγόρευσή του στη Βουλή: ἀναφορά Ἑλλήνων καλλιτεχνῶν διαμαρτυρομένων διά τόν τόπον, ὁ ὁποῖος ὡρίσθη πρός ἀνέγερσιν τοῦ μνημείου τοῦ Ἀγνώστου Στρατιώτου. Ἔχομεν ὅλοι ὑποχρέωσιν, προκειμένου νά ἀνεγείρωμεν ἕνα τόσο σημαντικόν μνημεῖον, νά ἀκούσωμεν τοὐλάχιστον τούς ἁρμοδιοτέρους (...). Ἡ ἐπιτροπή ἀπό ἀρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφους γνωμοδότησε ὅτι τό καταλληλότερο μέρος γιά νά στηθῇ τό μνημεῖο δέν ἦταν ἡ Πλατεῖα τῶν Ἀνακτόρων (Π.Κ., σελ. 616-617).
• 13 Ιουλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, εκθέτει τις απόψεις του για τη «διαρρύθμιση των σχέσεων του κράτους με την Εθνικήν Τράπεζαν» (Π.Κ., σελ. 618-628).
• 15 Ιουλίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας οφείλεται σε δική του ιδέα και αναπτύσσει τους τρόπους με τους οποίους η Τράπεζα αυτή θα θεμελιωθεί σε στερεότερες βάσεις (Π.Κ., σελ. 629-639).
• 28 Ιουλίου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα εξαίρει την απόφαση να συγκληθεί το 27ο Συνέδριο Ειρήνης στην Αθήνα.
• 7 Οκτωβρίου: Ως πρόεδρος του 27ου Συνεδρίου της Ειρήνης στην Αθήνα, στον εναρκτήριο λόγο του, εισηγείται τη σύγκληση διασκέψεων των βαλκανικών λαών (εφ. Ελεύθερον Βήμα) και υποβάλλει (στη γαλλική γλώσσα) υπόμνημα για το ζήτημα της ομοσπονδίας των λαών (Π.Κ., σελ.640-646).
• 26 Οκτωβρίου: Αναπτύσσει στη Θεσσαλονίκη το πρόγραμμα του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» (Σημασίαν δέν ἔχει ποιός ψηφίζει μιάν μεταρρύθμισιν ἀλλά ποιός ἀγωνίζεται διά νά τήν καταστήσῃ ὥριμον εἰς τήν συνείδησιν τοῦ λαοῦ ...) εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, σε ειδικό τεύχος 32 σελίδων έχουν συγκεντρωθεί οι «Προγραμματικαί Αρχαί», όπως ψηφίστηκαν από το 2ο Γενικό Συνέδριο κατά το 1929 –βλ. Π.Κ. σελ. 647.
• 9 Νοεμβρίου: Τίποτε δέν πρέπει νά ἐμποδίσῃ τήν ὀργάνωση μίας Εὐρωπαϊκῆς Συνομοσπονδίας πού θά κατοχυρώσῃ τήν Εἰρήνη λυσιτελέστερα ἀπό τήν Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν, υποστηρίζει σε έρευνα της γαλλικής εφημερίδας Le Capital.
• 15 Νοεμβρίου: Ὁ Ψυχάρης, δηλώνει σε έρευνα της Νέας Εστίας, μένει πάντα ὁ πατέρας τοῦ δημοτικισμοῦ.
• 5 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει στη Βουλή το νομοσχέδιο για την ίδρυση Υπουργείου Αεροπορίας, όχι μόνο από πολεμικής απόψεως αλλά κυρίως από εμπορικής (Π.Κ., σελ. 652).
• 13 Δεκεμβρίου: Στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο που του ανακοινώνει –σε ιδιαίτερη συνομιλία– ότι αποφάσισε να υποδείξει τον Καφαντάρη ως πρόεδρο της Δημοκρατίας, απαντά: Κύριε Πρόεδρε δέν θά ἦτο δυνατόν νά γίνῃ καλύτερη ἐκλογή. Μ’ ὅλην μου τήν καρδιά σᾶς συγχαίρω διά τήν ἀπόφασίν σας αὐτήν. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τελικά, υπέδειξε ως υποψήφιο πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Α. Ζαΐμη.
• 14 Δεκεμβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Α. Ζαΐμης με 275 ψήφους επί 327 παρόντων βουλευτών και γερουσιαστών. Οι βουλευτές του Παπαναστασίου ψήφισαν τον Α. Ζαΐμη. Ένα από τα 32 άκυρα ψηφοδέλτια ανέγραφε «Α. Παπαναστασίου».
• 20 Δεκεμβρίου: Τό ζήτημα τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, υποστηρίζει στη Βουλή, δέν εἶναι ζήτημα Μακεδονικόν, (...) εἶναι ζήτημα ἑλληνικόν (...). Ἕν Πανεπιστήμιον ὅπως τό τῆς Θεσσαλονίκης, μακράν τοῦ διοικητικοῦ κέντρου τοῦ Κράτους, θά ἔχῃ καί τό ἑξῆς εὐχάριστον γεγονός, ὅτι οἱ φοιτηταί θά εἶναι ἀναγκαστικῶς ὑποχρεωμένοι νά προσηλοῦνται εἰς τήν ἐπιστημονικήν μόρφωσιν (...). Ἠθελήσαμεν, ἐξάλλου, τό Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης νά ἔχῃ νέον τρόπο ὀργανώσεως, νά περιλαμβάνῃ καί γεωπονικάς καί νοσολογικάς καί πρακτικάς σχολάς (...). Πρέπει ἀπό τό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης νά μεταλαμπαδευθῇ ἡ σκέψις ἡ ἑλληνική.

1930

• 12 Ιανουαρίου: Καταγγέλλει σε άρθρο του στην εφ. Πειθαρχία το «περιβάλλον» του πρωθυπουργού και επισημαίνει ότι ἡ πολιτική ἀνωμαλία σήμερον ἔγκειται εἰς τήν ὑπερβολικήν συγκέντρωσιν ἐξουσίας στά χέρια τοῦ πρωθυπουργοῦ.
• 3 Φεβρουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, σχετικά με την πολιτική των εξοπλισμών, επισημαίνει ότι σκοπός τοῦ ἐθνικοῦ στρατοῦ δέν ἠμπορεῖ νά εἶναι παρά ἡ ἄμυνα τοῦ ἐθνικοῦ ἐδάφους (...) καί θά ἔπρεπε ὅλαι ἐκεῖναι αἱ ἀντιλήψεις, δηλαδή ὅτι τό ἔδαφος εἶναι μικρόν ἐν συγκρίσει πρός τόν πληθυσμόν, κάτω ἀπό τάς ὁποίας ὑποκρύπτεται ἕνα αἴσθημα ἐθνικιστικῆς ὑπερβολῆς, νά καταπνιγοῦν, διότι αὐτό ἐπιβάλλει τό γενικόν συμφέρον τοῦ Ἔθνους (Π.Κ.,σελ.652-654).
• 12 Φεβρουαρίου: Με αφορμή την 8η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου και την εκατονταετηρίδα της Επαναστάσεως, αναφέρεται στο ιστορικό υπόβαθρο της ≪εκλαΐκευσης του κράτους≫ και επισημαίνει ότι ὁ πολιτικός βίος βρίσκεται σέ ἀνώτερο ἐπίπεδο παρά ὁποτεδήποτε ἄλλοτε (...), ἀλλά ἡ δημοκρατική ἰδέα δέν ἔχει, δέν μπορεῖ νά ἔχῃ τέρμα (Π.Κ., σελ. 655-656).
• 27 Μαρτίου: Υποστηρίζει με αγόρευσή του στη Βουλή ότι τα Παλαιά Ανάκτορα είναι ακατάλληλα για την εγκατάσταση της Βουλής και της Γερουσίας και ζητεί να χρησιμοποιηθούν ως Εθνογραφικό Μουσείο (Π.Κ., σελ. 658).
• 2 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, υποστηρίζει ότι ἡ ἀμοιβή τοῦ κλήρου πρέπει νά μή γίνεται εἰς βάρος ὁρισμένων ἀνθρώπων ἤ περιφερειῶν, ἀλλά εἰς βάρος ὁλόκληρης τῆς κοινωνίας, ἡ ὁποία καί συμφέρον ἔχει καί θέλει νά ἐξυψωθῇ ὁ κλῆρος (Π.Κ., σελ. 648-651).
• 15 Απριλίου: Ὁ Παλαμᾶς, γράφει ο Παπαναστασίου, γίνεται ὁ ποιητής πού ἀγωνίστηκε νά ἀπολυτρώσῃ τήν πνευματική ζωή μας ἀπό τά δεσμά τοῦ σχολαστικισμοῦ καί νά τήν κάνῃ ἀληθινή, δημιουργική (Π.Κ., σελ. 657-658).
• 30 Απριλίου: Στο λόγο του στα εγκαίνια της Εθνικής Πινακοθήκης επισημαίνει: Ἡ ζωγραφική(...) ἁπαλύνει τάς ψυχάς, ἐξευγενίζει καί ἐξυψώνει τους ἀνθρώπους. Ὅμως, διά νά ἐπιτελέσῃ αὐτόν τόν προορισμόν της, πρέπει τά ζωγραφικά ἔργα νά ἐκτίθενται ἔτσι ὥστε νά εἶναι προσιτά εἰς τό κοινόν καί νά δύναται καί ὁ ἁπλούστερος ἄνθρωπος νά τά ἀπολαμβάνῃ ἀνέτως. Αὐτήν τήν ἐκδούλευσιν τήν ὀφείλει εἰς τόν λαόν ἡ Δημοκρατία (Π.Κ., σελ. 659-661).
• 19 Μαΐου: Γράφει στο γιουγκοσλαβικό περιοδικό Νόβα Εβρόπα (αναδ. Στον Ημερήσιο Τύπο, 19.5) για τους ελληνοσερβικούς δεσμούς.
• 6 Ιουνίου: Εγκρίνει, με δηλώσεις του στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων, τη συμφωνία διά τήν ἀσφάλειαν τῶν φιλικῶν σχέσεων Ἑλλάδος καί Τουρκίας καί τήν προαγωγήν τῆς βαλκανικῆς συνεργασίας.
• 16-22 Ιουνίου: Συμμετέχει στην 26η «Διακοινοβουλευτική Διάσκεψη» στο Λονδίνο. Εκλέγεται πρόεδρος της Επιτροπής για την οργάνωση της Βαλκανικής Διάσκεψης.
• 24 Ιουνίου: Ἡ ἑλληνοτουρκική συμφωνία, υποστηρίζει στη Βουλή, δέν ἀποτελεῖ θρίαμβον, ἀλλά δέν ἦτο δυνατόν νά ἐπιτευχθοῦν μεγαλύτερα πλεονεκτήματα. Πρέπει νά τήν ἀποδεχθῶμεν καί μ’ ὅλην τήν εἰλικρίνειαν νά τήν ἐφαρμόσωμεν.
• 14 Σεπτεμβρίου: Τονίζει στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων τη διαβαλκανική σημασία της Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης.
• 5-12 Οκτωβρίου: Ως πρόεδρος της Α΄ Βαλκανικής Διάσκεψης που συνήλθε στη Θεσσαλονίκη, εισηγείται τις θεμελιώδεις προγραμματικές της αρχές.
• 3 Νοεμβρίου: Συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο Αγροτικών Κομμάτων στην Πράγα (εφ. Ταχυδρόμος της Θεσσαλονίκης και Αρκαδικόν Βήμα της Τριπόλεως 14.12).
• 20 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή τα θετικά σημεία της ελληνοτουρκικής προσέγγισης και των συμφωνιών της 30.10.1930 (Π.Κ.,σελ. 669-672): Πιστεύομεν ὅτι καί ὁ Τουρκικός Λαός εἶναι μία ἀνάγκη διά τόν Ἑλληνικόν καί ὁ Ἑλληνικός εἶναι μία ἀνάγκη διά τόν Τουρκικόν. Δέν εἶναι μικρόν πρᾶγμα ὅτι οἱ δύο λαοί ἀναγνωρίζουν τήν ἀνάγκην μίας εἰρηνικῆς, φιλικῆς συμβιώσεως καί συνεργασίας καί θέλουν νά καλλιεργήσουν στενωτέραν προσέγγισιν.
• 15-16 Δεκεμβρίου: Αναπτύσσει στη Βουλή τις απόψεις του για το «Κωπαϊδικόν» ζήτημα, και έρχεται σε έντονη αντιπαράθεση με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο (Π.Κ., σελ. 673-676).
• 22 Δεκεμβρίου: Επικρίνει σε ορισμένα σημεία το νομοσχέδιο που ρίχνει το «λίθο του αναθέματος» στα ξένα σχολεία και επισημαίνει ότι ἡμεῖς ὡς Κράτος δημοκρατικόν, ἀλλά καί ἐνδιαφερόμενον διά τήν ἐκπαίδευσιν καί τῶν ὁμοεθνῶν μας, διεσπαρμένων εἰς ὅλα τά μέρη τῆς γῆς καί διεκδικούντων τό δικαίωμα τῆς σχολικῆς ἐλευθερίας, εἴχομεν κάθε λόγον νά εἴμεθα διαλλακτικοί καί ἐν μέρει ἐπιεικεῖς (Π.Κ., σελ. 680-681).
• 29 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει στην επιτροπή για την αναθεώρηση του Αστικού Κώδικος ότι τό ὑποχρεωτικόν τοῦ θρησκευτικοῦ γάμου ἠμπορεῖ νά ἔχῃ δικαιολογίαν μόνον εἰς θεοκρατικόν κράτος. Ἡ Ἐκκλησία πρέπει νά εἶναι κοινωνικός ὀργανισμός χρησιμώτατος ἀλλά ὑπό μίαν προϋπόθεσιν, τήν ἐλευθερίαν τήν ἀπόλυτον τῆς συνειδήσεως. Οἱοσδήποτε ἐξαναγκασμός τῶν ἀτόμων νά τελοῦν τόν γάμον καθ’ ὡρισμένους θρησκευτικούς τύπους δέν προάγει τήν Ἐκκλησίαν ἀλλά μειώνει τό κῦρος της (Π.Κ., σελ. 679-680).

1931

• 1-3 Ιανουαρίου: Στον «πολιτικό απολογισμό» του 1930, στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος, προτείνει να επαναφερθεί η αναλογική «προς αποτροπήν ανωμάλων λύσεων».
• 23 Ιανουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή ανατρέχει στη «δίκη των 6» και παρέχει την ενδιαφέρουσα ιστορική πληροφορία ότι, για να αποφευχθεί η δίκη, πίστευε τότε πως θα έπρεπε ο βασιλεύς Γεώργιος να απειλήσει την κυβέρνησιν με παραίτησιν (Π.Κ., σελ. 682).
• 26 Ιανουαρίου: Παρουσιάζει σε ομιλία του στο καπνοπαραγωγικό συνέδριο της Θεσσαλονίκης τις απόψεις του για το πολυσύνθετο καπνικό ζήτημα (Π.Κ.,σελ. 683-686).
• 4 Φεβρουαρίου: Ψέγει το συγκεντρωτισμό του πρωθυπουργού και την ανειλικρινή και επικίνδυνη πολιτική του «Λαϊκού Κόμματος». Συνιστά να ψηφιστεί στις γερουσιαστικές εκλογές Θεσσαλονίκης ο υποψήφιος του κόμματός του.
• 12 Φεβρουαρίου: Στην 9η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου, σε πανηγυρική ομιλία του στο Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών, επισημαίνει ότι δέν θά πάψουμε νά πανηγυρίζουμε τόν ἀγῶνα πού ἱκανοποίησε τήν ἐθνική μας ἀξιοπρέπεια καί ἄνοιξε τόν δρόμο γιά νά ἱκανοποιηθοῦν πιό οὐσιαστικά οἱ ἀνάγκες τῶν ἀνθρώπων.
• 2 Μαρτίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, αναφέρεται διεξοδικά στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι των δημόσιων υπαλλήλων και στις υπαλληλικές οργανώσεις (Π.Κ., σελ. 689-694).
• 9 Μαρτίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, κατακρίνει την «αυταρχική» συμπεριφορά του πρωθυπουργού (Π.Κ., σελ. 698).
• 14 Μαρτίου: Σε συνέντευξή του στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος, υπερασπίζεται την αναγκαιότητα του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» και επισημαίνει ότι τα ταξικά κόμματα γενικώς, ὡς κόμματα γενικωτέρων συμφερόντων καί ἀρχῶν, ἔχουν τό πλεονέκτημα ὅτι συμβάλλουν εἰς τήν κατάργησιν τοῦ προσωπικοῦ κομματισμοῦ πού παραλύει τήν διοίκησιν, εἰς τήν προστασίαν τῶν ζωτικοτέρων συμφερόντων τοῦ τόπου καί τήν ἐξύψωσιν τοῦ πολιτεύματος (Π.Κ., σελ. 695-697).
• 4-8 Απριλίου: Συμμετέχει στο διεθνές συνέδριο των ριζοσπαστικών κομμάτων στην Πράγα (εφ. Ελεύθερον Βήμα, Π.Κ. σελ. 688).
• 24 Απριλίου: Με αφορμή την Βαλκανική Εβδομάδα στη Θεσσαλονίκη, υποστηρίζει ότι μόνο με την ένωση των βαλκανικών λαών μπορούν να επανορθωθούν ενδεχόμενες αδικίες.
• Μάιος: Ἡ εἰρήνη, υποστηρίζει στο περ. Ελληνίς, θά παγιωθῇ μόνο μέ ἕνα συμπολιτειακό συνασπισμό τῶν λαῶν πού θά καταστήσῃ τόν πόλεμο ἔγκλημα καί θά διευκολύνῃ τίς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (Π.Κ., σελ. 687).
• 4 Ιουνίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι αἱ περί Τύπου διατάξεις συνδέονται μέ τήν ἱστορίαν τῆς κατακτήσεως καί παγιώσεως τῶν πολιτικῶν ἐλευθεριῶν (...). Τό νομοσχέδιον ἀποτελεῖ μίαν κατά μέτωπον ἐπίθεσιν κατά τοῦ Τύπου καί σκοπεῖ εἰς τήν κατάπνιξιν τοῦ δημοσίου ἐλέγχου, τόν περιορισμόν αὐτοῦ(...). Ἄν μέ ἐρωτήσετε τί θά ἦτο προτιμώτερον εἰς τήν κοινήν γνώμην (...) νά ἔχωμεν καί μερικά θύματα ἐξυβρίσεων ἀλλά συγχρόνως ἐπίτασιν τοῦ ἠθικοῦ αἰσθήματος καί ταχύτερον κολασμόν τῶν ἀδικούντων ἤ νά μή ἔχωμεν καθόλου ἔστω προσβαλλομένους ἀνθρώπους ἀλλά συγχρόνως νά ἔχωμεν νεκρικήν σιγήν διά τά ἀδικήματα; θά ἀπαντοῦσα ὅτι τό ἀναγκαιότερον καί προτιμώτερον εἶναι τό πρῶτον (Π.Κ., σελ. 698-703).
• 9 Ιουνίου: Στη δευτερολογία του στη Βουλή για το νομοσχέδιο περί Τύπου, επισημαίνει ότι ἡ Λερναία Ὕδρα εἶναι οἱ δεσμοί τῶν ἐφημερίδων μέ τά μεγάλα οἰκονομικά συγκροτήματα.
• 19 Ιουνίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή για τα προσφυγικά χρέη, επισημαίνει ότι υπάρχει μια ἠθική εὐθύνη ἥτις ἐπιβάλλει εἰς τό Κράτος νά ἀκολουθήσῃ μίαν πολιτικήν ὅσον τό δυνατόν ἐπιεικεστέραν, ὥστε καί τούς πρόσφυγας νά μή ἐπιβαρύνῃ μέ ὑποχρεώσεις, τάς ὁποίας ποτέ δέν θά ἦτο δυνατόν νά ἐκπληρώσουν, καί συγχρόνως νά ἐξαντλήσῃ ὅλην του τήν προσπάθειαν ὑπέρ τῆς ἐξυψώσεως τῆς ἐθνικῆς μας οἰκονομίας (Π.Κ.,σελ.705-706).
• 22 Ιουνίου: Επικρίνει δριμύτατα στη Βουλή τον τρόπο εφαρμογής του περί Τύπου νόμου (στην υπόθεση του τέως υπουργού Καραπαναγιώτη).
• Ιούλιος: Ανακοινώνει στη Βουλή τις αποφάσεις της Α΄ Βαλκανικής Διασκέψεως.
• 5-10 Ιουλίου: Συμμετέχει στο 28ο Διεθνές Συνέδριο της Ειρήνης στις Βρυξέλλες.
• 27 Σεπτεμβρίου: Κηρύσσει την έναρξη των εργασιών στο Γ΄ Συνέδριο του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» στη Λάρισα.
• 1-7 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στην 27η Διακοινοβουλευτική Διάσκεψη στο Βουκουρέστι.
• 19-26 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στη Β΄ Βαλκανική Διάσκεψη που συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα.
• 5 Νοεμβρίου: Εξαίρει σε συνέντευξή του στην εφ. Έθνος την «εκλαΐκευση» του τουρκικού κράτους και τονίζει τη σημασία της Κωνσταντινουπόλεως για τη συναδέλφωση των βαλκανικών λαών.
• 19 Νοεμβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, επισημαίνει ότι εἶναι ἀδύνατον νά χωρέσῃ εἰς τόν ἑλληνικόν νοῦν, ὅτι μία μεγάλη δύναμις, ἡ ὁποία ἐχειραγώγησε τό ἔθνος αὐτό εἰς τούς ἀγῶνας του ὑπέρ τῆς ἀνακτήσεως τῆς ἐλευθερίας (Μ. Βρετανία) εἶναι δυνατόν νά κρατῇ ἀκόμα μακράν ἀπό τήν Ἑλλάδα τήν Κύπρον, μίαν νῆσον καθαρῶς ἑλληνικήν (Π.Κ., σελ. 711).
• 10 Δεκεμβρίου: Καταγγέλλει στη Βουλή, επισημαίνοντας τις ευθύνες της κυβέρνησης, ότι η «συμμορία» ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις Ελλήνων) Θεσσαλονίκης, προβαίνει σέ ἄνανδρες ἀντισημιτικές ἐνέργειες καί ἐγκληματική δράση μέ τό πρόσχημα τῆς ὑπεράσπισης τῆς θρησκείας, τῆς οἰκογένειας καί τῆς πατρίδας.
• 31 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει σε συνέντευξή του στον Γ. Αθανασιάδη-Νόβα (εφ. Πολιτεία) ότι τό ἐσωτερικόν ἔργον τοῦ Βενιζέλου ἀπέτυχεν, καί τονίζει τήν ἀνάγκη σχηματισμοῦ συμμαχικῶν κυβερνήσεων.

1932

• 12 Φεβρουαρίου: Στην 10η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου επισημαίνει: Ξέρουμε ποιά μεγάλα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα, ποιές προλήψεις, ποιοί κομματικοί ἐγωισμοί πρέπει νά ὑπερνικηθοῦν γιά νά πραγματοποιηθῇ ὁ μεγάλος δημοκρατικός σκοπός (...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀποκτήσῃ ἡ Δημοκρατία τό οὐσιαστικό της περιεχόμενο (Π.Κ., σελ. 712).
• 20 Φεβρουαρίου: Θεωρεί, σε συνέντευξή του στον Κ. Μπαστιά (εφ. Πρωΐα), απαραίτητη μίαν κοινωνικήν πολιτικήν φωτισμένην, ἡ ὁποία δι’ ὁμαλῶν μέσων νά ὁδηγήσῃ εἰς πραγματική ἀνακούφισιν τῶν ἐργαζομένων μαζῶν.
• 24 Φεβρουαρίου: Ζητάει στη Βουλή αναστολή των αγροτικών χρεών και υποστηρίζει ότι ἄν δέν ληφθῇ μέριμνα, θά χαθῇ ὁ χωρικός, ἀλλά, πρίν χαθῇ, θά ἀνατινάξῃ εἰς τόν ἀέρα ὁλόκληρον τό κοινωνικόν καθεστώς.
• 2 Μαρτίου: Δηλώνει στην εφ. Εστία ότι η αναλογική πρέπει να είναι το μόνιμο εκλογικό σύστημα της δημοκρατίας.
• 16 Απριλίου: Υποβάλλει πρόταση νόμου «περί καθιερώσεως του αναλογικού συστήματος».
• Β' Βαλκανική Διάσκεψη (Κωνσταντινούπολη - Άγκυρα, 16-20 Οκτωβρίου 1931).Από δεξιά: Αλ. Παπαναστασίου, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Τεφήκ Ρουστού Αράς, ο πρόεδρος της ελληνικής Βουλής Θεμ. Σοφούλης, ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού, ο πρεσβευτής της Τουρκίας στην Αθήνα ποιητής Ρουσέν Εσρέφ, ο Α. Μπακάλμπασης και οι σύζυγοι των Τούρκων πολιτικών.
• 28 Απριλίου: Απαντώντας στην κριτική του Παπαναστασίου, ο Βενιζέλος τονίζει στη σχετική αγόρευσή του στη Βουλή: Ὅταν θά ἀποθάνω, ὁ καλύτερος ἐπικήδειος λόγος θά εἶναι τοῦ κ. Παπαναστασίου. Μετά το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Παπαναστασίου πρότεινε –και έγινε αποδεκτό– να χαραχτεί στη μαρμάρινη πλάκα του τάφου του η περικοπή του επικήδειου λόγου που ο κορυφαίος ηγέτης ήθελε να του «απαγγείλει» ο Παπαναστασίου.
• 19 Μαΐου: Ζητάει από τη Βουλή να επισπεύσει την επεξεργασία και ψήφιση του Νομοσχεδίου Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Επισημαίνει ότι οι χωριστοί κατάλογοι αλλοθρήσκων αποτελούν με το αναλογικό σύστημα «κηλίδα του νόμου».
• 20 Μαΐου: Υποστηρίζει στη Βουλή, με αφορμή την απεργία των «Τριατατικών», ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν έχουν δικαίωμα να επιδιώξουν την ικανοποίηση των αιτημάτων των δι’ ομαδικής εγκαταλείψεως της θέσεώς των.
• 26 Μαΐου: Σχηματίζει κυβέρνηση. Αναλαμβάνει και τα υπουργεία Εξωτερικών, Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας. Δεύτερη δημοκρατική κυβέρνηση (Μάιος 1932).
• 27 Μαΐου: Διευκρινίζει σε δηλώσεις του στον Τύπο: Ἡ κυβέρνησις ἐσχηματίσθη ἐξ ἀνάγκης, κατόπιν τῆς ἀποτυχίας σχηματισμοῦ Κυβερνήσεως Συνασπισμοῦ. Ὁ βίος της πάντως θά εἶναι βραχύς. Σκοπός της: νά ὁδηγήσῃ πρός ἐκλογάς καί νά ἀντιμετωπίσῃ τήν κρίσιμη οἰκονομική κατάσταση. Αναφέρεται στη διαβεβαίωση του Βενιζέλου περί τῆς πλήρους ἐν τῇ Βουλῇ ὑποστηρίξεως τῆς νέας κυβέρνησης ἀπό τούς Φιλελευθέρους.
• 3 Ιουνίου: Στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του, ο Παπαναστασίου επισημαίνει ότι πρέπει νά γίνῃ γενικῶς ἀντιληπτόν ὅτι ἀπειλούμεθα ἀπό ἀνεπανόρθωτον οἰκονομικήν καταστροφήν. Εἶναι στιγμή νά δείξωμεν ἄν ὁ πατριωτισμός περιέχει οὐσίαν ἤ εἶναι λέξις κενή. Υποβάλλει στο τέλος της αγόρευσής του στη Βουλή την παραίτηση της κυβέρνησης, διότι δεν διαθέτει την «αμέριστον υποστήριξιν της πλειοψηφίας» του κοινοβουλίου.
• 4 Ιουνίου: Σε δηλώσεις του στην εφ. Έθνος διευκρινίζει ότι στην παραίτηση της κυβέρνησής του οδήγησαν αἱ κατά μέρος ἀντιρρήσεις καί τό σύνολο τῆς ἀγόρευσης τοῦ Βενιζέλου πού περιεῖχε δυσπιστίαν καί ὑποτίμησιν τῆς κυβερνήσεως.
• 8 Ιουνίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, θεωρεί αντισυνταγματική τη σύσταση Επιτροπής μελέτης για την αναθεώρηση του συντάγματος (Τα μέλη του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» αποχωρούν από την αίθουσα των συνεδριάσεων).
• 19 Ιουνίου: Σε άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία («Κάτω τας χείρας») καταγγέλλει τη σύσταση στρατιωτικοῦ συνδέσμου καί τήν ἠθική κατάπτωση τῆς Κυβερνήσεως τῶν Φιλελευθέρων.
• 26 Ιουνίου: Υποστηρίζει στην εφ. Δημοκρατία («Ο Στρατός εις την παγίδα») ότι ὁ Στρατός πρέπει νά διαφωτισθῇ καί νά παραμείνῃ μακράν τῆς πολιτικῆς.
• 3 Ιουλίου: Επικρίνει, με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία, τον πρωθυπουργό, διότι δημιουργεί «καθεστωτικό», για να απομακρύνει την προσοχή από τις ευθύνες της τετραετίας και παρασύρει τους αφελείς και φιλόδοξους στρατιωτικούς. Υποστηρίζει ότι οι σκοποί των προτεινόμενων συνταγματικών μεταρρυθμίσεων είναι δικτατορικοί.
• 31 Ιουλίου: Επισημαίνει, σε άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία, ότι πρέπει να διαλυθούν όλα τα «πολιτικοστρατιωτικά συγκροτήματα»: Ἄν ἔχῃ ἐλαττώματα ἤ χάσματα τό πολίτευμα, αὐτά θά διορθωθοῦν ἀπό τόν Λαόν.
• 10 Αυγούστου: Διατυπώνει και συνυπογράφει (με τους Π. Τσαλδάρη, Γ. Καφαντάρη και Κ. Ζαβιτσιάνο) κοινό «διάγγελμα» της αντιπολίτευσης που καταλήγει ως εξής: Τό πολίτευμα δέν διατρέχει κανένα κίνδυνον, διότι δέν ὑπάρχει κόμμα, ἄξιον τοῦ ὀνόματος, πού νά ἀποβλέπῃ εἰς τήν ἀνατροπήν τοῦ πολιτεύματος. Ὁ μοναδικός κίνδυνος τοῦ πολιτεύματος προέρχεται ἀπό τήν κυβέρνηση, ἡ ὁποία τό ἐξευτελίζει διά συνεχῶν παραβάσεων καί αὐθαιρεσιῶν καί τῆς χειρίστης διοικήσεως, ἡ ὁποία ἐσώρευσε ἐρείπια εἰς τόν τόπον. Ἐναντίον τῆς τοιαύτης ἀνιέρου τακτικῆς θά ἀντιταχθῶμεν μ’ ὅλας μας τάς δυνάμεις, πεπεισμένοι ὅτι, ἀνεξαρτήτως τῶν διαφορῶν πού μᾶς χωρίζουν, ὅ,τι προέχει εἶναι ἡ ἐξασφάλισις τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν καί ἡ πλήρης πολιτική ὁμαλότης.
• 14 Αυγούστου: Σε «ανοικτή επιστολή» προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο (εφ.Δημοκρατία), υποστηρίζει ότι ο πρωθυπουργός δεν υπήρξε ποτέ δημοκρατικός, και προκαλεί πλέον την επέμβαση του στρατού στην πολιτική: Ἐγώ ὁ παλαιός συνεργάτης σας σᾶς κάμνω τήν πλέον εἰλικρινῆ ἔκκλησιν. Ἀναστηλώσατε τό κῦρος τοῦ πολιτεύματος, τηρήσατε τόν ὅρκον πού ἐδώσατε, ὁδηγήσατε ταχέως τόν στρατόν εἰς τούς στρατῶνας του καί τόν λαόν εἰς ἐλευθέρας καί ἀνεπηρεάστους ἐκλογάς. Ἐάν δέν ἔχετε αὐτήν τήν δύναμιν, ἐάν σκέπτεσθε νά συνεργήσετε εἰς καταπάτησιν τοῦ πολιτεύματος, καί τόν τόπον θά καταστρέψετε καί τόν πολιτικόν βίον σας θά κηλιδώσετε καί θά τόν τερματίσετε οἰκτρῶς (Π.Κ., σελ. 723-724).
• 14 Σεπτεμβρίου: Επισημαίνει (στην εφ. Αρκαδία) ότι οι ιδέες του αγροτισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης γεννήθηκαν στα μικρά του χρόνια στην Αρκαδία, όταν ήρθε σε επαφή με τη ζωή των οικογενειών του χωριού (Π.Κ.,σελ. 727-728).
• 20 Σεπτεμβρίου: Σε προεκλογικό λόγο του στην Πάτρα (εφ. Νεολόγος Πατρών) υποστηρίζει ότι ἡ Δημοκρατία κατελύθη οὐσιαστικῶς τό 1928. Ὁ λαός δέν θά ἀνεχθῇ τήν ἐπιβολή ἑνός προσώπου καί δέν θά συναινέσῃ στήν κατάργηση τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ (δικαίωμα διάλυσης Βουλής χωρίς συγκατάθεση Γερουσίας).
• 25 Σεπτεμβρίου: Εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας στις βουλευτικές εκλογές που διεξάγονται με σύστημα αναλογικής. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συγκεντρώνει 69.057 ψήφους (5,89%) και κερδίζει 8 έδρες.
• 22-27 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στην Γ΄ Βαλκανική Διάσκεψη στο Βουκουρέστι.
• 12 Νοεμβρίου: Δηλώνει στη Βουλή ότι θα δώσει στην κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη (σχηματίστηκε στις 4.11) «ψήφο ανοχής» («παροχήν πιστώσεως χρόνου») και διαβεβαιώνει ότι κανείς δέν εἶναι εἰς θέσιν νά δημιουργήσῃ ἀνωμαλίας εἰς τόν τόπον (Π.Κ., σελ. 729-733).

1933

• 12 Ιανουαρίου: Επικρίνει την κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη, επειδή υπονομεύει την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και δηλώνει στη Βουλή ότι θα την καταψηφίσει, διότι δεν έχει με το μέρος της την κοινοβουλευτική πλειοψηφία: Ἦλθεν ἡ στιγμή νά ἀναλάβῃ τό Λαϊκόν Κόμμα τήν πρωτοβουλίαν ὅπως σχηματίσῃ Κυβέρνησιν Ἐθνικοῦ Συνασπισμοῦ (Π.Κ.,σελ.733-736).
• 16 Ιανουαρίου: Διορίζεται υπουργός Εθνικής Οικονομίας και προσωρινά υπουργός Γεωργίας στην τελευταία κυβέρνηση Βενιζέλου.
• 5 Μαρτίου: Καταψηφίζεται στις βουλευτικές εκλογές. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα», συμμετέχοντας στον «Εθνικό Συνασπισμό», συγκεντρώνει 47.000 ψήφους (4,16%) και κερδίζει 13 έδρες.
• 22 Μαρτίου: Συμμετέχει στις εργασίες του συμβουλίου της Βαλκανικής Διασκέψεως στο Βουκουρέστι.
• 23 Μαρτίου: Επικρίνει με δηλώσεις στην εφ. Πρωΐα την απόπειρα προς δικτατορίαν (Ν. Πλαστήρα) και αναλύει τη «νομιμοφροσύνη» του «Λαϊκού Κόμματος». Λαμβάνει μέρος στο Συνέδριο του «Αγροτικού Κόμματος» της Βουλγαρίας.
• 1 Απριλίου: Ορκίζεται ως γερουσιαστής μετά την εκλογή του (30.3) και από τα δύο Σώματα (Βουλή και Γερουσία).
• 23 Απριλίου: Τονίζει με δηλώσεις του στον Τύπο ότι ζήτημα βασιλικῆς παλινορθώσεως δέν ὑφίσταται εἰς τήν Ἑλλάδα (Π.Κ., σελ. 737-738).
• 7 Μαΐου: Εκλέγεται βουλευτής στην επαναληπτική εκλογή Ροδόπης (στη θέση του παραιτηθέντος Αν. Μπακάλμπαση).
• 11 Μαΐου: Υποβάλλει την παραίτησή του από τη Γερουσία.
• 17 Μαΐου: Είναι νομικώς αβάσιμη, υποστηρίζει στη Βουλή, η κατηγορία ηθικής αυτουργίας του αρχηγού των Φιλελευθέρων για την «εγκληματική απόπειρα» του στρατηγού Πλαστήρα (Π.Κ., σελ. 738).
• 2 Ιουνίου: Κατακρίνει, σε συνέντευξή του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα, την ακυρωτική απόφαση του εκλογοδικείου Θεσσαλονίκης και τάσσεται υπέρ του χωριστού καταλόγου αλλοθρήσκων, όταν πρόκειται περί πλειοψηφικού, και υπέρ ενιαίων περιφερειών, όταν πρόκειται περί αναλογικής. Αποδοκιμάζει ἀντισημιτικές κινήσεις, μολονότι τό Ἰσραηλιτικόν στοιχεῖον ὁρμᾶται ἀπό αἰσθήματα φανερώνοντα ἰδιαίτερον ἐθνικόν αἴσθημα. Σε συνέντευξή του στον Αλ. Λιδωρίκη (εφ. Ακρόπολις) δεν διστάζει να υποστηρίξει για τον Γ. Κονδύλη ότι θἄπρεπε νά ντρέπεται ὅταν ὁμιλῇ περί ἠθικῆς…
• 7 Ιουνίου: Εκφράζει αποτροπιασμό για την εγκληματική απόπειρα κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου≫ (6.6) και ζητεί τιμωρία ενόχων και υποκινητών (εφ.Ελεύθερον Βήμα).
• 2 Ιουλίου: Στην επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης (ο Παπαναστασίου κατηύθυνε τον εκλογικό αγώνα από πλευράς αντιπολίτευσης, μαζί με τους Γ. Καφαντάρη, Ι. Σοφιανόπουλο, κ.λπ.) επικράτησε η βενιζελική παράταξη που κέρδισε και τις 20 έδρες της Θεσσαλονίκης.
• 3 Ιουλίου: Ἡ χθεσινή ἐκλογή της Θεσσαλονίκης, δηλώνει στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, ὑπῆρξε ἕνας θρίαμβος τοῦ δικαίου καί τῶν δημοκρατικῶν ἐλευθεριῶν.
• 20-24 Σεπτεμβρίου: Με πέντε άρθρα του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα επισημαίνει τις ευθύνες της κυβέρνησης και διαπιστώνει προστασία των ενόχων και συγκάλυψη του εγκλήματος της απόπειρας κατά του Βενιζέλου.
• 5 Νοεμβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δ΄ Βαλκανικής Διασκέψεως στη Θεσσαλονίκη.
• 8-12 Δεκεμβρίου: Προβαίνει σε μία ενδιαφέρουσα ιστορική ανασκόπηση της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα (εφ. Νέος Κόσμος) και αναφέρεται στη συγκεκριμένη σχέση του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το κόμμα των Φιλελευθέρων (Π.Κ.,σελ. 743-751).
• 31 Δεκεμβρίου: Οὐδείς ζητεῖ ἐπιείκειαν, υποστηρίζει στη Βουλή, ἐναντίον ἐκείνων πού ἐστράφησαν κατά τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν. Ἀλλά τό νομοσχέδιον εἶναι (...) ἀντισυνταγματικόν (...) φατριαστικόν ...

1934

• 7 Ιανουαρίου: Επισημαίνει σε άρθρο του ότι οἱ κύριοι ὑπαίτιοι τῆς σημερινῆς ἀνωμαλίας πού προκαλεῖ τήν ὀργάνωσιν ὅλων τῶν δημοκρατικῶν δυνάμεων, εὑρίσκονται εἰς τήν κυβερνητικήν παράταξιν (...). Ἀλλά ὅσοι φαντάζονται ὅτι μέ τήν πτῶσιν τῆς χρεωκοπησάσης Κυβερνήσεως θά πέσῃ καί ἡ Ἑλλάς διά νά ἔλθουν αὐτοί νά ξυλευθοῦν, ἀπατῶνται ... (Π.Κ., σελ.752-754).
• 15 Ιανουαρίου: Καταγγέλλει στη Βουλή τη στάση της κυβέρνησης και του «υποψήφιου δικτάτορα» Ι. Μεταξά σχετικά με τη δολοφονική επίθεση της 6.6.1933 εναντίον του Βενιζέλου.
• 26 Ιανουαρίου: Ζητάει να ανακληθεί η παράνομη τιμωρία του καθηγητού Αλ. Δελμούζου και επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή ότι πρέπει να αναγνωριστεί από τη Βουλή το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης εἰς πάντα πολίτην καί κατά μείζονα λόγον εἰς τούς καθηγητάς τῶν Πανεπιστημίων. Νά ἀναγνωρισθῇ ἐμπράκτως αὐτή ἡ θεμελιώδης ἀρχή τοῦ Συντάγματος (ἄρθρο 16), διότι ἡμεῖς, ἀγωνισθέντες ὑπέρ τῆς καθιερώσεως τῆς Δημοκρατίας, δέν ἀπεβλέψαμεν μόνον εἰς τήν ἀντικατάστασιν τοῦ κληρονομικοῦ Ἄρχοντος διά τοῦ αἱρετοῦ, ἀλλ’ ἀπεβλέψαμεν εἰς τήν οὐσίαν τήν πολιτικήν ἀπό ἀπόψεως δικαιωμάτων τῶν πολιτῶν καί ἀπό ἀπόψεως κοινωνικῆς καί οἰκονομικῆς (...). Ἐξασφαλίζονται αἱ ἐλευθερίαι, ὅταν αἱ ἀρχαί, αἱ ὁποῖαι περιέχονται εἰς τό Σύνταγμα, εἶναι ζωνταναί εἰς τήν ψυχήν τοῦ λαοῦ (...). Ὁ καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου ἔχει δικαίωμα νά ἐκφέρῃ γνώμην καί νά ἐπικρίνῃ ἔργα τῆς Κυβερνήσεως(...) εἶναι ζήτημα θεμελιωδῶν ἀρχῶν δημοκρατικῶν, εἶναι ζήτημα πολιτισμοῦ δι’ αὐτόν τόν τόπον (Π.Κ.,σελ. 756-764).
• 13 Φεβρουαρίου: Στη 12η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου πλέκει το εγκώμιο του Βενιζέλου: Κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἀναγνωρίζῃ ὅτι εἶναι μία κορυφή, μία δόξα γιά τήν Ἑλλάδα, γιατί εἶναι αὐτός πού σέ μιά δύσκολη καμπή τῆς ἐθνικῆς μας ἱστορίας κατόρθωσε νά ἐξυψώσῃ τό κῦρος τῆς πολιτείας, νά αὐξήσῃ καί νά κάνῃ ἀποδοτικώτερες γιά τόν λαό τίς λειτουργίες της καί νά ἐπιβάλῃ τάξη, κατόρθωσε ἀκόμη νά ἐμπνεύσῃ καί ἐνθουσιάσῃ τό ἔθνος καί νά τό ὁδηγήσῃ στούς μεγάλους ἀγῶνες τῆς ἀποκαταστάσεώς του(...). Πρέπει νά τό νοιώσουν κυρίως ἐκεῖνοι πού βρίσκονται σήμερα στήν ἀρχή, ὅτι ἡ ὑπόθεση Βενιζέλου, ἡ ἀποκατάσταση τοῦ δικαίου στό ζήτημα τῆς ἐναντίον του ἀπόπειρας, εἶναι ὑπόθεση δικαίου γιά ὅλο τό Ἔθνος, εἶναι ζήτημα τιμῆς γιά τήν Ἑλλάδα (Π.Κ., σελ. 755-756).
• 15 Μαρτίου: Συγχαίρει στη Βουλή την κυβέρνηση για την υπογραφή του τετραμερούς βαλκανικού συμφώνου (9.2) και διατυπώνει παρατηρήσεις, αλλά και την ελπίδα, ότι θα ολοκληρωθεί η συνεργασία όλων των βαλκανικών κρατών.
• 18-22 Μαρτίου: Αφηγείται διεξοδικά στην εφ. Πατρίς τους δραματικούς ἀγῶνες διά τήν ἐγκαθίδρυσιν τῆς Δημοκρατίας (Π.Κ., σελ. 770-780).
• 23 Μαρτίου: Χαρακτηρίζει στη Βουλή «κακοήθη ψευδολογία» το δημοσίευμα της εφ. Εστία, που γράφει ότι διά χρημάτων πλουσίων φίλων του ἐκδίδεται ἐφημερίς προπαγανδίζουσα μαρξιστικάς ἰδέας.
• 27 Μαρτίου: Ἡ διόρθωση τῶν ἐλαττωμάτων τῆς Δημοκρατικῆς Πολιτείας, τονίζει σε πανηγυρικό λόγο του για τα «δέκα χρόνια της Δημοκρατίας», μπορεῖ νά γίνῃ ὅταν κατορθώσουμε νά συνδυάσουμε μέ τό ἀντιπροσωπευτικό πολίτευμα, μέ τόν προσδιορισμό τῆς κυβερνήσεως ἀπό τή Βουλή, τήν γενικώτερη συνεργασία τῶν κομμάτων στήν διακυβέρνηση τοῦ τόπου (...), καί τήν χρησιμοποίηση τῆς πρωτοβουλίας ὅσο τό δυνατόν περισσοτέρων ἱκανῶν προσώπων στήν λύση τῶν πολιτικῶν προβλημάτων τοῦ τόπου μέσα ἀπό τήν ὑποχρεωτική συμμετοχή τῶν μεγαλυτέρων κομμάτων στήν Κυβέρνηση(...). Ἔτσι θά γίνῃ πιό γόνιμη ἡ Δημοκρατία καί θά γεφυρωθῇ τό χάσμα πού ἀπειλεῖ νά μᾶς ὁδηγήσῃ σέ ἐμφύλιο σπαραγμό (Π.Κ., σελ. 781-783).
• 31 Μαρτίου-3 Απριλίου: Συμμετέχει στις εργασίες της συνόδου του Συμβουλίου της Βαλκανικής Διασκέψεως στη Θεσσαλονίκη.
• 12 Μαΐου: Καταγγέλλει στην εφ. Δημοκρατικός Αγών την «επιδημία των δικτατορικών τάσεων» από τους Κονδύλη, Μιχαλακόπουλο, Μεταξά, Πλαστήρα. Υποστηρίζει ότι θα βρουν αντιμέτωπους όλους τους αγνούς δημοκρατικούς, οἱ ὁποῖοι δέν ἀγωνίσθησαν ὑπέρ τῆς καθιερώσεως τῆς Δημοκρατίας διά νά εἶναι αὐτή κτῆμα τούτου ἤ ἐκείνου τοῦ κόμματος ἤ οἱουδήποτε προσώπου (Π.Κ., σελ. 784-787).
• 4 Ιουνίου: Ενώ εκθέτει τις απόψεις του για το ζήτημα της στρατιωτικής επετηρίδας, τραυματίζεται στο βήμα της Βουλής από κάθισμα που εκσφενδονίζει «αντιφρονών» βουλευτής του Κονδυλικού κόμματος. Η Γερουσία, σε ειδική συνεδρίαση, ο πολιτικός κόσμος, ο Τύπος, ο λαός καταδίκασαν την πράξη και έκφρασαν τη συμπάθεια και την εκτίμησή τους στον Παπαναστασίου.
• 10 Ιουνίου: Τό ἐπεισόδιον δέν ἔχει προσωπικόν χαρακτῆρα, υποστηρίζει σε άρθρο του στον Εβδομαδιαίο Τύπο, εἶναι ἐπιστέγασμα προσπαθειῶν γιά νά καταλυθῇ ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου καί νά τρομοκρατηθῇ ἡ Ἀντιπολίτευσις. Εἶναι ἀσυγχώρητο νά δημιουργοῦνται ἀδιάλλακτες ἀντιθέσεις, ἀφοῦ τά δύο μεγάλα κόμματα δέν ἔχουν μεγάλες ἰδεολογικές διαφορές καί θά ἔπρεπε νά ἐπιβληθῇ ἡ συνεργασία των ἀκόμη καί διά συνταγματικῶν μεταρρυθμίσεων.
• 2 Αυγούστου: Με αφορμή την εγκατάσταση της Γερουσίας στα Παλαιά Ανάκτορα, εξαίρει το έργο του δεύτερου νομοθετικού σώματος που ἐδικαίωσε τίς προσδοκίες ἐκείνων πού ἀγωνίσθησαν διά τήν σύστασίν του.
• 1-6 Σεπτεμβρίου: Συμμετέχει στο 30ό Διεθνές Συνέδριο της Ειρήνης στο Λοκάρνο.
• 12 Οκτωβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Αλ. Ζαΐμης με 197 ψήφους επί συνόλου 368 βουλευτών και γερουσιαστών. Οι 18 βουλευτές του Παπαναστασίου ψήφισαν τον στρατηγό Κ. Καλλάρη. 112 ψηφοδέλτια βρέθηκαν λευκά.
• 20 Οκτωβρίου: Τονίζει σε έρευνα του Δ. Ψαθά (εφ. Δημοκρατικός Αγών) την ανάγκη να καθιερωθοῦν συμμαχικές κυβερνήσεις ὡς μόνιμο κυβερνητικό σύστημα.
• 25 Δεκεμβρίου: Γράφει στην εφ. Νέος Κόσμος: Κάθε κληρικός καί κάθε ἄνθρωπος πρέπει νά ὑποβάλλουν στόν ἑαυτό τους διαρκῶς τό ἐρώτημα: Ἡ Ἐκκλησία ἐκπληρώνει τήν ἀποστολήν της; Ἀνταποκρίνεται ἡ δράση της στά ἠθικά της παραγγέλματα, συντελεῖ εἰς τό νά ὑψώνεται καί νά γίνεται ἀνθρωπινότερος ὁ βίος καί νά ἀνακουφίζῃ τούς ἀνθρώπους, ἰδίως ἐκείνους πού ὑποφέρουν; (Π.Κ., σελ. 788-789).
• Προλογίζει τη μελέτη του Μ. Νοταρά «Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων». Εἶναι φανερόν, γράφει, ὅτι ἡ Ἑλλάς δέν θά ἠδύνατο νά ἀντιμετωπίσῃ τά μεγάλα προβλήματα τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν προσφύγων μέ κάποιαν πιθανότητα ἐπιτυχίας, χωρίς τήν οἰκονομικήν ἐπικουρίαν πού τῆς παρεσχέθη ἔξωθεν καί χωρίς τήν σύστασιν τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀποκαταστάσεως Προσφύγων, ἡ ὁποία ἠδύνατο νά κινηθῇ χωρίς νά δεσμεύεται ἀπό τούς γραφειοκρατικούς περιορισμούς τῶν δημοσίων ὑπηρεσιῶν ... (Π.Κ., σελ. 790-794).

1935

• 15 Ιανουαρίου: Ἡ στάσις τῆς Κυβερνήσεως, δηλώνει στην εφ. Νέος Κόσμος, ὁδηγεῖ πρός ἐμφύλιον σύρραξιν.
• 24 Ιανουαρίου: Διαμαρτύρεται με δηλώσεις στην εφ. Νέος Κόσμος για την κατάργηση των δευτεροβάθμιων επιτροπών ασφαλείας και για το αυθαίρετο μέτρο των εκτοπίσεων.
• 27 Ιανουαρίου: Επισημαίνει σχετικά με τις «μελετώμενες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις» ότι η θεραπεία για την ἐκμετάλλευση τοῦ Κράτους ἀπό τό κατέχον τήν ἀρχήν κόμμα εἶναι ἡ ὑποχρεωτική συμμετοχή τῶν μεγαλυτέρων κομμάτων εἰς τήν κυβέρνησιν.
• 2, 5, 11, 12 Φεβρουαρίου: Καταγγέλλει στον Τύπο τους βανδαλισμούς εναντίον της εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων και τις υπονομευτικές ενέργειες των μοναρχικών. Προτείνει να αποδοθεί πολιτική σημασία στις τμηματικές γερουσιαστικές εκλογές και να εξαρτηθεί από το αποτέλεσμά τους η τύχη της κυβέρνησης.
• 13 Φεβρουαρίου: Στην 13η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου καλεί σε αμείλικτο πόλεμο εναντίον τῶν ἀνθρώπων τοῦ σκότους πού ἀτιμάζουν τήν Ἑλλάδα.
• 1 Μαρτίου: Επισημαίνει στην εφ. Αθηναϊκά Νέα ότι ο πρωθυπουργός (Π. Τσαλδάρης) πρέπει νά ἐκκαθαρίσῃ τήν θέσιν τῶν τριῶν βουλευτῶν πού ἐξεδήλωσαν φιλοβασιλικά αἰσθήματα εἰς τό Λαϊκόν Κόμμα. Φιλοβασιλική προπαγάνδα καί δημοκρατικόν κόμμα δέν δύνανται νά συμβιβασθοῦν. Καί ἐφόσον ὁ Τσαλδάρης ἀνέχεται τήν παραμονήν τῶν τριῶν βουλευτῶν εἰς τό Λαϊκόν Κόμμα καί οἱ ἴδιοι τό δέχονται, σημαίνει ὅτι καί ὁ μέν καί οἱ δέ δέν εἶναι εἰλικρινεῖς ἀπέναντι τοῦ λαοῦ καί λυποῦμαι, διότι ἄλλοτε, τό 1932, ἄν καί ἀντετιθέμην εἰς πλεῖστα ζητήματα μέ τό Λαϊκόν Κόμμα, ἐχρησίμευσα καί ἐγώ ὡς ἐγγυητής τῆς εἰλικρινοῦς ἐκ μέρους του ἀναγνωρίσεως τοῦ πολιτεύματος (Π.Κ., σελ. 796).
• 1-10 Μαρτίου: Αιματηρή καταστολή του «φιλοβενιζελικού» κινήματος. Οριστική αναχώρηση του Ελευθέριου Βενιζέλου από την Ελλάδα. Μαζικές διώξεις και εκκαθαρίσεις «δημοκρατικών». Ο Παπαναστασίου φυλακίζεται και παραπέμπεται σε έκτακτο στρατοδικείο για «συμμετοχή» στο κίνημα της 1ης Μαρτίου.
• 4 Μαρτίου: Σε ανακοίνωσή του προς τις εφημερίδες (πρωτοδημοσιεύτηκε στο Ελεύθερον Βήμα της 17.5.1935 –έως τότε ο πρωθυπουργός Π. Τσαλδάρης είχε απαγορεύσει τη δημοσίευσή της) επισημαίνει ότι ἐπάνω ἀπό τά κόμματα καί οἱαδήποτε πρόσωπα εἶναι ἡ Ἑλλάς καί ἡ ζωή τοῦ λαοῦ της (Π.Κ., σελ. 797).
• 5 Μαρτίου: Σε επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (δημοσιεύτηκε στο Ελεύθερον Βήμα της 17.5.1935) επισημαίνει ότι (...) Τό καθῆκον ὅλων ὅσοι θέτουν ἐπάνω ἀπ’ ὅλα τό συμφέρον τοῦ Ἔθνους, εἶναι νά ἐπέμβουν καί νά ἀξιώσουν καί ἀπό τά δύο μέρη τήν κατάπαυσιν τοῦ ἀδελφοκτόνου ἀγῶνος (Π.Κ., σελ. 798).
• 6 Μαρτίου: Σε δεύτερη επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας καταγγέλλει ότι, έπειτα από την προηγούμενη επιστολή του, συνελήφθη χωρίς έγγραφο διαταγή και κρατείται στις φυλακές Αβέρωφ και ζητάει επέμβαση του προέδρου της Δημοκρατίας για να σταματήσει τον εμφύλιο σπαραγμό.
• 8 Μαρτίου: Σε επιστολή του προς τον πρωθυπουργό (από τις φυλακές Αβέρωφ) επισημαίνει ότι εἶναι ἀνάγκη νά σχηματισθῇ κυβέρνησις ἀπό ἀνθρώπους ἀμερολήπτους διά νά ἀποκαταστήσουν τήν τάξιν καί τήν γαλήνην, διότι ἡ κυβέρνησις δέν εἶναι ἀπαλλαγμένη εὐθυνῶν, εἶναι διάδικος.
• 10 Μαρτίου: Σε τρίτη επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (από τις φυλακές Αβέρωφ) απευθύνει έκκληση να αναλάβει την πρωτοβουλία σχηματισμού κυβέρνησης από ἀμερόληπτα πρόσωπα διά νά σωθῇ ὅ,τι εἶναι δυνατόν νά σωθῇ ἀπό τήν ὑπόληψιν τῆς Ἑλλάδος καί νά παύσῃ χυνόμενον ἑλληνικόν αἷμα.
• 20 Μαρτίου: Σε δεύτερη επιστολή του προς τον πρωθυπουργό (ενώ είναι κρατούμενος στη Σχολή Ευελπίδων), διερωτάται αν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί η εθνική ενότητα και να παγιωθεί η ομαλότητα, ὅταν ἀπό τό ἕνα μέρος ἐξακολουθοῦν κρατούμενοι εἰς τάς φυλακάς ἀναιτίως χιλιάδες φιλονόμων πολιτῶν καί συλλήψεις διαρκῶς ἐνεργοῦνται εἰς ὅλας τάς ἐπαρχίας,καί εἰς τά τμήματα ἀκόμη ἐκεῖνα τοῦ κράτους εἰς τά ὁποῖα εἶναι πασίδηλον ὅτι οὐδεμία ἠδύνατο νά γίνῃ σκέψις οἱασδήποτε στασιαστικῆς ἐνέργειας. Ἀπό δέ τό ἄλλο μέρος, ἀνακοινοῦται ὅτι διά πράξεων ἐπαναστατικῶν πρόκειται νά ἀρθῇ ἡ ἰσοβιότητα τῶν δικαστῶν καί ἡ μονιμότητα τῶν ὑπαλλήλων, νά καταργηθῇ ὁ θεσμός τοῦ Β΄ νομοθετικοῦ σώματος καί πρός τούτοις νά μεταρρυθμισθῇ κατά τρόπον ἐπίσης αὐθαίρετον τό Σύνταγμα (Π.Κ., σελ. 799-800).
• 28 Μαρτίου: Διαβάζεται στη Βουλή η επιστολή του (από 27.3) προς τον πρόεδρον του Σώματος: Κρατούμενος, γράφει, ἀπό 25 ἡμερῶν, ὅλως ἐκνόμως, καί ἄνευ οὐδεμίας δικαιολογίας, ἀφοῦ αἱ ἀρχαί εἶναι εἰς θέσιν νά γνωρίζουν ὅτι οὔτε εἶχα οὔτε ἦτο δυνατόν νά ἔχω καμμίαν γνῶσιν τοῦ ἐπαναστατικοῦ κινήματος καί ὅτι ὅλαι αἱ προσπάθειαι αἱ ἰδικαί μου καί τῶν φίλων μου κατά τήν τελευταίαν διετίαν ἔτειναν εἰς τήν συνδιαλλαγήν τοῦ πολιτικοῦ κόσμου(...), διερωτῶμαι: τί εὐθύνη ἔχει διά τό ἐθνικῶς ἐπιζήμιον ἐπαναστατικόν κίνημα ἡ ἰσοβιότητα τῶν δικαστῶν καί κατά συνέπειαν ἡ καταρράκωση τῆς Δικαιοσύνης καί ἡ μονιμότης τῶν δημοσίων λειτουργῶν πού ἐπεβλήθη ἀπό τήν ἐπανάστασιν τό 1910; Καλεί την κυβέρνηση και την πλειοψηφία της Βουλής νά διατηρήσουν τήν ψυχραιμία τους καί νά ἀποφύγουν τήν ἐφαρμογήν ἐπαναστατικῶν μέτρων (Π.Κ., σελ. 800-802).
• 5 Μαΐου: Αθωώνεται από το στρατοδικείο. Στην απολογία του (Π.Κ., σελ.802-805) επικαλέστηκε την αρθρογραφία του εναντίον των δικτατορικών τάσεων και ειδικότερα του Ν. Πλαστήρα, καθώς και το γεγονός ότι το βράδυ του κινήματος ξεκίνησε για τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να ματαιώσει το προετοιμαζόμενο εκεί δημοκρατικό συλλαλητήριο. Επισημαίνει, εντέλει, ότι ἡ συμφορά τήν ὁποίαν προκάλεσεν ὁ Βενιζέλος μέ τό κίνημα εἶναι ἀνυπολόγιστος, ὄχι μόνον διά τόν κίνδυνον πού διέτρεξεν ἡ χώρα ἀλλά καί διά τήν καταστροφήν πού ἐπέφερεν εἰς τόν ἑαυτόν του, διότι ἡ ζωή τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν πρέπει νά ἀποτελῇ ὑπόδειγμα διά τούς μεταγενέστερους(...). Καί ἄν ἀκόμη δέν ὑπῆρχε τό ἀντικινηματικόν παρελθόν μου, ἡ Κυβέρνησις θά ὤφειλε νά μή ἀσκήσῃ ἐναντίον μου τήν δίωξιν, σύν τοῖς ἄλλοις καί ἐκ δύο οὐσιωδῶν γεγονότων. Τήν πίστιν μου εἰς τήν καθιέρωσιν τῆς Δημοκρατίας καί εἰς τήν συνεννόησιν τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν.
• 8 Μαΐου: Αναγνωρίζει –με δηλώσεις του στην εφ. Πρωΐα– την ανάγκη συμμετοχής στις εκλογές της 9ης Ιουνίου, αλλά με την προϋπόθεση ότι θα αρθεί ο στρατιωτικός νόμος και ότι θα παύσουν τα έκτακτα μέτρα.
• 24 Μαΐου: Με ανακοίνωσή του το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» ακολουθεί τα λοιπά κόμματα της αντιπολίτευσης στην απόφασή τους περί αποχής από τις εκλογές της 9ης Ιουνίου.
• 1 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Ανεξάρτητος ότι δεν αναγνωρίζει κανένα κύρος στό Σῶμα πού θά προέλθει ἀπό τάς ἐκλογάς τῆς 9ης Ἰουνίου και ότι αποκρούει την ενέργεια δημοψηφίσματος με επαναφορά της «λαομισήτου δυναστείας».
• 5 Ιουνίου: Μεταφέρει στην εφ. Ελεύθερος Τύπος τις εντυπώσεις του από το ακμαίο δημοκρατικό φρόνημα της Μακεδονίας και κηρύσσει «μαχητική αποχή».
• 9 Ιουνίου: Απέχει, μαζί με τους αρχηγούς των φιλελεύθερων και δημοκρατικών κομμάτων, από τις εκλογές για την ανάδειξη της Ε΄ Συντακτικής Συνέλευσης. Επικρατεί πλήρως ο κυβερνητικός συνασπισμός Τσαλδάρη-Κονδύλη.
• 10 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι οι εκλογές αποτέλεσαν πλαστογράφηση του λαϊκού φρονήματος.
• 13 Ιουνίου: Καλεί την κυβέρνηση, με δηλώσεις του στην εφ. Ημερήσιος Κήρυξ, να λάβει θέση στο ζήτημα του δημοψηφίσματος, θεωρώντας ότι η διεξαγωγή του αποτελεί εμπαιγμό: Μίαν ἡμέραν θά ἐκδιώξωμεν κακήν κακῶς τόν βασιλέα των.
• 20 Ιουνίου: Σε έρευνα της εφ. Ριζοσπάστης δηλώνει ότι επιβάλλεται η συνεργασία των δημοκρατικών πολιτών, ανεξαρτήτως κομμάτων εναντίον της παλινόρθωσης.
• 26 Ιουνίου: Ταξιδεύει στην Αμερική, όπου ο εκεί ελληνισμός του επιφυλάσσει θερμή υποδοχή.
• 17 Ιουλίου: Καταγγέλλει στην εφ. Νέος Κόσμος τις «φασιστικές τάσεις» του Ι. Μεταξά και εκφράζεται με αισιοδοξία για το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπέρ της δημοκρατίας.
• 31 Ιουλίου: Δηλώνει (στους Times –αναδ. στην εφ. Ελεύθερον Βήμα) ότι ἡ παλινόρθωσις θά ἀποτελέσῃ ταπείνωσιν διά τό Ἔθνος.
• 26 Σεπτεμβρίου: Επιστρέφει από την Αμερική. Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα: Ἡ ἱστορία τοῦ Ἔθνους θά κηλιδωθῇ μέ τό αἶσχος μιᾶς βασιλικῆς παλινορθώσεως.
• 30 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει σε λόγο του σε συγκέντρωση των μελών του κόμματος (εφ. Ελεύθερον Βήμα) ότι Ἡ Ἑλλάς δέν θά ὑποδουλωθῇ ἐκ νέου εἰς μίαν μισητήν αὐλικήν κλίκαν.
• 2 Οκτωβρίου: Σε ανοικτή επιστολή προς τον ≪έκπτωτον≫ (την οποία συνυπογράφουν οι Θ. Σοφούλης, Γ. Καφαντάρης, Α. Μυλωνάς και Γ. Παπανδρέου), επισημαίνει τους κινδύνους της παλινόρθωσης.
• 4 Οκτωβρίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι Μεταξύ τῆς ἐκπεσούσης δυναστείας καί τοῦ ἔθνους ἔχει ἀνοιχθῆ χάσμα ἀγεφύρωτον. Καταγγέλλει ότι προετοιμάζεται πραξικοπηματική ματαίωση του δημοψηφίσματος και αιφνιδιαστική παλινόρθωση.
• 7 Οκτωβρίου: Καταγγέλλει με ανοικτή επιστολή προς τον πρωθυπουργό Π. Τσαλδάρη (εφ. Ημερήσιος Κήρυξ) την επιδρομή κατά των γραφείων του κόμματος και την καταστροφή επιπλέον και του προσωπικού αρχείου του.
• 10 Οκτωβρίου: Συνυπογράφει (με τους Θ. Σοφούλη, Γ. Καφαντάρη και Α. Μυλωνά) την ανακοίνωση των αρχηγών των δημοκρατικών κομμάτων για τη βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης Π. Τσαλδάρη (η δημοσίευσή της απαγορεύτηκε από τη λογοκρισία). Συνιστῶμεν εἰς τόν λαόν, αναγράφεται στο κείμενό της, ψυχραιμίαν καί καρτερίαν εἰς τόν ὑπέρ τῶν ἐλευθεριῶν του καί τῆς Δημοκρατίας ἀγῶνα. Ἡ Ἑλλάς, ὕστερα ἀπό ἑνός αἰῶνος ἐλευθέρου βίου, ζυμωθεῖσα μέ ὑπερανθρώπους θυσίας καί τό αἷμα τῶν τέκνων της, δέν παρουσιάζει εὐνοϊκόν ἔδαφος διά κανενός εἴδους τυραννίαν.
• 24 Οκτωβρίου: Σε έντυπο μονόφυλλο, με τίτλο: ≪Διάγγελμα των πολιτικών αρχηγών της δημοκρατικής παρατάξεως≫ (συνυπογράφεται από τους Θ. Σοφούλη, Γ. Καφαντάρη, Α. Μυλωνά και Γ. Παπανδρέου), επισημαίνει ότι Ἡ κυβέρνησις τοῦ κινήματος τῆς 10ης Ὀκτωβρίου ἀφήρεσε ἀπό τόν Λαόν τό δικαίωμα τῆς κυριάρχου ἐτυμηγορίας ἐπί τοῦ πολιτεύματος τῆς χώρας καί ἀποφάσισεν αὕτη, προκηρύσσοντας «δημοψήφισμα», τήν «παλινόρθωσιν» μέ ἀσυγκάλυπτον αὐθαιρεσίαν (...). Ἐτέθησαν εἰς ἐφαρμογήν ὁ στρατιωτικός νόμος, τά ἔκτακτα στρατοδικεῖα καί ἡ λογοκρισία τοῦ Τύπου. Ἀπηγορεύθησαν αἱ δημοκρατικαί συγκεντρώσεις εἰς ἀνοικτόν καί κλειστόν χῶρον. Ἐχαρακτηρίσθη ὡς ἔγκλημα ἡ ἐκδήλωσις δημοκρατικῶν φρονημάτων. Ἐτέθησαν οἱ πολιτικοί ἀρχηγοί τῆς δημοκρατικῆς παρατάξεως ὑπό ἀστυνομικήν ἐπιτήρησιν καί ἄρχισαν αἱ διώξεις τῶν δημοκρατικῶν πολιτευτῶν. Ἐνεργοῦνται ἀθρόαι συλλήψεις, ἀπελάσεις, κακοποιήσεις καί πιέσεις τῶν δημοκρατικῶν πολιτῶν ἐκ μέρους τῶν ὀργάνων τῆς ἐξουσίας (...). Ὑπό τοιαύτας ὅμως συνθήκας εἶναι προφανές ὅτι τήν 3ην Νοεμβρίου «Δημοψήφισμα», λαϊκή δηλαδή ἐτυμηγορία, δέν πρόκειται νά ὑπάρξῃ, θά ὑπάρξῃ μόνον οἰκτρός ἐμπαιγμός τοῦ Λαοῦ (...). Ἐνώπιον τῆς Ἱστορίας καί τοῦ Ἔθνους καταγγέλλομεν τούς ἐνόχους τῆς βιαίας καταλύσεως τοῦ Δημοκρατικοῦ Πολιτεύματος (...). Καλοῦμεν τό Ἔθνος ὅπως ἀποδυθῇ εἰς τούς νέους ἀγῶνας τῆς ἀπελευθερώσεως, μέχρις ὅτου καταλυθῇ ἡ τυραννία καί παγιωθῇ ὁριστικά τό φυσικό πολίτευμα τῆς χώρας, ἡ Ἑλληνική Δημοκρατία.
• 26 Οκτωβρίου: Με έντυπο, υπό τον τίτλο «Δευτέρα Έκκλησις προς τους φορείς των Ενόπλων Δυνάμεων», καταγγέλλει το... «πλαστοψήφισμα» της 3ης Νοεμβρίου και τη βία του καθεστώτος, και επισημαίνει ότι είναι ἀστεῖον καί τό νά λέγεται μόνον ὅτι θά μᾶς ἐβοήθει νά λύσωμεν κανένα ἀπό τά προβλήματά μας ὁ πρώην βασιλεύς, ἕνας ἄνθρωπος ἐντελῶς ἀνίδεος τῆς καταστάσεως ἐδῶ, ἐστερημένος κύρους, ὁ ὁποῖος ἀπό φόβον μήπως χάσῃ τήν θέσιν του ἄλλοτε, ἄφησεν ἀπροστάτευτους τούς δικούς του συνεργάτες καί τοῦ πατρός του, καί πρό καιροῦ ἐξεδήλωσε θαυμασμόν πρός αὐταρχικά πολιτειακά συστήματα (...) καί δέχεται τώρα νά συνεννοῆται μέ τούς σημερινούς καταχραστάς τῆς ἐξουσίας (...). Ἡ Δημοκρατία εἶναι ἐθνική ὑπόθεσις, τήν ὁποίαν ἔχομεν ὑποχρέωσιν πάντες νά ὑπηρετήσωμεν καί περισσότερον ἀπ’ ὅλους οἱ φορεῖς τῶν ἐνόπλων δυνάμεων, πρίν ἐκραγῇ τό ἡφαίστειον λαϊκῆς ἀγανάκτησης πού κοχλάζει (Π.Κ., σελ. 810-813). Μετά τη δημοσίευση του κειμένου ο Παπαναστασίου εκτοπίστηκε στη Μύκονο (αφέθηκε ελεύθερος μετά το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου).
• 3 Νοεμβρίου: Νόθο δημοψήφισμα (97,88% υπέρ της βασιλείας!) επαναφέρει τον Γεώργιο Β΄.
• 4 Νοεμβρίου: Στη δεύτερη «ανοικτή επιστολή» τους προς τον έκπτωτον οι δημοκρατικοί ηγέτες (Θ. Σοφούλης, Γ. Καφαντάρης, Α. Μυλωνάς, Γ. Παπανδρέου και Αλ. Παπαναστασίου) υπενθυμίζουν στον Γεώργιο Β΄ ότι εἶχε ἀποκρούσει τό πολιτειακόν δημοψήφισμα ὡς μέσον ἀναστηλώσεως τοῦ θρόνου, ότι είχε διαβεβαιώσει πως δεν θα επανερχόταν στην Ελλάδα χωρίς τη συμφωνία όλων των κομμάτων. Αμφισβητούν έντονα τη γνησιότητα του δημοψηφίσματος και υποστηρίζουν ότι ο ελληνικός λαός δέν θά ἐξανδραποδισθῇ καί θά ἀντιμετωπίσῃ σύσσωμος τό ἄνομον καί στασιαστικόν καθεστώς.
• 10 Νοεμβρίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι θά συνεχισθοῦν οἱ ἀγῶνες γιά νά ἱκανοποιηθῇ ἡ θέλησις τῆς μεγάλης πλειοψηφίας τοῦ λαοῦ.
• 20 Νοεμβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Πατρίς ότι δέν ὑπάρχει ἄνθρωπος σεβόμενος ἑαυτόν, ἱκανός νά ἰσχυρισθῇ ὅτι ἀπό τήν 10ην Ὀκτωβρίου ἐπετράπη ἡ ἐλευθέρα ἐκδήλωσις τοῦ πολιτικοῦ φρονήματος ἤ ὅτι τήν 3ην Νοεμβρίου ἐξεφράσθη ἡ θέλησις τοῦ Λαοῦ.
• 23 Νοεμβρίου: Δηλώνει στην εφ. Νέος Κόσμος ότι τό κόμμα θά συνεχίσῃ τούς ἀγῶνας του πρός πραγματοποίησιν τῶν πολιτικῶν καί πολιτειακῶν του πεποιθήσεων μέ μέσα καθαρῶς δημοκρατικά.
• 27 Νοεμβρίου: Αρνείται «πρόσκλησιν εις ακρόασιν» από τα Ανάκτορα, υποστηρίζοντας ότι τό καθεστώς πού ἐδημιουργήθη ἐσχάτως ἀποτελεῖ ἕνα τεράστιον ψεῦδος καί ἐκεῖνο πού προέχει εἶναι νά ἀναστηλωθῇ τό κῦρος τῆς λαϊκῆς κυριαρχίας (Π.Κ.,σελ. 815-816).
• 7 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει με ειρωνεία στην εφ. Νέος Κόσμος, με αφορμή δηλώσεις του Βενιζέλου ότι ἡ ἐπί μῆνα καί πλέον πρό τοῦ δημοψηφίσματος σιωπή του, ὅταν διεξήγετο σκληρός ἀγών ἐδῶ διά τήν Δημοκρατία καί ἐστραγγαλίζετο ἡ λαϊκή θέλησις, εἶχεν ἐμβάλει εἰς σοβαράς ἀνησυχίας περί τῆς καταστάσεως τῆς ὑγείας του(...). Ἀναφορικῶς μέ τάς εὐθύνας πού ἔχει ἕκαστος τῶν δημοκρατικῶν ἀρχηγῶν, θά ἔλθῃ ἡ στιγμή πού θά λεχθοῦν τά δέοντα καί θά εἰπωθῇ ἡ ἀλήθεια, ὁσονδήποτε καί δι’ οἱουσδήποτε καί ἄν πρόκειται νά εἶναι αὐτή πικρά.
• 13 Δεκεμβρίου: Γράφει σ’ έμπιστό του πρόσωπο: Γιά τήν πολιτική δέν ἔχω καθόλου κέφι νά μιλήσω. Ὁ Βενιζέλος ἐξελίσσεται σέ «Ἡρακλῆ τοῦ Στέμματος» καί ἡ στάση του ἐπηρεάζει τόσο πολύ τόν κόσμο πού μοῦ κάνει κατάπληξη. Τά πάθη κοχλάζουν καί θά ξεσπάσουν καμμιά ὥρα ἄσχημα. Πῶς εἶναι δυνατόν νά ἡσυχάσῃ αὐτός ὁ δύστυχος τόπος, ὅταν ὅλοι ψεύδονται καί ἐξαπατοῦν, ἀπό τόν Μεταξᾶ, Τσαλδάρη, Κονδύλη καί τόν Βενιζέλο καί τόν Γεώργιο. Ἡ ἀπογοήτευσή μου εἶναι μεγάλη (...). Χρειάζεται νά δημιουργηθῇ, νά πλασθῇ μιά γενεά μέ πίστη, μέ θάρρος, ἐντιμότητα καί εἰλικρίνεια. Ἀλλιῶς δέν γίνεται τίποτα.
• 15 Δεκεμβρίου: Ανακοινώνει (εφ. Ελεύθερον Βήμα), έπειτα από δίωρη συνομιλία με τον πρωθυπουργό Κ. Δεμερτζή, τις απόψεις του κόμματος για την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας: συντακτική συνέλευση με αναλογική εκλογή και κυβέρνηση συνασπισμού, αφού αποκατασταθούν απολυθέντες αιρετοί άρχοντες, δημόσιοι υπάλληλοι και καθηγητές, επαναφορά απολυθέντων αξιωματικών, ανάκληση εκτοπισμένων, κ.λπ.
• 30 Δεκεμβρίου: Σε σύσκεψη του κόμματος στη Θεσσαλονίκη, επισημαίνει ότι ἀποτελεῖ πρώτιστον καθῆκον ἡ ἠθική ἀντίστασις κατά τοῦ ποδοπατήματος τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν (...). Γιά νά ὑπάρξῃ ἀποκατάστασις τῶν λαϊκῶν δικαίων πρέπει νά κυριαρχήσῃ ἡ ἀρχή ὅτι ὁ στρατός ἀνήκει εἰς τό Ἔθνος. Εἶναι ἀνάγκη νά γίνῃ μία ἐπανάστασις τῶν ψυχῶν καί τῶν πνευμάτων κατά τῆς βίας καί τῆς ἀνηθικότητος καί τῆς κομματικῆς ἰδιοτέλειας καί τῆς ἀποσυνθέσεως τοῦ Κράτους. Αὐτήν λοιπόν τήν ἐπανάστασιν τήν ριζικήν ἀλλά καί σωτηρίαν κηρύσσομεν (...). Εἶναι ἀνάγκη τό νέο Σύνταγμα νά συνταχθῇ ἐπί τῇ βάσει τῶν σημερινῶν συνθηκῶν καί ὅσο τό δυνατόν δημοκρατικώτερον (...). Τό πολιτικό μας πρόγραμμα ἀποβλέπει στή συστηματική ἐξύψωση τῶν ἀγροτικῶν καί ἐργατικῶν μαζῶν... (Π.Κ.,σελ. 818-820).

1936

• 20 Ιανουαρίου: Σε προεκλογικό του λόγο στη Θεσσαλονίκη (εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων) διευκρινίζει ότι ἡ διατήρηση τῶν δημοκρατικῶν μας πεποιθήσεων σημαίνει κατά πρῶτον καί κύριον λόγον ὅτι ἐξακολουθοῦμε νά θεωροῦμε τό δημοκρατικόν πολίτευμα ἀνώτερον ἀπό τό βασιλικόν, διότι αὐτό ἀσφαλίζει περισσότερον τήν πραγμάτωσιν τῆς θελήσεως τοῦ λαοῦ, τόν σεβασμόν τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας, κ.λπ., ἐνῶ τό βασιλικόν καθεστώς νοθεύει τήν πολιτικήν ζωήν καί δυσχεραίνει τήν πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν καί ὡρίμανσιν τοῦ λαοῦ(...). Ἡ τρομοκρατία πού ἐπεβλήθη καί ἡ στάσις τοῦ μεγαλυτέρου ἐκ τῶν παλαιοδημοκρατικῶν κομμάτων, τό ὁποῖον, ὅταν ἐπροπηλακίζετο ἡ Δημοκρατία καί ὡδηγεῖτο εἰς τόν σταυρόν ἀπό τούς πραιτωριανούς, τούς κομματικούς Γραμματεῖς καί Φαρισαίους καί ἀπό τούς ἀνόμους κατόχους τῆς ἀρχῆς, ἔσπευσεν ὡς ἄλλος Πέτρος νά τήν ἀπαρνηθῇ, συνετέλεσαν ὥστε αἱ ψυχικαί προϋποθέσεις, ἐπί τῶν ὁποίων εἶναι ἀνάγκη νά στηρίζεται ἡ Δημοκρατία, νά ὑποστοῦν ἀνυπολόγιστον μείωσιν(...). Ἄς ἀφεθῇ εἰς τό νέον Σύνταγμα σχετική ἐλευθερία εἰς τόν λαόν νά ρυθμίζῃ αὐτός τήν μορφήν τοῦ πολιτεύματος καί εἴμεθα βέβαιοι ὅτι θά ἔλθῃ στιγμή πού μόνος του ἀβιάστως, χωρίς ἀνωμαλίας, θά ἐπαναφέρῃ τό πατροπαράδοτον πολίτευμα πού προσαρμόζεται περισσότερον εἰς τόν χαρακτῆρα του (...). Καί εἶναι ἐντελῶς ἐπιπολαία ἡ ἀντίληψις ὅτι τό ζήτημα τῆς συντάξεως τοῦ πολιτεύματος μέ τό βασιλικόν καθεστώς λύεται μέ τήν ἐπαναφοράν τοῦ Συντάγματος τοῦ 1911 (...). Βάσιν τοῦ νέου Συντάγματος πρέπει νά ἀποτελέσῃ τό Σύνταγμα τοῦ 1927, διορθούμενον εἰς τά σημεῖα πού ἀπεδείχθησαν ἐλαττωματικά καί τά ὁποῖα συνδέονται μέ τόν ἄκρατον Κοινοβουλευτισμόν(...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀνασυσταθῇ τό Κράτος, νά αἰσθανθοῦν οἱ πολῖτες ὅτι δέν εἶναι δυνατόν νά τούς καταπατῇ ἀτιμωρητεί ὁ κάθε ἰδιοτελής ἄνθρωπος, στηριζόμενος εἰς τήν ὑποστήριξιν ἰσχυρῶν πολιτικῶν(...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀποκτήσῃ ἡ Πολιτεία λαϊκόν κοινωνικόν περιεχόμενον(...). Δέν εἶναι ἄξιον τῆς ἀποστολῆς του τό κράτος, ὅταν δέν θέτει ὡς σκοπόν του τήν συστηματικήν ἐξύψωσιν τῶν βιοπαλαιουσῶν τάξεων ...
• 21 Ιανουαρίου: Επισημαίνει στον προεκλογικό του λόγο στην Αθήνα (εφ. Ανεξάρτητος) ότι ἀποστολή τῶν δημοκρατικῶν κομμάτων εἶναι νά ἐξασφαλίσουν τήν συμφιλίωσιν (Π.Κ., σ. 824-825).
• 22 Ιανουαρίου: Σε προεκλογικό του λόγο στον Πειραιά (εφ. Ανεξάρτητος) υποστηρίζει ότι τά μεγάλα κόμματα μέ τήν ἀδιαλλαξίαν των ἐπέβαλαν μίαν ὀπισθοδρόμησιν 50 ἐτῶν (...). Ἐμπνεόμενοι ἀπό τά δημοκρατικά ἰδεώδη θά ἀγωνισθῶμεν ὅπως ἀκυρωθῇ διά τῆς Συνελεύσεως τό σημερινόν καθεστώς ἤ τοὐλάχιστον νά συνταχθῇ τό πολίτευμα ἐπί δημοκρατικῶν βάσεων καί νά δημιουργῇ ἴσας συνθήκας ἀναπτύξεως δι' ὅλους τούς πολίτας, τούς ἀγρότας, ἐργάτας καί ἐν γένει δι' ὅλους τούς ἐργαζομένους ... (Π.Κ.,σελ. 826-827).
• 26 Ιανουαρίου: Βουλευτικές εκλογές με αναλογική. Ο Παπαναστασίου εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συμμετέχει στον «Δημοκρατικό Συνασπισμό» (Καφαντάρης, Παπανδρέου) που λαμβάνει από 53.693 ψήφους (4,21%) και κερδίζει 7 έδρες.
• 11 Φεβρουαρίου: Δηλώνει, μετά τη συνομιλία του με τον βασιλέα (εφ. Ελεύθερα Γνώμη: «Ο πατήρ της Δημοκρατίας παρά τω Βασιλεί») ότι διευκρίνισε στον ανώτατο άρχοντα πως το κόμμα του ἐξακολουθεῖ νά παραμένῃ δημοκρατικόν καί τόν βεβαίωσε ὅτι θά ἐπιδιώξῃ τήν πραγματοποίηση τῶν ἀρχῶν του διά τῆς νομίμου ὁδοῦ.
• 14 Φεβρουαρίου: Αναπτύσσει τις απόψεις του (εφ. Ελεύθερον Βήμα) στη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών (Συμβούλιον του Στέμματος) με τον βασιλέα: Σχηματισμός κυβερνήσεως από τα 2 μεγάλα κόμματα ή κυβέρνηση από προσωπικότητες που να στηρίζεται στην ψήφο της Βουλής.
• 22 Φεβρουαρίου: Υποστηρίζει στο Ελεύθερον Βήμα ότι, εφόσον δεν επιτυγχάνεται η συνεργασία των δύο μεγάλων κομμάτων, πρέπει να διοριστεί «ουδέτερη», «υπηρεσιακή» κυβέρνηση προσωπικοτήτων με κοινοβουλευτική υποστήριξη, η οποία θα λύσει το στρατιωτικό ζήτημα.
• 18 Μαρτίου: Πεθαίνει ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο Παρίσι.
• 29 Μαρτίου: Αποχαιρετά στα Χανιά τον «δημιουργό της Μεγάλης Ελλάδος». Δημιουργό, όπως τονίζει στον επικήδειό του, ὄχι μονάχα μέ τήν ἔννοια τῆς ἀπελευθέρωσης τοῦ ὑπόδουλου γένους, τῆς ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως ἀλλά καί μέ τήν ἔννοια τῆς ἐσωτερικῆς ἐξύψωσης. Θά εἶσαι πάντα ἕνα ἄστρο φωτεινό καί θά ζῇς ἀκατάπαυστα σέ ὅλα τά στήθη πού θά ἀνθῇ ἑλληνική ψυχή, καταλήγει ο Παπαναστασίου.
• 13 Απριλίου: Μετά το θάνατο του πρωθυπουργού Κ. Δεμερτζή, ο βασιλιάς Γεώργιος αναθέτει την πρωθυπουργία στον Ι. Μεταξά, παρά την αντίθετη άποψη που εκφράζουν όλα τα πολιτικά κόμματα.
• 22 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στην Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή για το έργο και τη φυσιογνωμία του Ελευθερίου Βενιζέλου, υπογραμμίζει ότι κάθε Ἕλλην, ὅταν μέ ἀπροκατάληπτον βλέμμα προσβλέπει τό μέγα δημιουργικόν ἔργον τοῦ Βενιζέλου, δέν εἶναι δυνατόν παρά νά καταλαμβάνεται ἀπό θαυμασμόν καί εὐγνωμοσύνην (...). Τά κατορθώματα πού ἐπετέλεσε τό Ἔθνος ὑπό τήν ἡγεσίαν τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου καλοῦν πάντας ἡμᾶς νά ἀφιερώσωμεν ὅλας μας τάς δυνάμεις διά νά ἐξυψωθῶμεν καί ὡς Ἔθνος καί ὡς Λαός καί ὡς Κράτος Δικαίου καί ὡς Κράτος Κοινωνικόν, ὡς σύνολον διαρκοῦς ἀνθρωπιστικῆς καί πνευματικῆς ἀναγεννήσεως (Π.Κ.,σελ.829-831).
• Χαρακτηρίζει στη Βουλή ως μεγάλη απώλεια το θάνατο του πρωθυπουργού Κ. Δεμερτζή.
• 24 Απριλίου: Υποστηρίζει ότι ήταν «θεμιτή» η συμφωνία του αρχηγού των Φιλελευθέρων (Θ. Σοφούλη) με την κοινοβουλευτική ομάδα του παλλαϊκού μετώπου για την εκλογή προέδρου στη Βουλή.
• 27 Απριλίου: Η Βουλή χορηγεί ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Ι. Μεταξά (241 ψήφοι υπέρ, 16 κατά και 6 αποχές). Ο Παπαναστασίου απέχει, αρνούμενος να χορηγήσει ψήφο εμπιστοσύνης. Υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη ψήφος του είναι «ψῆφος διαμαρτυρίας» ἐναντίον τῶν μεγάλων κομμάτων πού δέν συνεννοοῦνται. Επισημαίνει ότι εἶναι ἀνάγκη, διά νά ἀντιμετωπίσωμεν τά μεγάλα προβλήματα, νά συνεννοηθῶμεν, νά ἐνταφιάσωμεν ὁριστικῶς τό παρελθόν ὄχι μέ λόγια ἀλλά μέ ἔργα (Π.Κ.,σελ.831-837).
• 30 Απριλίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι πρέπει να εγκριθεί το ψήφισμα εξουσιοδότησης προς την κυβέρνηση, προκειμένου να αποκατασταθεί πλήρης κοινοβουλευτική ὁμαλότης, ὁπότε ὁ προορισμός τῆς σημερινῆς κυβερνήσεως θά ἔχει τερματισθῆ (Π.Κ., σελ. 837-838).
• 12-13 Μαΐου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα καταγγέλλει το αιματοκύλισμα της Θεσσαλονίκης (Μάης 1936) και επισημαίνει ότι πρέπει και το κράτος και η κοινωνία να κατανοήσουν ότι τήν ἀνωτέραν ἀξίαν ἀποτελεῖ ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξις καί διά τόν λόγον αὐτόν δέν εἶναι δυνατόν νά φονεύωνται μέ τόσην εὐκολίαν οἱ ἄνθρωποι. Προτείνει να συγκληθεί ἄνευ ἀναβολῆς ἡ κοινοβουλευτική ἐπί τῆς ἐξουσιοδοτήσεως ἐπιτροπή καί νά εἰσηγηθῇ ἐνώπιον αὐτῆς ἡ κυβέρνησις μέτρα ριζικά διά τήν ἀναδιοργάνωσιν τῆς διοικήσεως καί ἰδιαιτέρως τῶν σωμάτων ἀσφαλείας.
• 17 Μαΐου: Εκφράζει τη θλίψη του για την πρόωρη απώλεια του αρχηγού του «Λαϊκού Κόμματος» Π. Τσαλδάρη που στερεῖ τόν τόπον ἑνός διαπρεποῦς πολιτικοῦ ἀρχηγοῦ. Διαπιστώνει ότι αὐτή εἶναι ἡ μοῖρα τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος. Νά ἔχουν τάς καλυτέρας προθέσεις, νά ἀγωνίζωνται μέ ὅλην τήν ψυχήν των καί εἰς τό τέλος νά συντρίβεται ἡ θέλησίς των καί νά ματαιώνωνται οἱ σκοποί των ἀπό μιάν ἀδυσώπητον πραγματικότητα.
• 26-29 Μαΐου: Εν όψει του φασιστικού κινδύνου και των συναφών προτάσεων του ΚΚΕ περί συγκροτήσεως αντιφασιστικού παλλαϊκού μετώπου, αποσαφηνίζει τη στάση του κόμματός του απέναντι στο ΚΚΕ (εφ. Ανεξάρτητος) και υποστηρίζει ότι, και ἐάν ἐπεκράτει ὁ Κομμουνισμός εἰς τήν Εὐρώπην, ἡ Ἑλλάς θά ἦτο τό τελευταῖον κράτος τό ὁποῖον θά ἀπεδέχετο αὐτόν (Π.Κ.,σελ. 839-849).
• 11 Ιουνίου: Με αφορμή τις διαδόσεις περί δικτατορίας, δηλώνει στην εφ. Ανεξάρτητος ότι δέν πιστεύει νά παραφρόνησεν ἡ Κυβέρνησις διά νά τραπῇ εἰς τήν ἐπικίνδυνον καί διά τόν τόπον καί δι’ ἑαυτήν, ὁδόν τῆς αὐταρχικῆς διακυβερνήσεως τῆς χώρας.
• 11, 12, 13 Ιουνίου: Σε ομιλία του σε συνέδριο της Εταιρείας Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών (4.6.1936, εφ. Ανεξάρτητος) σχετικά με τη μεταρρύθμιση του συντάγματος, επισημαίνει ότι πρέπει νά υἱοθετηθῇ ἀπό τό σύνταγμα τό σύστημα τῆς συλλογικῆς διακυβερνήσεως, τό ὁποῖον δημιουργεῖ κυβερνητικήν εὐστάθειαν, ἀσφαλίζει τήν συνέχειαν εἰς τήν πολιτικήν, περιορίζει τους κομματικούς ἀνταγωνισμούς καί ὁδηγεῖ στήν ἀρτιότερη ἐκπροσώπηση τοῦ λαοῦ εἰς τήν κυβέρνησιν (Π.Κ., σελ. 849-862).
• 3-8 Ιουλίου: Συμμετέχει στο 32ο Διακοινοβουλευτικό Συνέδριο, στη Βουδαπέστη.
• 4 Αυγούστου: Εγκαθιδρύεται από τον Ι. Μεταξά και τον βασιλέα Γεώργιο Β΄ δικτατορικό καθεστώς.
• 5 Αυγούστου: Υποβάλλει –από κοινού με τους πολιτικούς ηγέτες Καφαντάρη, Μυλωνά, Παπανδρέου, Τσαλδάρη και Ράλλη– διαμαρτυρία προς τον ανώτατο άρχοντα για την ανατροπή της δημοκρατικής νομιμότητας.
• 9 Αυγούστου: Γράφει προς έμπιστο αποδέκτη της επιστολής του: Κατάρα ἔχει ὁ τόπος μας (...). Δέν ὑπῆρχε κανείς κίνδυνος κομμουνιστικῆς ἐπαναστάσεως. Ἔγινε τό κέφι τοῦ Μεταξᾶ καί τοῦ παρέδωσε τά πάντα ὁ Γεώργιος. Ἡ ψυχή μου ἐπαναστατεῖ γιά τήν κατάσταση στήν ὁποία περιῆλθαμε, ἀλλά ἐπί τοῦ παρόντος δέν μποροῦμε νά κάνουμε τίποτα.
• 17 Νοεμβρίου: Θάνατος Αλέξανδρου Παπαναστασίου.