Τερακότα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Τερρακότα)
Διεθνής γοτθική βοημική προτομή της Παναγίας, περίπου 1390–1395, τερακότα με πολυχρωμία ·[1] 32,5 x 22,4 x 13,8 cm

Η τερακότα, τέρα κότα ή τερα-κότα (terracotta, Ιταλικά : «ψημένη γη»,[2] από τη λατινική φράση cocta terra),[3] είναι είδος πήλινων με βάση τον άργιλο κεραμικών[4]. Η τερακότα είναι ο όρος που χρησιμοποιείται συνήθως για γλυπτά από πηλό, καθώς και για διάφορα χρηστικά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων δοχείων (κυρίως γλάστρες), σωλήνων νερού και λυμάτων, κεραμιδιών στεγών, τούβλων και διακοσμητικών επιφανειών στην κατασκευή κτιρίων.[5] Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης για να αναφερθεί στο φυσικό καφετί πορτοκαλί χρώμα των περισσότερων ειδών τερακότας.[6]

Αυτό το λήμμα καλύπτει την τερακότα ως μέσο γλυπτικής, όπως στο στρατό από τερακότα και τα ελληνικά ειδώλια από τερακότα, και την αρχιτεκτονική διακόσμηση. Τα γλυπτά της Ανατολικής Ασίας και της Ευρώπης από πορσελάνη δεν καλύπτονται. Η επισμαλτωμένη αρχιτεκτονική τερακότα και η μη επισμαλτωμένη εκδοχή της ως εξωτερικές επιφάνειες κτιρίων χρησιμοποιήθηκαν στην Ανατολική Ασία για μερικούς αιώνες πριν γίνει δημοφιλής στη Δύση τον 19ο αιώνα. Η αρχιτεκτονική τερακότα μπορεί επίσης να αναφέρεται σε διακοσμημένα κεραμικά στοιχεία όπως ακροκέραμα, τα οποία συνέβαλαν σημαντικά στην εμφάνιση ναών και άλλων κτιρίων στην κλασική αρχιτεκτονική της Ευρώπης, καθώς και στην Αρχαία Εγγύς Ανατολή.[7]

Προτομή της Ελιζαμπέτ Βιζέ Λε Μπρεν από τον Ογκιστεν Παζού (1783); τερρακότα; ύψος: 55 cm, πλάτος: 44 cm, πάχος: 21 cm

Στην αρχαιολογία και την ιστορία της τέχνης, ο όρος τερακότα χρησιμοποιείται συχνά για την περιγραφή αντικειμένων όπως ειδώλια που δεν κατασκευάζονται στον τροχό του αγγειοπλάστη. Τα αγγεία και άλλα αντικείμενα που κατασκευάζονται ή μπορούν να κατασκευαστούν σε τροχό από το ίδιο υλικό ονομάζονται πήλινα αγγεία. Η επιλογή του όρου εξαρτάται από τον τύπο του αντικειμένου και όχι από το υλικό ή την τεχνική ψησίματος.[8] Τα κομμάτια που δεν έχουν σμάλτο, καθώς και αυτά που κατασκευάζονται ως δομικά και βιομηχανικά υλικά, είναι επίσης πιο πιθανό να αναφέρονται ως τερακότα. Η στιλβωμένη τερακότα για επιτραπέζια σκεύη και άλλα αγγεία, ονομάζεται πήλινα σκεύη,[9] ή με έναν πιο ακριβή όρο, όπως ο φαγεντιανή, ο οποίος υποδηλώνει ένα συγκεκριμένο είδος σμάλτου.[10]

Παραγωγή και ιδιότητες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η τερακότα είναι ένα πολύ ευέλικτο υλικό για γλυπτική. Τα κομμάτια μπορούν να σχηματιστούν τόσο με "πρόσθετη" τεχνική, προσθέτοντας τμήματα πηλού στα αναπτυσσόμενα κομμάτια, είτε "αφαιρετικά", χαράζοντας σε ένα συμπαγές κομμάτι με ένα μαχαίρι ή παρόμοιο εργαλείο. Ίσως το πιο συνηθισμένο είναι ένας συνδυασμός αυτών, δημιουργώντας το αδρό σχήμα και στη συνέχεια αφαιρώντας κομμάτια ή προσθέτοντας περισσότερα, για να παράγουν λεπτομέρειες.

Η πιο συνηθισμένη μέθοδος παραγωγής είναι η λήψη ενός κατάλληλου εξευγενισμένου πηλού και στη συνέχεια η διαμόρφωσή του στο επιθυμητό σχήμα. Εναλλακτικά μπορεί να κατασκευαστεί με ένα ή περισσότερα καλούπια. Μετά την ξήρανση, τοποθετείται σε κλίβανο ή πάνω από εύφλεκτο υλικό σε λάκκο και κατόπιν ψήνεται. Η τυπική θερμοκρασία ψησίματος είναι περίπου 1,000 °C (1,830 °F), αν και μπορεί να είναι τόση χαμηλή στους 600 °C (1,112 °F) σε ιστορικά και αρχαιολογικά παραδείγματα.[11] Η περιεκτικότητα σε σίδηρο, που αντιδρά με οξυγόνο κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, δίνει στο ψημένο αντικείμενο κοκκινωπό χρώμα, αν και το συνολικό χρώμα ποικίλλει ευρέως σε αποχρώσεις κίτρινου, πορτοκαλιού, κόκκινου, ροζ, γκρι ή καφέ.

Μια τελευταία μέθοδος είναι να χαραχθούν τούβλα ή άλλα σχήματα τερακότας. Αυτό είναι λιγότερο κοινό, αλλά χαρακτηριστικά για παράδειγμα στην Αρχιτεκτονική της Βεγγάλης σε ινδουιστικούς ναούς και τζαμιά.

Ένας από τους πολεμιστές του στρατού από τερακότα, γλυπτά από τερακότα από αρχαίες κινέζικες στρατιωτικές δυνάμεις του Τσι Σι Χουάνγκ, του πρώτου αυτοκράτορα της Κίνας

Η βαμμένη (πολύχρωμη) τερακότα συνήθως καλύπτεται πρώτα με ένα λεπτό στρώμα γκέσο και μετά βάφεται. Έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως, αλλά το χρώμα είναι κατάλληλο μόνο για εσωτερικές θέσεις και είναι πολύ λιγότερο ανθεκτικό από ό, τι τα ψημένα χρώματα μέσα ή κάτω από ένα κεραμικό σμάλτο. Το γλυπτό από τερακότα έμεινε πολύ σπάνια στη «ακατέργαστη» ψημένη κατάσταση στη Δύση μέχρι τον 18ο αιώνα.[12]

Στην ιστορία της τέχνης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γυναικεία ειδώλια από τερακότα αποκαλύφθηκαν από αρχαιολόγους σε ανασκαφές στο Μοχέντζο-ντάρο, Πακιστάν (3000–1500 π.Χ.). Μαζί με πέτρες σε σχήμα φαλλού, αυτά υποδηλώνουν κάποιο είδος λατρείας γονιμότητας.[13] Το Ανάγλυφο της Βασίλισσας της Νυκτός είναι μια εξαιρετική πλάκα από τερακότα από την Αρχαία Μεσοποταμία περίπου του 1950 π.Χ. Στη Μεσοαμερική, η μεγάλη πλειοψηφία των ειδωλίων των Ολμέκων φτιάχτηκαν από τερακότα. Πολλά νεκρικά αγάλματα ουσάμπτι κατασκευάστηκαν επίσης από τερακότα στην Αρχαία Αίγυπτο.

Ελληνικό ειδώλιο από τερακότα ή Ταναγραία κόρη, 2ος αιώνας π.Χ. ύψος: 29.2 εκ

Οι Ταναγραίες κόρες των Αρχαίων Ελλήνων ήταν μαζικής παραγωγής ειδώλια από τερακότα φτιαγμένα με καλούπι και ψήσιμο, τα οποία φαίνεται να ήταν ευρέως προσιτά κατά την ελληνιστική περίοδο, και συχνά καθαρά διακοσμητικά σε λειτουργία. Ήταν μέρος ενός ευρέος φάσματος ελληνικών ειδωλίων από τερακότα, τα οποία περιελάμβαναν έργα μεγαλύτερης και υψηλότερης ποιότητας, όπως η Αφροδίτη του Heyl. Οι Ρωμαίοι δημιούργησαν επίσης πολλά μικρά ειδώλια, συχνά θρησκευτικά. Η ετρουσκική τέχνη συχνά χρησιμοποιούσε τερακότα, προτιμώντας την πέτρα, ακόμη και για μεγαλύτερα αγάλματα, όπως ο Απόλλωνας του Βέι και η Σαρκοφάγος των Συζύγων. Τα ανάγλυφα Καμπάνα είναι αρχαία ρωμαϊκά ανάγλυφα από τερακότα, αρχικά χρησιμοποιούνται συνήθως για να φτιάχνουν ζωφόροι στο εξωτερικό των κτιρίων, ως φθηνότερο υποκατάστατο της πέτρας.

Η ινδική γλυπτική έκανε εκτεταμένη χρήση της τερακότας ήδη από τον πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού (με λίθινη και μεταλλική γλυπτική να είναι μάλλον σπάνια), και σε πιο εξελιγμένες περιοχές είχε εγκαταλείψει σε μεγάλο βαθμό τη μοντελοποίηση για τη χρήση καλουπιών από τον 1ο αιώνα π.Χ. Αυτό επιτρέπει τη δημιουργία σχετικά μεγάλων μορφών, σχεδόν μέχρι σε φυσικό μέγεθος, ειδικά κατά την περίοδο των Γκούπτα και τους αιώνες αμέσως μετά από αυτήν. Αρκετές έντονες τοπικές παραδόσεις λαϊκής γλυπτικής από τερακότα παραμένουν ενεργές σήμερα, όπως τα άλογα Μπανκούρα.[14]

Η προ-αποικιακή γλυπτική της Δυτικής Αφρικής χρησιμοποιούσε επίσης εκτεταμένα την τερακότα.[15] Οι περιοχές που είναι πιο γνωστές για την παραγωγή τέχνης τερακότας σε αυτό το μέρος του κόσμου περιλαμβάνουν τον πολιτισμό Νοκ της κεντρικής και βόρειας-κεντρικής Νιγηρίας, τον πολιτιστικό άξονα Ιφέ/Μπενίν στη δυτική και νότια Νιγηρία (επίσης γνωστή για την εξαιρετικά νατουραλιστική γλυπτική της) και την πολιτιστική περιοχή των Ίγκμπο της ανατολικής Νιγηρίας, η οποία αρίστευε την κεραμική τερακότα. Αυτές οι σχετιζόμενες, αλλά ξεχωριστές, παραδόσεις γέννησαν επίσης περίτεχνες σχολές χάλκινης και ορειχάλκινης γλυπτικής στην περιοχή.[16]

Η κινεζική γλυπτική χρησιμοποίησε εκτεταμένα την τερακότα, με και χωρίς σμάλτο και χρώμα, από πολύ νωρίς. Ο διάσημος στρατός τερακότας του αυτοκράτορα Τσι Σι Χουάνγκ, 209-210 π.Χ., ήταν κάπως ασυνήθιστος, και πριν από δύο χιλιάδες χρόνια τα ανάγλυφα ήταν πιο συνηθισμένα, σε τάφους και αλλού. Αργότερα οι βουδιστικές φιγούρες κατασκευάζονταν συχνά από βαμμένη και επισμαλτωμένη τερακότα, από τα επισμαλτωμένα κεραμικά αγάλματα φωτισμένων (λουοχάν) από τη Γισιάν, πιθανώς του 1150–1250, τώρα σε διάφορα δυτικά μουσεία, μεταξύ των πιο σημαντικών παραδειγμάτων.[17] Οι τάφοι από τούβλα από τη δυναστεία των Χαν συχνά κατέληγαν στον εσωτερικό τοίχο με τούβλα διακοσμημένα σε ένα πρόσωπο - η τεχνική περιελάμβανε χυτά ανάγλυφα. Μεταγενέστεροι τάφοι περιείχαν πολλές μορφές προστατευτικών πνευμάτων και ζώων και υπηρέτες για τη μετά θάνατον ζωή, συμπεριλαμβανομένων των διάσημων αλόγων της δυναστείας Τανγκ. Ως αυθαίρετο θέμα ορολογίας, αυτά τείνουν να μην αναφέρονται ως τερακότα.[18]

Η ευρωπαϊκή μεσαιωνική τέχνη έκανε ελάχιστη χρήση της γλυπτικής από τερακότα, μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα, όταν χρησιμοποιήθηκε σε προηγμένα διεθνή γοτθικά εργαστήρια σε περιοχές της Γερμανίας.[19] Η Παναγία που απεικονίζεται στην αρχή του άρθρου από τη Βοημία είναι το μοναδικό παράδειγμα που είναι γνωστό από εκεί.[1] Λίγες δεκαετίες αργότερα, έγινε μια αναβίωση στην ιταλική Αναγέννηση, εμπνευσμένη από ανασκαμμένες κλασσικές τερακότες, καθώς και από τα γερμανικά παραδείγματα, τα οποία σταδιακά εξαπλώθηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Στη Φλωρεντία, ο Λούκα ντελλα Ρόμπια (1399/1400–1482) ήταν γλύπτης που ίδρυσε μια οικογενειακή δυναστεία που ειδικεύεται στην εφυαλωμένη και βαμμένη τερακότα, ειδικά σε μεγάλους κύκλους που χρησιμοποιήθηκαν για τη διακόσμηση του εξωτερικού των εκκλησιών και άλλων κτιρίων. Χρησιμοποίησαν τις ίδιες τεχνικές με τη σύγχρονη μαϊολίκα και άλλα επισμαλτωμένα κεραμικά. Άλλοι γλύπτες περιελάμβαναν τον Πιέτρο Τοριγκιάνο (1472-1528), ο οποίος παρήγαγε αγάλματα, και στην Αγγλία προτομές της βασιλικής οικογένειας Τυδώρ. Οι αστίλβωτες προτομές των Ρωμαίων αυτοκρατόρων που κοσμούν το Παλάτι του Χάμπτον Κορτ, από τον Τζοβάνι ντα Μαγιάνο, 1521, ήταν ένα άλλο παράδειγμα ιταλικής εργασίας στην Αγγλία.[20] Αρχικά ήταν ζωγραφισμένα αλλά αυτό έχει πλέον χαθεί από τις καιρικές συνθήκες.

Ο ποταμός Ρήνος που χωρίζει τα νερά. από τον Κλωντ Μισέλ ; 1765; τερρακότα; 27,9 × 45,7 × 30,5 εκ; Μουσείο Τέχνης Κίμπελ (Φορτ Γουόρθ, Τέξας, ΗΠΑ)

Το τερακότα του 18ου αιώνα, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί από καιρό για προκαταρκτικά πήλινα μοντέλα ή μακέτες που στη συνέχεια ψήθηκαν, έγινε δημοφιλές υλικό για μικρά γλυπτά, συμπεριλαμβανομένων προτομών. Η δουλειά ήταν πολύ πιο εύκολη από τα σκαλιστά υλικά και επέτρεψε πιο αυθόρμητη προσέγγιση από τον καλλιτέχνη.[21] Ο Κλωντ Μισέλ (1738–1814) ήταν σημαντικός πρωτοπόρος στη Γαλλία.[22] Ο Γιαν Μίκιελ Ρίσμπρακ (1694–1770), ένας φλαμανδός γλύπτης πορτρέτων που εργάστηκε στην Αγγλία, πούλησε την μοντέλα του από τερακότα για μεγαλύτερα έργα σε πέτρα και παρήγαγε προτομές μόνο από τερακότα.[23] Τον επόμενο αιώνα, ο Γάλλος γλύπτης Αλμπέρ-Ερνέστ Καριέρ-Μπελέζ έφτιαξε πολλές τερακότες,[24] αλλά πιθανώς η πιο διάσημη είναι η Απαγωγή της Ιπποδάμειας που απεικονίζει την ελληνική μυθολογική σκηνή ενός Κένταυρου που απήγαγε την Ιπποδάμεια την ημέρα του γάμου της.

Αρχιτεκτονική[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αυτοκρατορική διακόσμηση στέγης στην Απαγορευμένη Πόλη

Τα πλακάκια τερακότας έχουν μακρά ιστορία χρήσης σε πολλά μέρη του κόσμου. Πολλά αρχαία και παραδοσιακά είδη στέγης περιλάμβαναν πιο περίτεχνα γλυπτικά στοιχεία από τα απλά κεραμίδια, όπως η διακόσμηση στέγης της Κινεζικής Αυτοκρατορίας και τα ακροκέραμα της δυτικής κλασικής αρχιτεκτονικής. Στην Ινδία, η Δυτική Βεγγάλη εξειδικεύτηκε στους ναούς από τερακότα, με τη γλυπτή διακόσμηση από το ίδιο υλικό με το κύριο υλικό κατασκευής.

Τον 19ο αιώνα, οι δυνατότητες της διακόσμησης των κτιρίων από τερακότα εκτιμήθηκαν και πάλι από τους αρχιτέκτονες, συχνά χρησιμοποιώντας παχύτερη τερακότα και επιφάνειες που δεν είναι επίπεδες.[25] Ο Αμερικανός αρχιτέκτονας Λούις Σάλλιβαν είναι γνωστός για την περίτεχνη διακόσμηση του με γυαλιστερή τερακότα, σχέδια που θα ήταν αδύνατο να εκτελεστούν σε οποιοδήποτε άλλο μέσο. Τερακότα και πλακάκια χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς στα κτήρια της πόλης του Βικτωριανού Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας. Η τέρα κότα διατέθηκε στην αγορά ως θαυμαστό υλικό, σε μεγάλο βαθμό αδιαπέραστο από τα στοιχεία. Η τερακότα, ωστόσο, μπορεί πράγματι να υποστεί ζημιά από διείσδυση ή έκθεση στο νερό ή να χαλάσει λόγω ελαττωματικού σχεδιασμού ή εγκατάστασης. Η υπερβολική πίστη στην ανθεκτικότητα του υλικού οδήγησε σε συντομεύσεις στο σχεδιασμό και την εκτέλεση, η οποία σε συνδυασμό με την πεποίθηση ότι το υλικό δεν απαιτούσε συντήρηση αλλοίωσε τη φήμη του υλικού. Περίπου το 1930 η ευρεία χρήση του σκυροδέματος και η μοντερνιστική αρχιτεκτονική τερμάτισε σε μεγάλο βαθμό τη χρήση της τερακότας στην αρχιτεκτονική.[26]

Πλεονεκτήματα στη γλυπτική[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε σύγκριση με τα χάλκινα γλυπτά, η τερακότα απαιτεί μια πολύ απλούστερη και ταχύτερη διαδικασία για τη δημιουργία του τελικού έργου με πολύ χαμηλότερο κόστος υλικών. Η ευκολότερη εργασία μοντελοποίησης, συνήθως με περιορισμένο εύρος μαχαιριών και ξύλινων εργαλείων μορφοποίησης, αλλά κυρίως χρησιμοποιώντας τα δάχτυλα[27] επιτρέπει στον καλλιτέχνη να ακολουθήσει μια πιο ελεύθερη και ευέλικτη προσέγγιση. Μικρές λεπτομέρειες που μπορεί να μην είναι πρακτικές να χαραχθούν σε πέτρα, όπως μαλλιά ή κοστούμια, μπορούν εύκολα να επιτευχθούν σε τερακότα και μερικές φορές τα υφάσματα μπορεί να αποτελούνται από λεπτά φύλλα αργίλου που καθιστούν πολύ πιο εύκολο να επιτευχθεί ένα ρεαλιστικό αποτέλεσμα.[28]

Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τεχνικές επαναχρησιμοποιούμενου καλουπιού για την παραγωγή πολλών πανομοιότυπων κομματιών. Σε σύγκριση με τα μαρμάρινα γλυπτά και άλλα πέτρινα γλυπτά, το τελικό προϊόν είναι πολύ ελαφρύτερο και μπορεί να βαφτεί και να γυαλιστεί περαιτέρω ώστε να παράγει αντικείμενα με χρωματικές ή ανθεκτικές προσομοιώσεις μεταλλικής πατίνας. Σταθερά και ανθεκτικά γλυπτά για χρήση σε εξωτερικούς χώρους απαιτούν μεγαλύτερο πάχος και έτσι θα είναι βαρύτερα, με περισσότερη προσοχή που απαιτείται για το στέγνωμα του ημιτελούς κομματιού για να αποφευχθεί ο σχηματισμός ρωγμών καθώς το υλικό συρρικνώνεται. Τα δομικά στοιχεία είναι παρόμοια με αυτά που απαιτούνται για την γλυπτική σε πέτρα. Υπάρχει ένα όριο στην πίεση που μπορεί να επιβληθεί στην τερακότα, και τα αγάλματα τερακότας από μη υποστηριζόμενες μόνιμες φιγούρες περιορίζονται σε αρκετά κάτω από το φυσικό μέγεθος, εκτός εάν προστεθεί επιπλέον δομική υποστήριξη. Αυτό οφείλεται επίσης στο ότι οι μεγάλες φιγούρες είναι εξαιρετικά δύσκολο να ψηθούν και τα παραδείγματα που σώζονται συχνά δείχνουν χαλάρωση ή ρωγμές. Οι φιγούρες Γισιάν ψήθηκαν ως διάφορα κομμάτια και έχουν σιδερένιες ράβδους στο εσωτερικό για να συγκρατήσουν τη δομή.[29]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ 1,0 1,1 Bust of the Virgin, ca. 1390–95, In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. (October 2008)
  2. ↑ «Definition of TERRA-COTTA». www.merriam-webster.com. 
  3. ↑ "Terracotta", p. 341, Delahunty, Andrew, From Bonbon to Cha-cha: Oxford Dictionary of Foreign Words and Phrases, 2008, OUP Oxford, (ISBN 0199543690), 9780199543694
  4. ↑ OED, "Terracotta"; "Terracotta", MFA Boston, "Cameo" database
  5. ↑ 'Industrial Ceramics.' F.Singer, S.S.Singer. Chapman & Hall. 1971. Quote: "The lighter pieces that are glazed may also be termed 'terracotta.'
  6. ↑ «Home : Oxford English Dictionary». www.oed.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2021. 
  7. ↑ «The many uses of terracotta tiles - a designers history». Lubelska (στα Αγγλικά). 21 Μαΐου 2019. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2020. 
  8. ↑ Peek, Philip M., and Yankah, African Folklore: An Encyclopedia, 2004, Routledge, (ISBN 1135948720), 9781135948726, google books
  9. ↑ «Home : Oxford English Dictionary». www.oed.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2021. 
  10. ↑ «Home : Oxford English Dictionary». www.oed.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2021. 
  11. ↑ Grove, 1
  12. ↑ Grove, 2, i, a
  13. ↑ Neusner, Jacob, επιμ. (2003). World Religions in America. Louisville: Westminster John Knox Press. 
  14. ↑ Grove, 5
  15. ↑ H. Meyerowitz; V. Meyerowitz (1939). "Bronzes and Terra-Cottas from Ile-Ife". The Burlington Magazine for Connoisseurs 75 (439), 150–152; 154–155.
  16. ↑ Grove, 3
  17. ↑ Rawson, 140-145; Grove, 4
  18. ↑ Rawson, 140-145,159-161
  19. ↑ Schultz, 67-68
  20. ↑ Grove, "Florence"
  21. ↑ Draper and Scherf, 2-7 and throughout; Grove, 2, i, a and c
  22. ↑ Well covered in Draper and Scherf, see index; Grove, 2, i, a and c
  23. ↑ Grove, 2, i, c
  24. ↑ Grove, 2, i, d
  25. ↑ Grove, 2, ii
  26. ↑ Grove, 2, ii, c and d
  27. ↑ Grove, 2, i, a; Scultz, 167
  28. ↑ Scultz, 67, 167
  29. ↑ «Lecture by Derek Gillman at the Penn Museum, on their example and the group of Yixian figures. From YouTube». 

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Terracotta στο Wikimedia Commons


Καθιερωμένοι όροι
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Τερακότα&oldid=10487039"