Εξάβιβλος
 Η αρχική σελίδα της πρώτης έντυπης έκδοσης (Παρίσι 1540) του Προχείρου ή Εξάβιβλου του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου | |
| Συγγραφέας | Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος |
|---|---|
| Γλώσσα | μεσαιωνική ελληνική γλώσσα |
| δεδομένα () | |
Η Εξάβιβλος ή Πρόχειρον νόμων (λατινικά: Promptuarium[1] / Προμπτοάριουμ, ρωσικά: Шестикнижжя[2]/ Σεστικνίζα) είναι Βυζαντινή νομική πραγματεία του 14ου αιώνα (1344-1345) του νομικού και ανώτατου δικαστικού Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου, στην οποία περιέχεται μεγάλο εύρος βυζαντινών νομικών κειμένων και πηγών. Χρησιμοποιήθηκε ευρέως στα Βαλκάνια[3][4] κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1835, το έργο αυτό υιοθετήθηκε με βασιλικό διάταγμα ως ο επίσημος αστικός κώδικας του νεοϊδρυθέντος Ελληνικού κράτους, όπου και παρέμεινε σε ισχύ ως το 1946.[5] Η πρώτη έντυπη έκδοση του έγινε στο Παρίσι το 1540.
Περιγραφή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αφορμή για την συγγραφή του έργου αποτέλεσε η μελέτη από τον Αρμενόπουλο κατά τον 14ο αιώνα του παλαιότερου έργου Πρόχειρο των Νόμων που είχε γίνει υπό την πρωτοβουλία του βυζαντινού αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄[6] περί το 907.[7][8] Ο Αρμενόπουλος θεώρησε πως το έργο αυτό είχε σημαντικές ελλείψεις και ήταν γενικότερα δύσχρηστο για τις ανάγκες της εποχής του. Έτσι, αποφάσισε να συγγράψει μια νέα πραγματεία με βάση το παλαιότερο έργο, και πρόσθεσε επιπλέον περιεχόμενο το οποίο φέρεται να στηρίχτηκε σε σχεδόν όλο το σύνολο της βυζαντινής νομικής επιστήμης, όπως:
- των Πανδεκτών και του Κώδικα του Ιουστινιανού (6ος αιώνας),
- το νομικό έργο για την πολεοδομία του Ιουλιανού Ασκαλωνίτη (6ος αιώνας),
- τους νόμους και κωδικοποιήσεις από το κωδικοποιητικό έργο Βασιλικά του Λέοντος ΣΤ´(9ος αιώνας, την μικρή όπως και την και μεγάλη Σύνοψη),[1]
- το Πόνημα Νομικόν του Μιχαήλ Ατταλειάτη (11ος αιώνας),
- την Πείρα του Ευστάθιου Ρωμαίου (11ος αιώνας).
- σε ορισμένες εκδόσεις του έργου επισυνάπτεται και ο Νόμος Γεωργικός της εποχής των Ισαύρων (8ος αιώνας).[9]
Την συλλογή όλων αυτών των στοιχείων, ο Αρμενόπουλος την επεξεργάστηκε και τις πληροφορίες που προέκυψαν τις μετέτρεψε σε μια οργανωμένη, προσβάσιμη, και διασταυρωμένη πραγματεία πάνω στην οποία εργάστηκε με μεγάλη επιμέλεια και επιμονή, και το έργο κατέστη το πιο διάσημο έργο της συγκεκριμένης περιόδου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.[10] Η εξαιρετική διάδοσή του διαπιστώνεται και από το γεγονός ότι διασώζεται σε περισσότερα από 100 χειρόγραφα.[9] Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, το κείμενο μεταφέρθηκε στη δημώδη ελληνική γλώσσα αρχικά από τους Ανδρέα Δαρμάριο (1586) και Θεοδόσιο Ζυγομαλά (1605).
Χρήση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πέρα από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, τη γενικότερη μετέπειτα χρήση του έργου στα Βαλκάνια από τους χριστιανικούς πληθυσμούς και εκκλησιαστικά δικαστήρια κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και τη μετέπειτα χρήση του ως νομικού αστικού κώδικα από το Ελληνικό κράτος έως και το 1946, το έργο ήταν ο επίσημος κώδικας στις περιοχές της Βεσσαραβίας και Μολδοβλαχίας.[2][11]
Επίσης εκτός των σχολίων του Αρμενόπουλου, το κείμενο εμπλουτίστηκε και με περαιτέρω σχόλια τις δεκαετίες που ακολούθησαν, από άλλο νομικό. Η έκδοση του έργου αυτή καλείται Αυξημένη Εξάβιβλος.[12]
Περιεχόμενα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το έργο απαριθμεί έξι βιβλία (επτά μαζί με το συμπλήρωμα των Έτερων τίτλων), τα οποία διαιρούνται σε 83 συνολικά κεφάλαια. Σε αυτά κατατάσσεται και συστηματοποιείται η ύλη του αστικού, αστικού δικονομικού και ποινικού δικαίου. Τα περιεχόμενα ανά βιβλίο και κεφάλαια είναι τα παρακάτω (τίτλοι από Χέρτσογ, πιθανώς βασισμένοι στη μετάφραση στα νέα ελληνικά του Κλονάρη ή του Σπανού, η γραφή των τίτλων είναι πολυτονική):
| Βιβλίο | Α´ | Β´ | Γ´ |
|---|---|---|---|
| Τίτλος | Περί νόμων καί δικαστικῆς καταστάσεως | Περί δικῶν διαφόρων καί καινοτομιῶν | Περί ἐκποιήσεως, δανείου καί κοινωνίας |
| Κεφάλαια | α´ Περί νόμων
β´ Περί ἐνάγοντος καί ἐναγομένου γ´ Περί ἀγωγῶν καί χρόνων δ´ Περί δικαστικής ψήφου καί ἀποφάσεως ε´ Περί μηνυτῶν ϛ´ Περί μαρτύρων ζ´ Περί ὄρκου η´ Περί συμβολαίων θ´ Περί συμφώνων ι´ Περί διαλύσεως ια´ Περί ἀνάγκης καί βιός ιβ´ Περί ἀνήβων καί ἀφηλίκων, ἐν ὦ καί περί ἀποκαταστάσεως ιγ´ Περί γυναικῶν ιδ´ Περί δούλων ιε´ Περί ἀσαφούς καί ἀμφιβόλου ιϛ´ Περί στρατιωτών ιζ´ Περί λύσεως ὐπεξουσιότητας ιη´ Περί ἐλευθεριών |
α´ Περί νομής καί δεσποτείας β´ Περί ἀναργυρίας γ´ Περί ἀπαιτήσεως καί ἀπωλείας δ´ Περί καινοτομιών ε´ Περί λειτουργιών, τελών καί κομμερκίου ϛ´ Περί μερίδων, ἐν ὦ καί περί εὐρέσεως θησαυρού ζ´ Περί των ἐν ναυαγίω ριπτομένων, καί περί δικαίου ὐποτροφής η´ Περί ὐιοθεσίας θ´ Περί προσφευγόντων ι´ Περί χρήσεως ια´ Περί ναυτικῶν |
α´ Περί δωρεῶν
β´ Περί ἀνατροπής δωρεῶν γ´ Περί πράσεως και ἀγορασίας, ἐν ὦ καί περί προτιμήσεως δ´ Περί ἐμφυτεύσεως ε´ Περί δανείου καί ἐνεχύρου ϛ´ Περί ἐγγυητών καί ἀντιφωνητών ζ´ Περί τόκου η´ Περί μισθώσεως, ἐν ὦ καί περί εργολάβων θ´ Περί παρακαταθήκης ι´ Περί συστάσεως κοινωνίας ια´ Περί λύσεως κοινωνίας |
| Βιβλίο | Δ´ | Ε´ | ΣΤ´ |
| Τίτλος | Περί μνηστείας καί γάμων | Περί διαθηκῶν καί ἐπιτρόπων | Περί ζημίας καί ποινῶν |
| Κεφάλαια | α´ Περί συναινέσεως μνηστείας
β´ Περί ἀρραβῶνων μνηστείας γ´ Περί δωρεῶν μνηστείας δ´ Περί ὄρου καί διαθέσεως γάμου ε´ Περί ἀκριβείας γάμου ϛ´ Περί βαθμῶν συγγενείας καί γάμων κεκωλυμένων ζ´ Περί δευτερογαμούντων η´ Περί δικαίου προικός θ´ Περί ἐκδικήσεως προικός καί τῶν βαρῶν αυτής ι´ Περί ὐποβόλου ια´ Περί δωρεῶν μεταξύ ανδρός καί γυναικός ιβ´ Περί λύσεως γάμου καί τῶν αἰτίων αυτής |
α´ Περί διαθήκης αὐτεξουσίων β´ Περί διαθήκης ὐπεξουσίων γ´ Περί διαθήκης ἀπελευθέρων δ´ Περί διαθήκης ἐπισκόπων καί μοναχών ε´ Περί ἀνατροπής διαθήκης ϛ´ Περί μέμψεως καί ἐναντιώσεως διαθήκης ζ´ Περί κοδικέλλου η´ Περί κληρονόμων θ´ Περί φαλκιδίου ι´ Περί ληγάτου ια´ Περί ἐπιτρόπων, κουρατώρων καί διοικητών ιβ´ Περί τού πότε δεί ενάγειν τούς δανειστάς κατά τῶν κληρονόμων τού τελευτήσαντος |
α´ Περί ζημίας
β´ Περί μοιχῶν γ´ Περί πορνῶν και τῶν εκβιαζόντων παρθένους δ´ Περί αἰμομικτῶν, ἀσελγῶν καί εἰλογευομένων ε´ Περί κλεπτῶν, ἀπελατῶν, τυμβωρύχων καί ἰεροσύλων ϛ´ Περί φονέων καί ληστών ζ´ Περί ἀρπαζόντων γυναίκας η´ Περί αὐτομόλων καί ἀνδραποδιστῶν θ´ Περί συκοφαντών καί τῶν φλυαρίαν εὐρισκόντων ι´ Περί φαρμακῶν, γοητῶν καί μάντεων ια´ Περί Ἰουδαίων, αἰρετικῶν καί Ἐλληνιζόντων ιβ´ Περί δούλων καί τούς ἐμπρησμούς ποιούντων ιγ´ Περί τῶν ὐποδεχομένων ἀλλοτρίους δούλους καί τῶν ἐκποιούντων ἐλευθέρους ιδ´ Περί διαφόρων ποινῶν ιε´ Περί τού τίνες ἀτιμούνται |
| Βιβλίο | * | ||
| Τίτλος | Ἔτεροι τίτλοι διάφοροι ἀναγκαίοι | ||
| Κεφάλαια | α´ Περί ἀξιωμάτων
β´ Περί κανόνων διαφόρων γ´ Περί σημασίας ονομάτων δ´ Περί χειροτονίας ἐπισκόπων |
Εκδόσεις του έργου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χειρόγραφα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι κύριες συλλογές χειρογράφων είναι στις παρακάτω βιβλιοθήκες (Χέρτσογ, 1836, σελ. 64-67):
- Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (αριθμός χειρογράφου 02368, έτος -033 -034)[13]
- Βιβλιοθήκη του Βατικανού (αριθμοί χ. 256, 369, 848, 849, 850)
- Λαυρεντιανή βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας (αρ. 19 τραπέζης 81, αρ. 85 τρ. 89)
- Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας (αρ. 182/15ος αιώνας, 183/14ος, 525/15ος, 580/14ος)
- Αμβροσιανή βιβλιοθήκη του Μιλάνου (αρ. C3 )
- Εθνική βιβλιοθήκη της Ισπανίας στη Μαδρίτη
- Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι (αρ. 478/15ος αιώνας, 1338/15ος, 1355/15ος, 1360/15ος, 1362/15ος, 1363/1561, 1386/15ος, 1387/15ος, 1388/16ος, 1786/15ος )
- Βιβλιοθήκη Μπόντλιαν της Οξφόρδης
- Εθνική βιβλιοθήκη της Αυστρίας στη Βιέννη (αρ. 10, 11, 12, 53)
- Συνοδική βιβλιοθήκη της Μόσχας (αρ. 151/17ος αιώνας, 41/15ος, 44/15ος, 45/15ος)
Ιστορικές έντυπες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το έργο μεταφράστηκε σε διάφορες γλώσσες ανά τους αιώνες, και επανεκδιδόταν σχετικά συχνά. Οι γνωστές έντυπες εκδόσεις -καθώς και σημειώσεις για μερικές χειρόγραφες- παρατίθενται παρακάτω:
|
Έκδοση |
Εκδότης / Μεταφραστής |
Σημειώσεις | |
|---|---|---|---|
|
|
Παρίσι 1540 | Θεοδώριχος Αδαμαίος | Πρώτη έντυπη έκδοση
Αρχικό ελληνικό κείμενο, σχολιασμός στα λατινικά |
| Γενεύη 1547 | Ντενί Γκοντφρουά
(Denis Godefroy) |
Πρώτη έντυπη μετάφραση στα λατινικά | |
|
Κολωνία 1547 | Μπερνάρντους α Ρέι
(Bernardus a Rey) |
Πρώτη έντυπη μετάφραση στα λατινικά,
επανεκδόθηκε το 1549, 1566 |
|
Λυόν 1556 | Ζαν Μερσιέ | Μετάφραση στα λατινικά,
επανεκδόθηκε το 1580, 1587 |
|
Φρανκφούρτη 1564 | Ιουστίνος Γκέμπλερ | Πρώτη έντυπη έκδοση στα γερμανικά,
επανεκδόθηκε το 1566, 1576 |
| Βενετία 1586 [14] | Ανδρέας Δαρμάριος
(Andreas Darmarius) |
Μετάφραση στα νέα ελληνικά (δημοτική, χειρόγραφο) | |
| Πιθανώς Κωνσταντινούπολη
τέλη 16ου - αρχές 17ου αι.[15] |
Θεοδόσιος Ζυγομαλάς | Μετάφραση στα νέα ελληνικά (δημοτική, χειρόγραφο) | |
|
Μόσχα 1706 | Ντανιήλ Ματβέγιεφ
(Даниил Матвеев) |
Πρώτη ρωσική μετάφραση (χειρόγραφο) |
|
Βενετία 1744 |
(μεταφραστής/συντάκτης) |
Πρώτη έντυπη μετάφραση στα νέα ελληνικά,
επανεκδόθηκε το 1777, 1793, 1805, 1820 |
| Χάγη 1780 | Βίλχελμ Όττο Ράιτς | Αρχικό ελληνικό κείμενο,
σχολιασμός στα λατινικά | |
 |
Ναύπλιο 1833 | Κ. Κλονάρης (μεταφραστής) | Μετάφραση στα νέα ελληνικά |
|
Αθήνα 1835 | Ανδρέας Κορομηλάς (τυπογράφος)
(πιθανώς η μετάφραση του Κλονάρη του 1833) |
Μετάφραση στα νέα ελληνικά |
|
Λειψία 1851 | Γκούσταβ Ερνστ Χάιεμπαχ
(Gustav Ernst Heimbach) |
Μετάφραση στα λατινικά |
|
Αθήνα 1872 | Ζ.Νούτσης | Μετάφραση στα νέα ελληνικά |
|
Κωνσταντινούπολη 1885 | Ν. Χαρισιάδης | Μετάφραση στα νέα ελληνικά |
Σύγχρονες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Αρμενόπουλος, Κωνσταντίνος. Πρόχειρον νόμων ή Εξάβιβλος / Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου · επιμέλεια Κωνσταντίνος Γ. Πιτσάκης. - Αθήνα : Δωδώνη Εκδοτική ΕΠΕ, 1971. - 429σ. · 21x14εκ. - (Βυζαντινά και Νεοελληνικά Κείμενα · 1)[16]
- A manual of Byzantine law, Kōnstantinos Harmenopoulos; Edwin Hanson Freshfield; Byzantine Empire. Cambridge, Printed at the University Press, 1930[17]
Άλλα έργα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η συλλογή των σύγχρονων νόμων με τίτλο Εξάβιβλος (Νικόλαος Ι. Κατράς, εκδόσεις Σάκκουλα, 2013, ISBN 9601525661)[18] έχει πάρει την ονομασία της από την ιστορική Εξάβιβλο, ωστόσο πρόκειται για σύγχρονο έργο με εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 «The Cambridge Medieval History Series volumes 1-5, J.B. Bury, Plantagenet Publishing».
- ↑ 2,0 2,1 БСЭ. – Т. 48. – 2-е изд. – М.: Государственное научное издательство «Большая советская энциклопедия», 1957. – С. 17.
- ↑ «The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 - Donald M. Nicol - Cambridge University Press, 14 Oct 1993 - History - 463 pages - παγε 184».
- ↑ «Σπύρος ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ - Υπ. Δρ. Βυζαντινής Φιλολογίας και Τέχνης Παν/μίου Πατρών».
- ↑ «Δημόσια Κεντρική βιβλιοθήκη Βέροιας».[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ Παλαιότερα αποδιδόταν στον Βασιλείο Α´, περί το 872, αλλά σήμερα θεωρείται ως τροποποίηση της Εισαγωγής του Νόμου, έργο του πατριάρχη Φωτίου (σχέδιο νόμου παλαιότερα γνωστό υπό τον εσφαλμένο τίτλο Επαναγωγή)
- ↑ Andreas Schmink, The Oxford Dictionary of Byzantium, λήμμα "Prochiron", σ. 1725
- ↑ Andreas Schmink, The Oxford Dictionary of Byzantium, λήμμα "Epanagoge", σ. 703-704
- ↑ 9,0 9,1 Marie Theres Fögen, The Oxford Dictionary of Byzantium, λήμμα "Harmenopoulos, Constantine", σ. 902
- ↑ «The Cambridge Medieval History Series volumes 1-5, J.B. Bury, Plantagenet Publishing (Αποτέλεσμα 6)».
- ↑ Культура Византии XIII – первая половина XV в. // Отв. ред. чл. - корр. АН СССР Г. Г. Литаврин. – М.: Наука, 1991.
- ↑ Σπύρος Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 3η έκδοση, Αθήνα / Κομοτηνή 2011, σελ. 218, 296-309, 386-391
- ↑ «Χειρόγραφα Βιβλιοθήκης Βουλής - Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 31 Ιανουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2015.
- ↑ «Schoenberg Database of Manuscripts - dla.library.upenn.edu». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2015.
- ↑ «Ενας Αρμενόπουλος στο εικονοστάσι - Δημήτρης Γ. Αποστολόπουλος, διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - kathimerini.gr, 17.02.2008».
- ↑ «Αρμενόπουλος, Κωνσταντίνος. Πρόχειρον νόμων ή Εξάβιβλος / Κωνσταντίνου - biblionet.gr».
- ↑ «A manual of Byzantine law - worldcat.org».
- ↑ Κατράς,_Νικόλαος_Ι./Εξάβιβλος
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Πραγματεία περί του Προχείρου ή της Εξάβιβλου Κωνσταντίνου του Αρμενόπουλου / παρά Αιμιλίου Χέρτσογ .-- εν Μονάχω 1836
- Harmenopu'lus, Constanti'nus - A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology - William Smith, Ed.
- Bayerische Staatsbibliothek - Digitale Bibliothek, Münchener Digitalisierungszentrum
- Αρμενόπουλος, Κωνσταντίνος - Ψηφιακή βιβλιοθήκη Ανέμη
- Αρμενόπουλος, Κωνσταντίνος - Μέδουσα Ψηφιακό Αποθετήριο Αρχειοθετήθηκε 2013-08-13 στο Wayback Machine.
Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ελληνικά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Σπύρος Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 3η έκδοση, Αθήνα / Κομοτηνή 2011, σελ. 218, 296-309, 386-391
- Νίκος Πασχαλίδης, Ο νομοφύλαξ της Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος και η Εξάβιβλος, Εκδοτικός Οίκος Κυρομάνος, 2010
- Βασιλική Τουρπτσόγλου - Στεφανίδου, Περίγραμμα βυζαντινών οικοδομικών περιορισμών : Από τον Ιουστινιανό στον Αρμενόπουλο και η προβολή τους στη νομοθεσία του νεοελληνικού κράτους. -- Θεσσαλονίκη : Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1998 ISBN 960-7265-39-4
- Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, Η εξάβιβλος του Αρμενόπουλου και η νομικη σκέψις εν Θεσσαλονίκη, κατά τον δέκατον τέταρτον αιώνα. - Θεσσαλονίκη : Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1960
Ξενόγλωσση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- (Γερμανικά) Σπύρος Τρωιάνος, Von der Hexabiblos zu den Basiliken, in: Subseciva Groningana III, 1989, σελ. 127-141
- (Γερμανικά) Marie Theres Fögen, Die Scholien zur Hexabiblos im Codex vetustissimus Vaticanus Ottobonianus gr. 440, in: Fontes Minores IV, 1981, 256-345
- (Γερμανικά) Marie Theres Fögen, Humanistische Adnotationen zur editio princeps der Hexabiblos, in: Ius Commune XIII, 1985, 213-242 κείμενο
- (Αγγλικά) Alexander Kazhdan (επ.), The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991