Αγαθοκλής των Συρακουσών

Αγαθοκλής των Συρακουσών
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ἀγαθοκλῆς (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση	361 π.Χ. Ιμέρα
Θάνατος	289 π.Χ. Συρακούσες
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός στρατιωτικός στρατιώτης
Οικογένεια
Σύζυγος	Alkia Θεοξένα των Συρακουσών Widow of Damas
Τέκνα	Αρχάγαθος Ηρακλείδης (του Αγαθοκλέους) Agathocles II Λάνασσα Αρχάγαρθος της Λιβύης Θεοξένα της Αιγύπτου
Αδέλφια	Antander
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	μονάρχης στρατηγός
Σχετικά πολυμέσα

Ο Αγαθοκλής (361 π.Χ. - 289 π.Χ.) ήταν Τύραννος των Συρακουσών (317 π.Χ. - 289 π.Χ.) και βασιλιάς της Σικελίας (304 π.Χ. - 289 π.Χ.). Πέθανε το 289 π.Χ., σε ηλικία 72 ετών -κατ' άλλους, τον δηλητηρίασαν και κατ' άλλους, πέθανε από καρκίνο του στόματος. Υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και ελάχιστα δημοφιλής μεταξύ των ιστορικών, γιατί οι περισσότεροι δέχονται ότι μετήλθε όλα τα μέσα για να ξεφύγει από τη μοίρα του απλού κεραμέα και να γίνει στρατηγός, τύραννος και βασιλιάς. Εντούτοις ακόμα και οι επικριτές του, του αναγνωρίζουν ότι ήταν ένας από τους τελευταίους σημαντικούς εκπροσώπους του ελληνικού κόσμου στην Κάτω Ιταλία και ότι κατάφερε να τη διοικήσει και να την κρατήσει ανεξάρτητη, σε μια εποχή μεταίχμιο μεταξύ του ελληνικού παρελθόντος και του ρωμαϊκού μέλλοντός της.

Παιδικά χρόνια

Ο πατέρας του Αγαθοκλή, ο Καρκίνος ήταν φυγάδας από το Ρήγιο και απλός κεραμέας. Είχε καταφύγει στις Θερμές της Ιμέρας, στη βορειοδυτική Σικελία, όπου και γεννήθηκε το 361 π.Χ. ο Αγαθοκλής. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, που όμως γνωρίζει ότι στηρίζεται σε εχθρικές προς τον Αγαθοκλή πηγές, ο πατέρας του πήρε από ένα μαντείο κακούς οιωνούς για το νεογέννητο γιο του και αποφάσισε να εγκαταλείψει το βρέφος στο δρόμο. Η μητέρα του, κρυφά, την επόμενη νύχτα, πήρε το βρέφος και το πήγε στον αδελφό της, ο οποίος και το ανέθρεψε. Ο Αγαθοκλής πήρε το όνομα του παππού του, από το γένος της μητέρας του και του θείου του. Ο λόγος για τον οποίο χωρίστηκε η οικογένεια δεν είναι βέβαιος και ίσως ο πατέρας, όντας φυγάδας και σχετικά φτωχός, να μην μπορούσε να συντηρήσει το παιδί. Πάντως, 7 χρόνια αργότερα η οικογένεια (που είχε αποκτήσει ή ήδη είχε και άλλο γιο, τον Άντανδρο) συνενώθηκε και λίγα χρόνια αργότερα μετοίκησε στις Συρακούσες, φοβούμενη την αναταραχή που προκαλούσε η κινητικότητα των Καρχηδονίων στη δυτική Σικελία. Ένα επιπλέον κίνητρο για τη μετανάστευσή τους ήταν το γεγονός ότι οι Συρακούσες αντιμετώπιζαν λειψανδρία από τους εμφύλιους και τους εξωτερικούς πολέμους, οπότε ζητούσαν νέους αποίκους στους οποίους έδιναν αυτομάτως την ιδιότητα του πολίτη.

Εφηβικά και νεανικά χρόνια

Σύντομα ο πατέρας του Αγαθοκλή πεθαίνει –μάλλον από ασθένεια- και τα ορφανά αδέλφια αρχίζουν να εργάζονται ως κεραμοποιοί. Ο Αγαθοκλής είναι ιδιαίτερα εύρωστος και αποφασίζει να καταταγεί στο στρατό, όπου με την τόλμη του -αλλά πιθανόν και με τη γοητεία του- κατακτά γρήγορα το βαθμό του χιλίαρχου. Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν ότι στη στρατιωτική αναρρίχησή του τον βοήθησε η ερωτική αδυναμία ή εκτίμηση που έτρεφε προς αυτόν ο πάμπλουτος και με μεγάλη επιρροή στρατηγός των Συρακουσών Δάμας ή Δαμάσκων.

Όταν ο Δάμας πέθανε, πάντως, ο Αγαθοκλής παντρεύτηκε τη χήρα του, από την οποία απέκτησε αργότερα δύο παιδιά, και βρέθηκε -γύρω στο 333 π.Χ.- σε θέση μεγάλη επιρροής τόσο λόγω του βαθμού του, όσο και της σημαντικότατης πλέον περιουσίας του. Χρησιμοποίησε και τα δύο στοιχεία επανειλημμένα για να καταλάβει την εξουσία των Συρακουσών ως στρατηγός, αλλά οι Συρακούσιοι, είτε επειδή δεν εμπιστεύονταν τις δημοκρατικές του προθέσεις, είτε απεναντίας επειδή τον θεωρούσαν υπερβολικά δημοκράτη, ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικοί. Μετά από μια νίκη του μάλιστα δεν του επέτρεψαν καν να μπει στην πόλη εκτός και αν ορκιζόταν -κάτι που έκανε- ότι δεν θα απειλούσε τη δημοκρατία. Ο ίδιος σταθερά υποστήριζε ότι ήταν οπαδός του δημοκρατικού κόμματος, αλλά οι επικριτές του, του καταλογίζουν ότι ουσιαστικά χρησιμοποίησε δημαγωγικά το λαό για το το όφελος του προσωπικού του κόμματος.

Στρατηγός με απόλυτη εξουσία

Εκείνα τα χρόνια πάντως στις Συρακούσες, μια πόλη περίπου 40.000 ανθρώπων, η δημοκρατία λειτουργούσε κάπως ανορθόδοξα, γιατί ουσιαστικά ο πολιτικός και στρατιωτικός έλεγχος βρισκόταν στα χέρια του Συμβουλίου των Εξακοσίων, που ήταν όλοι τους εκπρόσωποι της ολιγαρχίας, και που χειραγωγούνταν από τον Σώστρατο ή κατ΄άλλους Σωσίστρατο, στρατηγό με φιλοδοξίες, αδίστακτο και μεγάλη επιρροή. Αυτός, αλλά και εν γένει οι ολιγαρχικοί, ήταν οι βασικοί αντίπαλοι του Αγαθοκλή.

Για να τους ανατρέψει εκμεταλλεύθηκε το 317 π.Χ. μια διαμάχη σε γειτονική πόλη και με το πρόσχημα ότι έπρεπε να επέμβει αμέσως εκεί με επίλεκτο σώμα, εκμαίευσε το δικαίωμα να σχηματίσει στράτευμα με προσωπική επιλογή των στρατιωτών. Σύμφωνα με τον Διόδωρο επέλεξε 3.000 άνδρες που του ήταν -για διαφορετικό λόγο ο καθένας- απόλυτα πιστοί. Στη συνέχεια, με κάποιους από αυτούς κοντά του, κάλεσε δύο ολιγαρχικούς με την πρόφαση ότι ήθελε να τους συμβουλευτεί. Αυτοί παρουσιάστηκαν με φρουρά 40 ανδρών -ή ίσως εμφανίστηκαν 40 ολιγαρχικοί αυτοπροσώπως- και αν αληθεύουν όσα αναφέρει ο Διόδωρος, ο Αγαθοκλής άρχισε τότε να φωνάζει ότι αποπειράθηκαν να τον σκοτώσουν και έβαλε τους δικούς του στρατιώτες να τους συλλάβουν. Παρουσιάστηκε αμέσως μετά στο δήμο, ισχυριζόμενος ότι "οι ολιγαρχικοί έκαναν απόπειρα κατά της ζωής του επειδή ήταν δημοκράτης τη στιγμή που εκείνος ετοιμαζόταν να δώσει μάχη για τις Συρακούσες" και ότι είχε αναγκαστεί να τους συλλάβει. Κατάφερε έτσι να υποκινήσει λαϊκή εξέγερση που, στη θέα των ανδρών που ήταν πιστοί στον Αγαθοκλή, πήρε γρήγορα διαστάσεις και στράφηκε γενικά κατά των πλουσίων. Ρόλο έπαιξε και η δυσαρέσκεια των ακτημόνων και των πρόσφατα πολιτογραφηθέντων στις Συρακούσες φτωχών, που ζούσαν εξαθλιωμένα και ναι μεν δεν τους ένωνε το δημοκρατικό κόμμα γιατί δεν ανήκαν πουθενά, αλλά τους ένωνε το μίσος για τους πλούσιους ολιγαρχικούς. Ο ίδιος εστίασε παράλληλα τους 3.000 άνδρες του σε συγκεκριμένους στόχους –τους 600 ολιγαρχικούς και τις οικογένειές τους.

Μετά την εξόντωση όλων των πολιτικών αντιπάλων του πήρε τη στρατηγία αλλά και την απόλυτη εξουσία, δηλώνοντας ότι θέλει να λογοδοτεί στο λαό μόνον για τα δικά του λάθη και ότι «αν μοιράζεται την εξουσία με άλλους, θα θεωρείται υπεύθυνος και για τα δικά τους σφάλματα».

Η πρώτη του ενέργεια ήταν ο αναδασμός της γης των ολιγαρχικών, την οποία κατάσχεσε και διένειμε σε ακτήμονες πολίτες. Η δεύτερη ήταν να χαρίσει τα χρέη όλων των πολιτών. Στη συνέχεια στράφηκε στην ανασυγκρότηση των οικονομικών της πόλης, στην παραγωγή όπλων και στη ναυπήγηση μεγάλου στόλου. Αυτή η κοινωνική πολιτική του ίσως εξηγεί και την έντονα επικριτική στάση όλων των ιστορικών του που, ανεξάρτητα πατρίδας, κατά κανόνα ανήκαν στους ολιγαρχικούς.

Πόλεμοι και Βασιλεία

Το 314 νίκησε τους δυσαρεστημένους Συρακούσιους που είχαν εγκαταλείψει την πόλη και είχαν συμμαχήσει με τους κατοίκους του Ακράγαντα εναντίον του, για να τον ανατρέψουν. Οταν τους εξουδετέρωσε, διοίκησε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα τις Συρακούσες και επεκτάθηκε σχεδόν σε όλη την ανατολική Σικελία, ώσπου το 310 π.Χ. βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση λόγω της προέλασης των Καρχηδονίων και της πολιορκίας των Συρακουσών. Έκανε τότε τον ευφυή ελιγμό να μεταφέρει τον πόλεμο στην Καρχηδόνα –διέφυγε δηλαδή με το στόλο του από τις Συρακούσες και αποβιβάσθηκε στις αφρικανικές ακτές. Εκεί δεν κατάφερε να νικήσει, αλλά πέτυχε να απομακρύνει τον κίνδυνο από την ανατολική Σικελία, κατακτώντας διάφορες πόλεις της Αφρικής, αλλά όχι και την Καρχηδόνα. Το στράτευμά του είχε αρχίσει να δυσανασχετεί και να απαιτεί να πληρωθεί. Είτε για να αποφύγει τον στασιασμό του στρατού είτε την ολοσχερή ήττα από τους Καρχηδονίους, με το πρόσχημα πάντως ότι επαναστάτησαν διάφορες πόλεις της Σικελίας, επανήλθε στην Ευρώπη αφήνοντας στο αφρικανικό μέτωπο δύο από τους γιους του. Μια άλλη εκδοχή της ιστορίας είναι ότι ο Αγαθοκλής προσπάθησε να φύγει κρυφά με τους δύο γιους του, αλλά εκείνοι δεν πρόλαβαν. Το στράτευμα αισθάνθηκε ότι ο Αγαθοκλής τους πρόδωσε και τους εγκατέλειψε και συνέλαβε τους γιους του.

Όταν ο Αγαθοκλής επιβλήθηκε στη Σικελία, πληροφορήθηκε ότι τα στρατεύματα της Αφρικής, υπακούοντας στους στρατηγούς τους, είχαν στασιάσει, είχαν σκοτώσει τους γιους του και είχαν συνθηκολογήσει με τους Καρχηδόνιους. Σύμφωνα με κάποιες πηγές οι στασιαστές είχαν μάλιστα τέτοιο μένος εναντίον του, που όταν ο ένας γιος του προσπάθησε να αποτρέψει την εκτέλεσή του προειδοποιώντας τους για τα αντίποινα που θα εφάρμοζε ο πατέρας του στις Συρακούσες -ότι θα εκτελούσε τις οικογένειές τους- εκείνοι του απάντησαν "ναι, αλλά τουλάχιστον τα δικά μας παιδιά θα ζήσουν ένα μήνα παραπάνω από τα δικά του."

Έξαλλος ο Αγαθοκλής εξόντωσε όλους τους συγγενείς των στασιαστών στρατηγών, αλλά και των απλών στρατιωτών. Η μεγάλη αυτή αιματοχυσία πυροδότησε νέα επανάσταση εναντίον του, της οποίας ηγείτο ο Δεινοκράτης. Ο Αγαθοκλής, για να μην έχει ανοιχτά δύο μέτωπα, παραχώρησε στους Καρχηδόνιους έξη πόλεις της Σικελίας και υπέγραψε ειρήνη, οπότε στη συνέχεια πολέμησε απερίσπαστος το Δεινοκράτη και τον νίκησε.

Στο εξής κυριάρχησε ανεμπόδιστα σε όλο το νησί, έχοντας σημαντική επιρροή και στην Κάτω Ιταλία. Έξω από τη σφαίρα επιρροής του ήταν μόνον οι πόλεις που είχε εκχωρήσει το 306 π.Χ. στους Καρχηδόνιους. Το 304 π.Χ., μιμούμενος τους επιγόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, πήρε τον τίτλο του βασιλιά της Σικελίας. Δήλωσε προς το λαό ότι πήρε τον τίτλο του βασιλιά για να τον αντιμετωπίζουν ισότιμα οι άλλοι βασιλείς στην ανατολή (δηλαδή οι επίγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου) και ότι έφερε το συγκεκριμένο τίτλο μόνον για τις πόλεις που ελευθέρωσε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία -όχι για τις Συρακούσες. Στην εκεί Βουλή μάλιστα τόνιζε πως σε ό,τι αφορούσε ειδικά τους Συρακουσίους, εξακολουθούσε να φέρει απλώς τον τίτλο του στρατηγού.

Παράλληλα με σύναψη γάμων δικών του και των παιδιών του προσπάθησε και επέτυχε να κρατήσει πολιτικές ισορροπίες, τόσο με τον Πτολεμαίο Α΄ της Αιγύπτου, όσο και με τον Πύρρο Α΄ της Ηπείρου. Στον τελευταίο, μαζί με την κόρη του Λάνασσα, έδωσε ως "προίκα" και την Κέρκυρα και σε αντιστάθμισμα νυμφεύτηκε ο ίδιος την προγονή του Πτολεμαίου Α΄, Θεοξένα. Αυτή ήταν κόρη της Βερενίκης Α΄ (συζύγου τού Πτολεμαίου Α΄) από προηγούμενο γάμο της.

Νομίσματα

Νόμισμα των 50 λιτρών της περιόδου του Αγαθοκλή, τύπος Φιλίππειου, επιγραφή ΣΥΡΑΚΟΣΙΩΝ, 317-311 π.Χ.

Τα νομίσματα της εποχής του Αγαθοκλή φανερώνουν κι εκείνα τις ουσιαστικές αλλαγές στη διοίκηση. Οταν έγινε τύραννος δεν έκοψε αμέσως νομίσματα με το όνομά του και κυκλοφορούσαν τα συνήθη, με την εγγραφή της λέξης "Συρακοσίων". Σύντομα προσέθεσε τη λέξη "Αγαθόκλειος" και το νόμισμα έφερε πια παράσταση της Νίκης. Μετά το 310 άρχισε να κόβει νομίσματα που έγραφαν "Αγαθοκλέος" και εικάζεται, ότι η χρήση της γενικής επέτεινε την κτητικότητα σε ό,τι αφορούσε τη Νίκη. Λίγο αργότερα αφαιρέθηκε η λέξη "Συρακοσίων" και μετά το 304 στα νομίσματα αναγραφόταν μόνον η φράση "Αγαθοκλέος Βασιλέος"

Δημοκρατία και θάνατος

Για πολλά χρόνια διοίκησε με ηρεμία, αλλά σε ηλικία 73 ετών έκρινε, ότι έπρεπε να εξουδετερώσει τους Καρχηδόνιους και άρχισε να ετοιμάζεται για εκστρατεία. Ενώ προετοιμαζόταν, αρρώστησε βαριά, από καρκίνο του στόματος ή από δηλητήριο. Καταλαβαίνοντας πάντως ότι πλησίαζε το τέλος, ανακοίνωσε, ότι προτίθεται να επαναφέρει τη δημοκρατία. Οι λόγοι δεν είναι σαφείς και ίσως να είχε ως κίνητρο να εκδικηθεί συγκεκριμένους απογόνους του ή να είχε επίγνωση, ότι το ζήτημα της διαδοχής θα εξέθετε τις Συρακούσες σε νέες περιπέτειες εμφυλίων. Πιθανόν να μην έκρινε κατάλληλο κανέναν συγγενή του για τόσο προσωπική μορφή διακυβέρνησης ή να πίστεψε εντέλει στη δημοκρατία.

Στην πρόθεσή του να επαναφέρει τη δημοκρατία, πρέπει να έπαιξε ρόλο και ένα έγκλημα, που είχε γίνει λίγους μήνες πριν. Συγκεκριμένα ο Αγαθοκλής είχε νυμφευτεί τρεις φορές και είχε πολλά παιδιά και εγγόνια, τα οποία είχαν βλέψεις στον θρόνο. Από τους γιους που είχε αποκτήσει από τον πρώτο του γάμο με τη χήρα τού Δάμαντα και οι οποίοι είχαν εκτελεστεί από τους στασιαστές στην Καρχηδόνα, είχε μεταξύ άλλων και έναν εγγονό, τον Αρχάγαθο, που ήδη υπηρετούσε ως στρατιωτικός. Σε μια μάχη όπου είχε το γενικό πρόσταγμα ο Αρχάγαθος, ο Αγαθοκλής τού διαμήνυσε να παραδώσει τη στρατηγία στον γιο του Αγαθοκλή -παιδί από το δεύτερο γάμο του με την Αλκεία. Ο Αρχάγαθος, όχι μόνον δεν παρέδωσε τη στρατηγία στο Αγαθοκλή τον νεότερο, αλλά τον σκότωσε. Πολλοί θεωρούν ότι μετά το έγκλημα, ο Αγαθοκλής δεν ήθελε επ' ουδενί να βασιλέψει ο δολοφόνος του γιου του, έστω και αν επρόκειτο για τον εγγονό του. Εξάλλου η διαδοχή ήταν αρκετά περίπλοκη, γιατί υπήρχε και άλλος εγγονός, ο Αλέξανδρος, που σίγουρα θα είχε και εκείνος φιλοδοξίες. Ο Αλέξανδρος ήταν μάλιστα παιδί τού βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου και της Λάνασσας, κόρης του Αγαθοκλή από την Αλκεία επίσης. Τέλος, ο βασιλιάς της Σικελίας είχε και δύο μικρότερα παιδιά, που και αυτά λογικά θα είχαν φιλοδοξίες, τα οποία είχε αποκτήσει από την τρίτη του σύζυγο, τη Θεοξένα, συγγενή (προγονή) του Πτολεμαίου Α΄ της Αιγύπτου.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές ο Αγαθοκλής απεβίωσε από καρκίνο στόματος, ενώ σύμφωνα με άλλες τον δηλητηρίασαν αυλικοί, που ήθελαν να δοθεί το στέμμα στον εγγονό του Αρχάγαθο. Υπάρχει και η άποψη, ότι τον δηλητηρίασε ο ίδιος ο Αρχάγαθος.

Οικογένεια

Νυμφεύτηκε πρώτα μία -αγνώστου ονόματος- γυναίκα, που ήταν κόρη τού Δάμαντα και είχε τέκνα:

• Αρχάγαθος πατήρ απεβ. 307 π.Χ., πρίγκιπας των Συρακουσών.
  • Αρχάγαθος υιός 4ος αι. π.Χ., πρίγκιπας των Συρακουσών.
• Ηρακλείδης απεβ. 307 π.Χ., πρίγκιπας των Συρακουσών.

Από τη δεύτερη σύζυγό του, που μάλλον λεγόταν Αλκεία, είχε τέκνα:

• Λάνασσα 3ος αι. π.Χ., παντρεύτηκε τον Πύρρο Α΄ της Ηπείρου.
• Αγαθοκλής Β΄, απεβ. πριν το 289 π.Χ..

Τέλος έκανε τρίτο γάμο με τη Θεοξένα την Πρεσβύτερη, κόρη τού Φιλίππου ευγενούς Μακεδόνα και της Βερενίκης Α΄ και είχε τέκνα:

• Αρχάγαθος ο Λίβυος άκμασε 300 π.Χ., επιστάτης της Κυρηναϊκής.
• Θεοξένα η Νεότερη, παντρεύτηκε έναν αγνώστου ονόματος και παιδιά της ήταν:
  • Αγαθοκλής πατήρ 3ος αι. π.Χ., ευγενής.

Γενεαλογία της δυναστείας του Αγαθοκλέους

Καρκίνος από το Ρήγιο

Φίλιππος από τη Μακεδονία

Βερενίκη Α΄ (κόρη Μάγα τού Μακεδόνα)

Πτολεμαίος Α΄ βασ. της Αιγύπτου

1.άγνωστη

Αγαθοκλής τύραννος των Συρακουσών συζ.2.Αλκεία

3.Θεοξένα Πρεσβύτερη

Αντιγόνη σύζ. Πύρρος Α΄ της Ηπείρου

Πτολεμαίος Β΄ βασ. της Αιγύπτου

προηγούμενη δυναστεία: Διονυσίου Α΄

(1) Αρχάγαθος πατήρ στρατιωτικός

(1) Ηρακλείδης

Αγαθοκλής Β΄

(2) Λάνασσα σύζ. Πύρρος Α΄ της Ηπείρου ΔΥΝ. ΑΙΑΚΙΔΩΝ

(3) Αρχάγαθος ο Λίβυος επιστάτης της Κυρηναϊκής σύζ. Οινάνθη της Αιγύπτου

(3) Θεοξένα Νεότερη

επόμενη δυναστεία: Ιέρωνα Β΄

Αρχάγαθος υιός στρατιωτικός

Αλέξανδρος Β΄ βασ. της Ηπείρου σύζ. Ηπείτου

(3) Αγαθοκλής πατήρ σύζ. Οινάνθη

Ιέρων Β΄ τύραννος των Συρακουσών

Πύρρος Β΄ βασ. της Ηπείρου

Αγαθόκλεια

Αγαθοκλής υιος ιερέας τού Αλεξάνδρου Γ΄

Γέλων Β΄

Νηρηίς