Αίγινα (πόλη)

Αυτό το λήμμα αφορά πόλη. Για τον δήμο, δείτε: Δήμος Αίγινας. Για νησί, δείτε: Αίγινα.

Αίγινα
Αίγινα 37°44′48″N 23°25′39″E
Χώρα	Ελλάδα
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Αίγινας
Γεωγραφική υπαγωγή	Αίγινα
Υψόμετρο	4 μέτρα
Πληθυσμός	6.633 (2021)
Ταχ. κωδ.	18010

Η Αίγινα είναι έδρα δήμου και πρωτεύουσα του νησιού της Αίγινας. Βρίσκεται στο ΒΔ άκρο του νησιού και αποτελεί σημαντικό λιμάνι με πολύ μεγάλη επιβατική και εμπορική κίνηση.

Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 η πόλη είχε 6.867 κατοίκους, η δημοτική κοινότητα 7.253 κατοίκους και ο δήμος 13.056 κατοίκους.

Το κέντρο της πόλης αναπτύσσεται γύρω από τον λιμένα, στον νοτιοδυτικό άκρο του οποίου δεσπόζει η προτομή του Καποδίστρια, που στήθηκε ως ελάχιστος φόρος τιμής στον κυβερνήτη ο οποίος προσέδωσε νέα πνοή στον ιστορικό αυτό τόπο, καθιστώντας τον πρώτη πρωτεύουσα της Ελλάδας. Η εμπορική ζώνη εκτείνεται στην παραλιακή οδό, με πληθώρα καλαίσθητων κέντρων εστίασης, τουριστικών μαγαζιών, σημεία πώλησης των τοπικών προϊόντων και καταλυμάτων. Έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός. Η πόλη της Αίγινας παρουσιάζει γραφική εικόνα με τους γαλάζιους θόλους των εκκλησιών και τις κίτρινες ή ρόδινες προσόψεις των σπιτιών και επαύλεων στον παραλιακό δρόμο προς Πέρδικα ή προς Σουβάλα. Η ατμοσφαιρική εικόνα εντείνεται από τους στενούς δρόμους, τα σοκάκια με τα μικρομάγαζα και τα χαρακτηριστικά μόνιππα αμαξάκια.

Αρχαία μνημεία

Το 1963, μέσα στη σημερινή πόλη και κοντά στο Ορφανοτροφείο, αποκαλύφθηκε λαξευμένος στα βράχια ορθογώνιος τάφος με διαστάσεις 5,60 Χ 3 μ., που χρονολογείται στα τέλη του 6ου και τις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνων. Η πρόσβαση στον τάφο δεν γινόταν από διάδρομο, αλλά από κάθετο στόμιο, όπως στα πηγάδια. Εκεί βρέθηκαν έξι σαρκοφάγοι με άφθονα κτερίσματα, κυρίως αγγεία.

Τα λιμάνια της Αίγινας

Η αρχαία πόλη της Αίγινας είχε δύο λιμάνια που ήσαν ενταγμένα στην οχύρωση της πόλης, που θα πρέπει να ολοκληρώθηκε γύρω στο 500 π.Χ. Το πρώτο, στα νότια, ταυτίζεται με το σημερινό λιμάνι της πόλης. Το δεύτερο βρισκόταν βορειότερα, ονομαζόταν «κρυπτός λιμήν» και, πιθανότατα, ήταν πολεμικός ναύσταθμος, όπως φαίνεται από τα λείψανα των νεοσοίκων που έχουν διασωθεί. Αυτοί οι νεόσοικοι υπολογίζεται πως μπορούσαν να χωρέσουν μέχρι και 60 τριήρεις.

Ο λόφος της «Κολώνας»

Σε λόφο βορειοδυτικά του λιμανιού της Αίγινας, υψώνεται χαρακτηριστικός δωρικός κίονας, η «Κολώνα». Στη θέση αυτή έχει ανασκαφεί η μία από τις δύο αρχαιότερες οικιστικές εγκαταστάσεις του νησιού. Έπειτα από έρευνες και ανασκαφές που πρωτοξεκίνησαν το 1903, αποδείχτηκε ότι στη θέση αυτή είχε ανεγερθεί, στα αρχαία χρόνια, ναός που πιστευόταν ότι ήταν αφιερωμένος στην Αφροδίτη. Ωστόσο, μετά από τις συστηματικές ανασκαφές του 1930 από τον Γερμανό αρχαιολόγο Γκ. Βέλτερ (Gabriel Welter) και στη δεκαετία του 1970 από τον Χανς Βάλτερ (Hans Walter), διαπιστώθηκε ότι, πάνω και ανάμεσα στα οικοδομικά λείψανα των προϊστορικών χρόνων βρίσκονταν τα ερείπια ναού αφιερωμένου στον Απόλλωνα, μοναδικό απομεινάρι του οποίου αποτελεί η «Κολώνα», που έδωσε την ονομασία σε ολόκληρο τον λόφο.

Η περίφημη «Κολώνα» στον ομώνυμο λόφο, είναι ό, τι απέμεινε από τον δωρικό κίονα του ναού που είχε αφιερωθεί στον Απόλλωνα

Ο ναός αυτός, δωρικού ρυθμού, ήταν περίπτερος με 6 Χ 11 κίονες (άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο ναός είχε 6 Χ 12 ή 6 Χ 13 κίονες), πάνω σε κρηπίδωμα διαστάσεων 34,60 Χ 19, 13 μ. Διέθετε πρόναο με δύο κίονες μεταξύ των παραστάδων, ορθογώνιο σηκό και οπισθόδομο με δύο κίονες επίσης, από τους ο οποίους ο ένας είναι η διατηρηθείσα «Κολώνα». Όπως προαναφέρθηκε ο ναός πιστευόταν -κατά τον Παυσανία- ότι ήταν αφιερωμένος στην Αφροδίτη αλλά, μάλλον, ο ναός που αναφέρει ο Παυσανίας ήταν ένα ιερό της Αφροδίτης νοτιότερα, κοντά στο σημερινό λιμάνι, καθώς η Αφροδίτη προστάτευε και τους ναυτικούς, ως «ποντία, εύπλοια ή λιμενία». Δυτικά της «Κολώνας» έχουν επισημανθεί τα ερείπια δύο, ακόμη, μικρότερων ναών που ταυτίστηκαν με τους, κατά τον Παυσανία, αφιερωμένους στην Αρτέμιδα και τον Διόνυσο.

Πάλι σύμφωνα με τον Παυσανία, «εν επιφανεστάτω της πόλεως», δηλαδή σε περίοπτο σημείο της πόλης, υπήρχε το Αιάκειο. Ήταν κτίσμα-ηρώο που απετελείτο από τετράγωνο μαρμάρινο περίβολο, μέσα στον οποίο υπήρχαν αιωνόβιες ελιές. Στο μέσον του βρισκόταν βωμός που, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν ο τάφος του μυθικού βασιλιά της Αίγινας Αιακού. Στην είσοδο του μνημείου οι Αιγινίτες είχαν στήσει τις «εικόνες» των πρέσβεων όλων των ελληνικών πόλεων που, σύμφωνα με τον μύθο, είχαν έλθει στην Αίγινα για να παρακαλέσουν τον Αιακό να μεσολαβήσει στον πατέρα του, Δία, για τη σωτηρία των ανθρώπων από τη θεομηνία, την ξηρασία και την αφορία. Μετά τις ανασκαφές βρέθηκαν κομμάτια από τη μαρμάρινη πλάκα, με σκαλισμένες τις «εικόνες» των πρέσβεων που αναφέρει ο Παυσανίας.

Στην ίδια περιοχή έχει βρεθεί κυκλική θεμελίωση διαμέτρου 7 μ., που χρονολογείται στο τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα. Θεωρείται πιθανό ότι ανήκει στο, περιγραφόμενο από τον Παυσανία, μνημείο του Φώκου, ενός από τους γιους του Αιακού. Επίσης, στον λόφο, βρέθηκε μαρμάρινη σφίγγα που στόλιζε το κοντινό ακρωτήριο. Χάλκινο αντίγραφό της κοσμεί τον τάφο του αρχαιολόγου Φούρτβενγκλερ, ο οποίος την ανακάλυψε, στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών.

Η Αίγινα πρωτεύουσα του κράτους

Η πόλη της Αίγινας ήταν η πρώτη έδρα της κυβέρνησης του Καποδίστρια. Τον Νοέμβριο του 1826, μετά την αποστασία της φρουράς του Παλαμηδίου και τα γεγονότα που ακολούθησαν, η κυβέρνηση κατέφυγε στην Αίγινα. Αρχικά, όταν αποφασίστηκε στην Τροιζήνα η εκλογή του Καποδίστρια, η «Επιτροπή Συνελεύσεως» κάλεσε, τον Αύγουστο του 1826, τους πληρεξούσιους να πάνε στον Πόρο, κάτι που επαναλήφθηκε και τον Σεπτέμβριο. Ωστόσο, όταν και αυτή η Διακήρυξη έπεσε στο κενό, η επιτροπή εξέδωσε ακόμα μια Διακήρυξη, την 1η Νοεμβρίου η οποία καλούσε και πάλι σε Εθνοσυνέλευση, αυτή τη φορά όμως στην Αίγινα. Η κυβέρνηση Ανδρέα Ζαΐμη μάλιστα, και εξαιτίας των εχθροπραξιών μεταξύ Σουλιωτών και Ρουμελιωτών, - μετέφερε στα μέσα Νοεμβρίου την έδρα της Διοίκησης και τον εξοπλισμό της εφημερίδας της κυβερνήσεως από το Ναύπλιο στην Αίγινα.

Στις 11 Ιανουαρίου 1828, ο Καποδίστριας έφυγε από το Ναύπλιο και έφτασε στην Αίγινα, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από την αντικυβερνητική επιτροπή και πολύ κόσμο. Έτσι, η πόλη της Αίγινας θα γίνει η έδρα της της πρώτης κυβέρνησης: θα ιδρυθεί το «Πανελλήνιον» και θα ορισθούν τα υπουργεία. Ως πρωτεύουσα του κράτους, η Αίγινα, ήταν επόμενο να γνωρίσει, πρώτη αυτή, όλες τις κυβερνητικές δραστηριότητες. Ίδρυση σχολείων, έκδοση εφημερίδων, κ.α., καθώς και τις συνέπειες της αλλαγής στον δημογραφικό, οικονομικό και άλλους τομείς.

Ορφανοτροφείο

Στα εφτά χρόνια του Αγώνα χάθηκαν πολλοί αγωνιστές, άνδρες και γυναίκες, αφήνοντας πλήθος ορφανών πίσω τους. Έτσι, πρώτο μέλημα του Καποδίστρια ήταν η ίδρυση ορφανοτροφείου για την περίθαλψή τους, το οποίο άρχισε να κτίζεται αμέσως μετά την άφιξή του στην Αίγινα. Τα επίσημα εγκαίνια του μεγαλόπρεπου κτηρίου έγιναν στις 6 Απριλίου 1829, αλλά άρχισε να λειτουργεί επίσημα στις 31 Δεκεμβρίου 1829, υπό τη διεύθυνση και πάλι του Μουστοξύδη. Ωστόσο, το Ορφανοτροφείο της Αίγινας δεν ήταν ένα απλό ορφανοτροφείο υπό τη στενή σημασία του όρου. Ήταν ένα μεγαλόπρεπο κτήριο, τεραστίων διαστάσεων για την εποχή του -δεν είναι τυχαίο ότι στέγασε τα σπουδαιότερα ιδρύματα της Αίγινας- και ο ρόλος του ήταν πολλαπλός.

Ήδη από τον Μάρτιο του 1829 είχαν εγκατασταθεί στο Ορφανοτροφείο τα πρώτα παιδιά «λείψανα της σκληράς αιχμαλωσίας» των Τούρκων, που είχαν εξαγοραστεί στην Αλεξάνδρεια με χρήματα του φιλέλληνα βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Ι’, ύστερα από παρακίνηση του Καποδίστρια. Με το διάταγμα της 16ης Μαΐου 1829 ο Καποδίστριας καθόριζε τον τρόπο διοίκησης, τον κανονισμό λειτουργίας και τον τρόπο διορισμού των επιτρόπων και δασκάλων του, τεράστιου για την εποχή του, εκπαιδευτικού ιδρύματος. Την διοικούσα επιτροπή αποτέλεσαν οι Βιάρος Καποδίστριας, Γρηγόριος Κωνσταντάς και Λεόντιος Καμπάνης.

Το πρώτο έτος λειτουργίας του στέγασε 495 ορφανά (140 από την Πελοπόννησο, 175 από τη Στερεά, 25 από τα νησιά και 155 προσφυγόπουλα). Τα διδασκόμενα μαθήματα ήσαν πρακτικής κατεύθυνσης χωρίς να παραμελούνται τα βασικά μαθήματα (Γραμματική, Αριθμητική, Ιστορία, Θρησκευτικά, κ.α.). Ωστόσο, τα ορφανά μάθαιναν κυρίως τις τεχνικές της ξυλουργικής, πλεκτικής, ωρολογοποιίας, βιβλιοδεσίας, σιδηρουργικής, υποδηματοποιίας, κ.α., με σκοπό την άμεση επαγγελματική τους αποκατάσταση όταν θα ήσαν έτοιμα. Κάθε νέος που τελείωνε την εκπαίδευσή του έπαιρνε σαν βραβείο μικρό χρηματικό κεφάλαιο για το πρώτο ξεκίνημα της εργασίας του και τα απαραίτητα εργαλεία της τέχνης του.

Στο Ορφανοτροφείο διδασκόταν και το μάθημα της μουσικής και, εκεί, ιδρύθηκε η πρώτη νεανική χορωδία και ορχήστρα, με αξιόλογες επιδόσεις. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε και στο μάθημα της σωματικής αγωγής, σε γυμναστήριο εφοδιασμένο με κατάλληλα όργανα. Αργότερα, το κτήριο του Ορφανοτροφείου χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή.

Σχολεία

Παρόλο που η ίδρυση σχολείων είναι από τα πρώτα μελήματα κάθε ελεύθερου κράτους, τα οικονομικά δεν επέτρεπαν μεγάλες προσδοκίες. Το πρώτο σχολείο λειτούργησε στο κτήριο του Μαλοκάη και ακολούθησαν, με πολλές δυσκολίες, και άλλα. Ακόμη και όταν η πόλη της Αίγινας δεν ήταν πια πρωτεύουσα, συγκέντρωσε τα περισσότερα ανώτερα σχολεία. Ιδρύθηκαν δύο σημαντικότατα σχολεία από τον Καποδίστρια: το «Πρότυπον Σχολείον Αιγίνης» ή «αλληλοδιδακτικόν» και το «Κεντρικόν Σχολείον Αιγίνης» ή «Εϋνάρδειον», επειδή έγινε με έξοδα του Ελβετού φιλέλληνα Εϋνάρδου, προσωπικού φίλου του Καποδίστρια.

Στον απολογισμό του πρώτου έτους λειτουργίας του Κεντρικού και Προτύπου Σχολείων της πόλης της Αίγινας, στις 31 Δεκεμβρίου 1830, αναφέρεται από τον Μουστοξύδη ότι φοιτούσαν 350 σπουδαστές από όλη την Ελλάδα και από αυτούς οι 64 ήταν από τις αλύτρωτες περιοχές.

Εκτός από αυτά τα δύο σχολεία, λειτούργησε και το αλληλοδιδακτικό σχολείο της Κοινότητας των Ψαριανών, με 50 μαθητές (1830).

Επίσης, στην πόλη της Αίγινας ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό παρθεναγωγείο και λοιμοκαθαρτήριο κοντά στην «Κολώνα». Λειτούργησε με 30 μαθήτριες και δασκάλα διορισμένη από την κυβέρνηση.

Σχολή Ευελπίδων

Στα γραφικά σοκάκια της Αίγινας

Το Ναύπλιο επρόκειτο, όπως σχεδίαζε ο Καποδίστριας, να φιλοξενήσει την πρώτη στρατιωτική σχολή στην Ελλάδα. Ωστόσο, οι οικονομικές δυσκολίες και η απροθυμία των Ελλήνων να φοιτήσουν σε στρατιωτική σχολή, ανέβαλαν αυτά τα σχέδια. Έτσι, με ψήφισμα της 29ης Δεκεμβρίου 1829, οι Ευέλπιδες στεγάστηκαν προσωρινά στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας, με «ετερόχθονες» κυρίως μαθητές, δηλαδή Έλληνες του εξωτερικού και πρώτους καθηγητές Γάλλους αξιωματικούς, όπως τους Ποζιέ (Pauzier), Πετιέ (Peytier) και Καρνό (Carnot).

Αρχαιολογικό Μουσείο

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Αίγινας περιέλαβε τα αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές που έγιναν στο νησί. Ο αδελφός του κυβερνήτη, Βιάρος Καποδίστριας, είχε κατηγορηθεί ότι είχε χρησιμοποιήσει αρχαιολογικά αντικείμενα ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του Ορφανοτροφείου. Γι’ αυτό, ο Ιωάννης Καποδίστριας έφτιαξε το συγκεκριμένο μουσείο, ως απόδειξη του ενδιαφέροντός του για την πνευματική κληρονομιά του έθνους. Στεγάστηκε στο Ορφανοτροφείο και, ήδη από το 1830, περιείχε 24 αγάλματα, 71 επιγραφές και 359 νομίσματα. Το Μουσείο της Αίγινας, με τα εκθέματά του, αποτέλεσε τον πυρήνα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου των Αθηνών. Στεγάζεται στον χώρο της «Κολώνας» και περιλαμβάνει σημαντικά εκθέματα, με κυριότερο τη μαρμάρινη σφίγγα (460 π.Χ.).

Βιβλιοθήκη

Η Βιβλιοθήκη της Αίγινας στεγάστηκε στο Ορφανοτροφείο και συμπεριέλαβε τα βιβλία που είχαν εκδοθεί έως τότε και αποτελούσαν τον πνευματικό θησαυρό του υπόδουλου έθνους. Παρά τον μικρό χρόνο λειτουργίας της, το 1830 περιελάμβανε ήδη, 1078 τόμους και 24 αρχαία χειρόγραφα, ενώ είχαν αρχίσει να δημιουργούνται οι πρώτες συλλογές, όπως η ορυκτολογική και η γεωλογική.

Εθνική Τράπεζα

Ένα μήνα μετά την άφιξή του στην Ελλάδα, ο Καποδίστριας ίδρυσε στην πόλη της Αίγινας την «Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα». Στη επιτροπή διοίκησης ήσαν οι επιφανείς οικονομικοί παράγοντες της εποχής, Γ. Κουντουριώτης, Γ. Σταύρου και Α. Κοντόσταυλους. Η τράπεζα δεχόταν καταθέσεις σε χρήμα και σε προϊόντα, έναντι ομολόγων που έπαιρναν οι καταθέτες και με τόκο 8%. Ωστόσο, υποστηρίζεται ότι η συγκεκριμένη τράπεζα ήταν βεβιασμένο μέτρο, χωρίς πραγματικές οικονομικές βάσεις, γι’ αυτό και δεν επιβίωσε μετά τον θάνατο του Καποδίστρια.

Τύπος

Όταν η πόλη της Αίγινας έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, ιδρύθηκε εκεί ειδικό κτήριο για να στεγάσει το «Εθνικό Τυπογραφείο, στο οποίο τυπωνόταν η επίσημη εφημερίδα του κράτους, η «Γενική Εφημερίς». Η τυπογραφία ήταν δύσκολη τέχνη για τους Έλληνες της εποχής καθώς, πλην ορισμένων εξαιρέσεων (π.χ. Κυδωνίες), δεν υπήρχε τυπογραφική παράδοση που θα τροφοδοτούσε τα νέα τυπογραφεία. Η Εθνική Τυπογραφία της Αίγινας λειτουργούσε με τυπογραφικά στοιχεία του Γάλλου τυπογράφου, εκδότη και φιλέλληνα Φιρμά Ντιντό (Firmin Didot), τα οποία αρκούσαν για την έκδοση 14 φύλλων. Διέθετε 6 πιεστήρια και απασχολούσε 16 υπαλλήλους. Όσο η Αίγινα ήταν πρωτεύουσα, εκδόθηκαν εκεί τρεις εφημερίδες:

• Η «Γενική Εφημερίς», η επίσημη δηλαδή κυβερνητική εφημερίδα. Το τελευταίο φύλλο που εκδόθηκε στην Αίγινα ήταν το υπ. αριθμ. 81, με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1830.
• Η γαλλική «L’ abeille grecque”, με εκδότη τον Ι. Κιάππε, διευθυντή τον Ρεβό, και με βασικό στοιχοιοθέτη τον Π. Δημάδη που, σημειωτέον, δεν γνώριζε καθόλου γαλλικά. Απευθυνόταν στο ευρωπαϊκό κοινό της εποχής.
• Η «Αιγιναία», τοπική εφημερίδα, αρκετά σημαντική για την εποχή της. Εκδόθηκε από τις 15 Μαρτίου 1831, έως τις 15 Σεπτεμβρίου 1831 από τον Γ. Αποστολίδη Κοσμητή.

Για το μικρό διάστημα που η πόλη της Αίγινας υπήρξε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, γνώρισε μεγάλη ακμή, ο απόηχος της οποίας θα συνεχιστεί για πολλά χρόνια αφού η έδρα της κυβέρνησης μεταφερθεί στο Ναύπλιο. Εκτός από τα σημαντικά προαναφερθέντα ιδρύματα που λειτούργησαν για πολλά χρόνια, έγιναν και άλλα σημαντικά έργα στην πόλη, όπως ο πρώτος αμαξιτός δρόμος στο ελεύθερο ελληνικό κράτος (Παραβόλα-Αίγινα). Επίσης, στην ευρύτερη περιοχή άρχισε να καλλιεργείται η πατάτα, που, ως γνωστόν, ήρθε στην Ελλάδα επί Καποδίστρια.

Άλλα κτήρια

• Το 1828 ιδρύθηκε το πρώτο Ωδείο στην πόλη της Αίγινας, που στεγάστησε και αυτό στο Ορφανοτροφείο. Η εφορευτική επιτροπή του Ωδείου ήταν τριμελής με τον Ν. Δεληγιάννη και τους επισκόπους Άρτης και Καρυστίας. Αυτό ήταν εύλογο, επειδή στο Ωδείο διδασκόταν κυρίως εκκλησιαστική μουσική. Στο Ωδείο δίδαξαν επιφανείς άνδρες της εποχής, όπως ο Γ. Λέσβιος και ο Κ. Κοκκινάκης.
• Το «Κυβερνείον», κατοικία του Καποδίστρια και έδρα της κυβέρνησης του 1830, γνωστότερο και ως «παλάτι του Μπαρμπαγιάννη», στην αυλή του οποίου εγκαταστάθηκε το πρώτο νομισματοκοπείο.
• Ο Πύργος του Μαρκέλλου που, κατά την παράδοση κατασκευάστηκε από τον Σπύρο Μάρκελλο, Αιγινίτη αγωνιστή του 1821 και Φιλικό. Στον πύργο στεγάζονται το Καποδιστριακό Πευματικό Κέντρο του Δήμου της Αίγινας και το Κέντρο Κοινωνικού Προβληματισμού «Σπύρος Αλεξίου». Το ισόγειο του Πύργου, σήμερα χρησιμοποιείται περιστασιακά και ως εκθεσιακός χώρος.
• Bορειότερα υπάρχει το Αρχοντικό του Λογιστατίδη και η πρώτη Μητρόπολη της Πόλης, παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική του 5ου-6ου αιώνα με μωσαίκό δάπεδο, της οποίας σώζονται οι θεμελιώσεις και το βαπτιστήριο.
• Το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου Θαλασσινού που δεσπόζει στο λιμάνι
• Ο Ναός των Εισοδίων Θεοτόκου στη νότια πλευρά του λιμανιού
• Το σπίτι του Κωνσταντίνου Κανάρη, κοντά στο Ταχυδρομείο

Σημειώσεις

i. ^{^} «Επιθυμούμε...να δώσωμεν εις το κατάστημα τούτο διοργανισμόν ικανόν να καταστήση τους μαθητάς μετόχους των αγαθών της ηθικής και χριστιανικής αγωγής και της υγιούς στοιχειώδους παιδείας (Καποδίστριας)».

ii. ^{^} «Δια τους έχοντας έφεσιν να αναδεχθώσι το διδασκαλικόν επάγγελμα εις τα αλληλοδιδακτικά και τυπικά της Ελληνικής Επικρατείας Σχολεία».\

Πηγές

• Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδ. 1981, 4:140-1 και 201-8 (ΠΛΜ)
• Πάπυρος Λαρούς, εκδ. 1963, 1:852-5 (ΠΛ)
• Χάρης Πάτσης: Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. 1972, 2:549-556 (ΧΡΠ)
• Ιστορία του Ελληνκού Έθνους, εκδ. ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ, τ. 29 (ΙΕΕ)
• Γεώργιος Δ. Δημακόπουλος (1966): Η Διοικητική Οργάνωσις κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1821-1827. Αθήνα.
• Ανδρέας Μουστοξύδης (1843–1853): Ελληνομνήμων ή σύμμικτα ελληνικά: σύγγραμμα ελληνικόν. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης.
• Περιοδικό «Διακοπές», εκδ. ΔΟΛ, 2010