Μετάβαση στο περιεχόμενο

Λοιμός των Αθηνών

Αυτό είναι ένα καλό λήμμα. Πατήστε εδώ για περισσότερες πληροφορίες.
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Λοιμός της Αθήνας)
Άποψη της Ακρόπολης των Αθηνών στην αρχαία Αθήνα, Λέο φον Κλέντσε, 1846, πινακοθήκη του Μονάχου.

Ο Λοιμός των Αθηνών ή «σύνδρομο του Θουκυδίδη»[1][2][3] ήταν μια καταστροφική επιδημία η οποία εκδηλώθηκε στην πόλη-κράτος των Αθηνών στην αρχαία Ελλάδα, κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430 π.Χ., και ενώ η πόλη πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες. Θεωρείται πως η επιδημία πρωτοεμφανίστηκε στο κύριο λιμένα της Αθήνας, τον Πειραιά, καθώς λόγω της χερααίας πολιορκίας της Αθήνας, ο Πειραιάς είχε γίνει η κύρια είσοδος προμηθειών της πόλης. Ο λοιμός εμφανίστηκε και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, επέστρεψε δύο φορές, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427/426 π.Χ.,[4] και η καταστροφή που προκάλεσε στον πληθυσμό της Αθήνας ήταν ένα σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου, καθώς μάλιστα, παραδόξως, ειδικά οι Σπαρτιάτες δεν προσβλήθηκαν ποτέ από την επιδημία.

Προκάλεσε το θάνατο ενός μεγάλου ποσοστού των κατοίκων της πόλης, ανάμεσα στους οποίους και του ίδιου του Περικλή μαζί με τα μέλη της οικογενείας του, ενώ οι λεπτομερείς μαρτυρίες του Θουκυδίδη είναι ανεκτίμητες για την μελέτη του γεγονότος, καθώς ο ίδιος ήταν αυτόπτης μάρτυρας και είχε μολυνθεί, αλλά κατόρθωσε να επιζήσει.[4] Επίσης, ο Ιπποκράτης ήταν ένας από τους γιατρούς που βρίσκονταν στην πόλη και η συνεισφορά του στην αντιμετώπιση του λοιμού ήταν σημαντική.[5]

Ιστορικό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της, με την εξαίρεση της Κορίνθου (που είχε έναν σχετικά αξιόλογο στόλο, αλλά ανεπαρκή μπροστά στον αθηναϊκό), είχαν την στρατιωτική τους ισχύ κυρίως στην ξηρά και μπορούσαν να συγκεντρώσουν μεγάλους στρατούς οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα αξιόμαχοι. Υπό την αρχηγία του Περικλή, οι Αθηναίοι υποχώρησαν εντός των τειχών της πόλης και βασίστηκαν στην υπεροπλία του Αθηναϊκού στόλου ώστε να λαμβάνουν τις προμήθειές τους από το λιμάνι του Πειραιά.

Ο Θουκυδίδης ως αυτόπτης μάρτυρας είναι η κύρια πηγή για τα χαρακτηριστικά του λοιμού.
Οι συμμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμου κατά το 431 π.Χ.

Η στρατηγική αυτή είχε ως παράπλευρη επίπτωση την συγκέντρωση μεγάλου πλήθους κατοίκων της υπαίθρου της Αττικής εντός της πόλης, η οποία προκάλεσε έλλειψη τροφής και άλλων προμηθειών. Οι συνθήκες αυτές έδωσαν πρόσφορο έδαφος στις διάφορες αρρώστιες, καθώς και στον λοιμό, ώστε να εξαπλωθούν ταχύτατα και ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων να μολυνθεί και να πεθάνει, μαζί με τον ίδιο τον Περικλή, καθώς και τη γυναίκα του και τα παιδιά τους, Πάραλο και Ξάνθιππο.

Ο Θουκυδίδης που ήταν παρών στα γεγονότα, περιγράφει την επιδημία στην Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου και αναφέρει πως η ασθένεια προέρχονταν από την Αιθιοπία, και πέρασε μέσω της Αιγύπτου και Λιβύης στον ελληνικό κόσμο. Η νόσος ήταν τόσο τρομερή, ώστε κανείς δεν θυμόταν κάτι παρόμοιο κατά το παρελθόν, και οι ιατροί είχαν όχι μόνο ένα πολύ δύσκολο έργο μια και δε γνώριζαν πως να την αντιμετωπίσουν, αλλά συνήθως ήταν και αυτοί που πέθαιναν πρώτοι μια και βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με τους ασθενείς.[4]

Εκτιμάται πως ο λοιμός σκότωσε από το 1/4[6] έως τo 1/3[7][8] του πληθυσμού της πόλης ο οποίος ανερχόταν σε 300.000,[1] με τις στρατιωτικές απώλειες να ανέρχονται σε 300 ιππείς και 1.400 οπλίτες.[7][9] Η θέα του πλήθους των νεκρικών πυρών στην πόλη έκανε τους Σπαρτιάτες να αποχωρήσουν ώστε να αποφύγουν την επιδημία. Εκτός από τον ίδιο τον Περικλή, ένα μεγάλο μέρος της ηγεσίας, των στρατιωτικών δυνάμεων στόλου και ξηράς πέθανε επίσης, και η εξουσία στην πόλη αναλήφθηκε από διάφορους αντικαταστάτες τους οποίους ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει ως ανίκανους και αδύναμους.

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η Αθήνα δεν μπόρεσε να επανακάμψει στο επίπεδο της ισχύος που διέθετε πριν, παρά μόνο κατά το 415 π.Χ. όταν και πρωταγωνίστησε στην, καταστροφική για αυτήν, Σικελική Εκστρατεία.[4]

Συμπτώματα του λοιμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι περιγραφές του Θουκυδίδη αναφέρουν πως οι άνθρωποι που ήταν ήδη ασθενείς από κάποια άλλη ασθένεια, κατέληγαν να αποκτήσουν και την ασθένεια του λοιμού, ενώ όσοι ήταν υγιείς, εμφάνιζαν αιφνίδια πονοκέφαλο και ισχυρό πυρετό, μαζί με ερεθίσματα στο σώμα και ερεθισμό των ματιών με μια αίσθηση τσουξίματος. Το εσωτερικό του στόματος, ο φάρυγγας και η γλώσσα γίνονταν αιματώδη και η εκπνοή αφύσικη και δυσώδης.[4]

Λοιμός σε αρχαία πόλη, πίνακας του 17ου αιώνα του Μίχιελ Σβέιρτς, ο οποίος θεωρείται πως αναφέρεται στο λοιμό των Αθηνών.[10][11]

Μετά από τα παραπάνω αρχικά φαινόμενα, ακολουθούσαν φτερνίσματα και βραχνάδα στη φωνή, και κατόπιν η αρρώστια κατέβαινε από το κεφάλι προς το στήθος προκαλώντας ισχυρό βήχα. Επίσης έφτανε και στο στομάχι, προκαλώντας ναυτία και εμετό χολής, ενώ τα άτομα που είχαν τάση για εμετό αλλά δεν έκαναν, είχαν ισχυρούς σπασμούς, όπου σε κάποιους έπαυε μετά από λίγο και σε άλλους εξακολουθούσε για πολλή ώρα. Η θερμοκρασία του σώματος φαινόταν να έπεφτε, χωρίς το χρώμα του να γίνεται ωχρό αλλά κοκκινωπό, και εμφανίζονταν εξανθήματα και φουσκάλες. Οι ίδιοι οι ασθενείς όμως, ένιωθαν να θερμαίνονται τόσο πολύ, όπου δεν μπορούσαν να φορέσουν ούτε καν ελαφριά ενδύματα ή σεντόνια, ανακουφίζονταν όμως ιδιαίτερα όταν έπεφτε κρύο νερό επάνω στο σώμα τους. Οι περισσότεροι πέθαιναν την εβδόμη ή την ενάτη ημέρα από την εκδήλωση της ασθένειας, με αυτούς που κατάφερναν να επιζήσουν παραπάνω να εμφανίζουν ισχυρό στομαχόπονο και διάρροια, τόσο που πολλοί πέθαιναν από την εξάντληση.[4]

Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως αν κανείς ήθελε να διαφύγει τον θάνατο, έκοβε το μέρος του σώματος όπου υπήρχε εμφανής ένδειξη των συμπτωμάτων, όπως άκρα των χεριών και ποδιών, και μερικοί έβγαζαν ακόμη και τα μάτια τους. Κάποιοι άλλοι επιζώντες πάλι, αμέσως μετά την θεραπεία τους, πάθαιναν γενική αμνησία και δεν αναγνώριζαν ούτε τους εαυτούς τους ούτε τους οικείους τους. Η συνολική θνησιμότητα υπολογίζεται ότι έφτασε το 20 τοις εκατό των μολυσμένων.

Όσο για τους σκύλους και τα πτωματωφάγα όρνεα, απέφευγαν να πλησιάσουν τα ανθρώπινα πτώματα που παρέμεναν άταφα αλλά όσα από αυτά τελικώς τα έτρωγαν, ψοφούσαν.[4]

Μια άλλη περιγραφή από τον αρχαίο κόσμο είναι αυτή του Ρωμαίου φιλοσόφου Λουκρήτιου τον 1ο αιώνα π.Χ., ο οποίος στο έργο του Περί της φύσεως των πραγμάτων περιγράφοντας τα συμπτώματα του λοιμού ανέφερε πως εμφανίζονταν αίμα ή μαύρες υγρές κενώσεις από τις σωματικές κοιλότητες. Ο Λουκρήτιος είχε μελετήσει το έργο του ιατρού Άκρωνα (δεν σώζεται) ο οποίος πέθανε το 430 π.Χ. ενώ βρίσκονταν στην Αθήνα για να καταπολεμήσει την επιδημία.[12]

Κοινωνικές επιπτώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι μαρτυρίες σχετικά με τον λοιμό περιγράφουν ιδιαίτερα δραματικές επιπτώσεις που προκάλεσε η επιδημία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει λεπτομερώς την πλήρη εξαφάνιση της κοινωνικής συνοχής και ηθικής κατά τη διάρκεια του λοιμού.[4]

Παρανομία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακατασκευή του προσώπου της Μύρτιδος, ενός εντεκάχρονου κοριτσιού που πέθανε κατά το λοιμό και το κρανίο της βρέθηκε στον ομαδικό τάφο του Κεραμεικού κατά τις εργασίες κατασκευής του Μετρό των Αθηνών[13] (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

Αναφέρεται πως οι κάτοικοι σταμάτησαν να ακολουθούν τους νόμους ή ακόμα και να φοβούνται τις επιπτώσεις τους, μια και ένιωθαν πως ζούσαν ήδη υπό συνθήκες θανατικής ποινής. Παρομοίως, πολλοί άνθρωποι άρχισαν να ξοδεύουν τις περιουσίες τους αλόγιστα χωρίς φειδώ, μια και θεωρούσαν πως δεν πρόκειται να ζήσουν για πολύ ακόμα ώστε να χρειάζεται να αποταμιεύσουν ή να επενδύσουν για το μέλλον, ενώ αντίθετα κάποιοι από τους φτωχούς έγιναν ξαφνικά πλούσιοι κληρονομώντας τις περιουσίες των συγγενών τους. Αναφέρεται επίσης πως πολλοί άρχισαν να συμπεριφέρονται ανέντιμα μια και θεώρησαν πως δεν είχαν πλέον κίνητρο να απολαμβάνουν τη φήμη και τα προνόμια του ενάρετου πολίτη αφού ο θάνατος ήταν πλέον κοντά.[4]

Θρησκευτική αβεβαιότητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι συνθήκες αυτές, επέφεραν αμφιβολίες και αβεβαιότητα ως προς τη θρησκεία, μια και οι άνθρωποι ένιωθαν εγκαταλελειμμένοι από τις θεότητες και δεν έβλεπαν κάποιο πρακτικό όφελος ως προς την τέλεση λατρείας τους. Εντός των ναών επικρατούσαν εξαιρετικά άσχημες συνθήκες, μια και πολλοί πρόσφυγες από την ύπαιθρο είχαν αναγκαστεί να βρουν καταφύγιο εκεί, και σύντομα οι ναοί μετατράπηκαν σε κτίσματα γεμάτα με αρρώστους και νεκρούς.

Επίσης θεωρήθηκε από τους Αθηναίους πως ο λοιμός ήταν σημάδι πως οι θεοί ήταν με το μέρος της Σπάρτης. Ένας χρησμός ανέφερε πως ο ίδιος ο Απόλλωνας, ο θεός της αρρώστιας και της ίασης, θα πολεμούσε μαζί με τους Σπαρτιάτες, ενώ ένας προγενέστερος χρησμός προειδοποίησε πως με τον ερχομό του πολέμου με τους Δωριείς (Σπαρτιάτες) θα ερχόταν και ο θάνατος. Ο Θουκυδίδης στο έργο του απέρριψε ως δεισιδαιμονίες τους χρησμούς αυτούς και επικεντρώθηκε στις θεωρίες του Ιπποκράτη για την κατανόηση της επιδημίας.[4][5]

Επιμέλεια των αρρώστων και νεκρών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ένας άλλος λόγος της γενικευμένης έλλειψης κοινωνικής συνοχής ήταν η πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα της αρρώστιας, μια και αυτοί που φρόντιζαν τους ασθενείς ήταν και οι πιο ευάλωτοι απέναντι στον λοιμό. Έτσι πολλοί άνθρωποι πέθαναν απολύτως μόνοι τους, καθώς κανένας δεν τολμούσε να διακινδυνεύσει φροντίζοντάς τους. Οι νεκροί σχημάτισαν σωρούς από πτώματα επί πτωμάτων, πολλά αφέθηκαν να αποσυντεθούν, θάφτηκαν σε μαζικούς τάφους, καθώς και αποτεφρώθηκαν, με τις πυρές να καίνε ακατάπαυστα με τα νέα πτώματα που προστίθονταν συνεχώς. Άλλοι είχαν προετοιμάσει ιδιωτικές νεκρικές πυρές, έτσι ώστε να είναι έτοιμες για τους συγγενείς και φίλους τους.

Στην περιοχή του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού, έχουν ανακαλυφθεί ένας ομαδικός τάφος και σχεδόν 1000 ατομικοί τάφοι οι οποίοι χρονολογούνται ανάμεσα στο 430 και 426 π.Χ. Ο ομαδικός τάφος ανασκάφτηκε την περίοδο 1994-95 και συνόρευε με ένα χαμηλό τοίχωμα το οποίο φαίνεται πως διαχώριζε το νεκροταφείο από ένα γειτονικό βάλτο. Μέσα στον τάφο υπολογίζεται πως βρίσκονταν 240 άτομα, ανάμεσα στα οποία τουλάχιστον 10 παιδιά. Οι σκελετοί ήταν ατάκτως τοποθετημένοι χωρίς στρώμα χώματος ανάμεσά τους, και θεωρείται πως τοποθετήθηκαν εκεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και σε συνθήκες βιασύνης.[14]

Όσοι είχαν την τύχη να επιζήσουν, ανέπτυξαν ανοσία στον λοιμό και έτσι έγιναν οι πρώτοι που άρχισαν να φροντίζουν αποτελεσματικά όσους είχαν προσβληθεί από την ασθένεια και ζούσαν ακόμα.[4]

Ταυτοποίηση της νόσου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η έρευνα σχετικά με τα αίτια του λοιμού συχνά εξετάζει την συχνότητα εμφάνισης επιδημιών με τα ιστορικά στοιχεία της προέλευσης του λοιμού - Χάρτης του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Επιδημιών των ΗΠΑ (Centers for Disease Control and Prevention - CDC) με στοιχεία από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για τις εμφανίσεις λοιμού στις αρχές του 21ου αιώνα.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι ιστορικοί προσπάθησαν να ανακαλύψουν τα αίτια πίσω από τον λοιμό των Αθηνών. Ιστορικά, ο λοιμός συχνά θεωρείται πως ήταν ένα ξέσπασμα βουβωνικής πανώλης σε μια από τις πολλές μορφές της,[3] αλλά διάφορες επανεκτιμήσεις των κριτηρίων σχετικά με τα επιδημιολογικά συμπτώματα, έκαναν τους ειδικούς να θεωρήσουν πιθανές και άλλες αρρώστιες όπως τύφο, ανεμοβλογιά, ιλαρά, και σύνδρομο τοξικού σοκ.[15] Κάποιοι άλλοι πρότειναν πως ενδέχεται να πρόκειται για την ασθένεια του άνθρακα, η οποία εμφανίστηκε με την συγκέντρωση χιλιάδων προσφύγων εντός των τοιχών, καθώς και με τον συνωστισμό των παραγωγικών ζώων. Κατά τα τέλη του 20ού αιώνα υπήρξαν εκτιμήσεις πως μπορεί να πρόκειται για τον Αιμορραγικό Πυρετό Έμπολα, μιας και τα συμπτώματα έχουν πολλές ομοιότητες με τα αντίστοιχα στην Αφρικανική ήπειρο, όπου εκδηλώθηκαν οι ασθένειες αυτές και ταυτοποιήθηκαν, ενώ ο Θουκυδίδης είχε αναφέρει την Αιθιοπία ως τόπο προέλευσης του ιού.[16]

Τύφος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Ιανουάριο του 1999, το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ αφιέρωσε το 5ο ετήσιο ιατρικό συνέδριο του στον λοιμό των Αθηνών, και συμπέρανε πως επρόκειτο για τύφο, αναφέροντας πως στοιχεία όπως θνησιμότητα του 20 τοις εκατό των μολυσμένων, θάνατος μετά από μια εβδομάδα, και επιπλοκές όπως γάγγραινα στα άκρα των δαχτύλων, συμβαδίζουν με τα συμπτώματα που εμφανίστηκαν στον λοιμό.[17]

Η παραπάνω άποψη στηρίζεται επίσης και στην έρευνα του Άρνολντ Ουάικομπ Γκομ (Arnold Wycombe Gomme), ενός σημαντικού ερευνητή του Θουκυδίδη στις αρχές και μέσα του 20ού αιώνα, ο οποίος επίσης θεωρούσε τον τύφο ως την αιτία της επιδημίας που έπληξε την Αθήνα.[18]

Τυφοειδής πυρετός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια άλλη ανάλυση DNA του πολφού των δοντιών που έγινε το 2005 από Έλληνες επιστήμονες, συμπέρανε πως οι ακολουθίες του DNA ήταν παρόμοιες αυτές του οργανισμού που προκαλεί τυφοειδή πυρετό, με τα συμπτώματα να μοιάζουν με αυτά που περιγράφει ο Θουκυδίδης.[14][19][20]

Ωστόσο, τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας αμφισβητήθηκαν από άλλους ερευνητές, οι οποίοι υποστήριξαν πως υπάρχουν σημαντικά μεθοδολογικά σφάλματα ως προς την ανάλυση DNA που έγινε στα δόντια.[21] Οι επιστήμονες της αρχικής έρευνας απάντησαν πως η κριτική ήταν βασισμένη σε ασαφή κριτήρια,[22] και πως η ίδια η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για τη στήριξη της κριτικής είχε κατά το παρελθόν εμφανιστεί να παράγει αντίθετα συμπεράσματα.[23]

Αιμορραγικός πυρετός Έμπολα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η αφήγηση του Θουκυδίδη αναφέρεται με έμφαση στον αυξημένο κίνδυνο της μετάδοσης του ιού σε αυτούς που νοσήλευαν τους ασθενείς, κάτι το οποίο είναι χαρακτηριστικό περισσότερο του Αιμορραγικού πυρετού Έμπολα και λοιπών ιογενών αιμορραγικών πυρετών, και λιγότερο του τύφου ή του τυφοειδούς πυρετού. Επιπρόσθετα ύποπτα συμπτώματα που επίσης ταιριάζουν με τον Έμπολα, ήταν η διάρκεια των 7 ή 9 ημερών και τα εξανθήματα. Επίσης, θεωρείται παράξενο το πως οι σπαρτιατικές δυνάμεις απέφυγαν να μολυνθούν από την επιδημία ενώ βρισκόταν σε σχετικά κοντινή απόσταση από την κύρια εστία της επιδημίας. Κάποιοι ερευνητές μετέφρασαν την φράση του Θουκυδίδη λύγξ τε τοῖς πλείοσιν ἐνέπεσε κενή ως την περιγραφή παρουσίας λόξυγκα (ερμηνεύεται και ως εμετός ή ρέψιμο) η οποία είναι κοινό χαρακτηριστικό στην ασθένεια του Έμπολα.[24][25][26].

Η θεραπεία του λοιμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια θεωρία που υποστηρίζεται από αρχαίους συγγραφείς, ήταν ότι ο λοιμός προκλήθηκε από τον μολυσμένο αέρα. Ο Πλούταρχος τον 1ο αιώνα μ.Χ., 500 χρόνια αργότερα, ισχυρίστηκε ότι ένας γιατρός ονόματι Άκρων θεράπευσε ορισμένα θύματα στην Αθήνα, με το άναμμα φωτιάς και τον καθαρισμό του μολυσμένου αέρα. Ο Θουκυδίδης ωστόσο ο οποίος γενικά διακατέχονταν από πνεύμα αμφισβήτησης, δεν αναφέρει τέτοιο περιστατικό, γράφοντας ότι οι γιατροί δεν κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν την πανούκλα και «η θνησιμότητα μεταξύ τους ήταν μεγαλύτερη διότι ήσαν περισσότερο εκτεθειμένοι στην επιδημία» (Θουκυδίδης 2.47).

Στo βιβλίο «Γνωριμία με την Αρχαία Ελλάδα» που έγραψε ο Κώστας Παπαδημητρίου αναφέρεται επίσης η φωτιά ως μέθοδος θεραπείας από τον Ιπποκράτη, γεγονός που τον καθιέρωσε ως τον «Πατέρα της Ιατρικής».

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 (Αγγλικά) «Segen's Medical Dictionary. S.v. "The Plague of Athens."». 
  2. ↑ (Αγγλικά) «The Thucydides Syndrome - Centers for Disease Control and Prevention». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Απριλίου 2015. 
  3. ↑ 3,0 3,1 «Ιστορική εξέλιξη των ιατρικών ερμηνειών του λοιμού του Θουκυδίδη - των Γ. Γιαννούλη, Ε.Μαυριτσάκη, Α. Σαμόλη, Π. Τζαμαλή, Κ. Φιλοπούλου - Περιοδικό Perceptum». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 «Θουκυδίδης, Ἱστορίαι 2.47 – 50». Μετάφραση στα ελληνικά από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. 
  5. ↑ 5,0 5,1 «Ιπποκράτης (5ος αιώνας π.Χ.) - Αργολική Βιβλιοθήκη». 
  6. ↑ (Αγγλικά) «The plague of Athens: epidemiology and paleopathology - ncbi.nlm.nih.gov». 
  7. ↑ 7,0 7,1 «Πελοποννησιακός Πόλεμος / Oι Θηβαίοι στις Πλαταιές - του Γιώργου Χαραλαμπόπουλου, περιοδικό Ιστορία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Μαΐου 2015. 
  8. ↑ (Αγγλικά) «Pandemic Love - by Charles Moore, Plough magazine». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαΐου 2015. 
  9. ↑ «Ιστορία του Ιπποκράτη - Ο κήπος του Ιπποκράτη». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Μαΐου 2015. 
  10. ↑ (Αγγλικά) «Plague in an Ancient City, by Michael Sweerts, circa 1652, represents the Plague of Athens - Hektoen International». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2015. 
  11. ↑ (Αγγλικά) «Franco Mormando, Thomas Worcester, Piety and Plague: From Byzantium to the Baroque, Truman State Univ Press, 2007, σελ.240». 
  12. ↑ (Αγγλικά) «Lucretius, De Rerum Natura, 6.1169 - The plague Athens - perseus.tufts.edu». 
  13. ↑ «Μύρτις - Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο». 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Ανάλυση αρχαίου DNA και πιθανή αιτία του λοιμού της Αθήνας - του ιατρικού ερευνητή Μανώλη Παπαγρηγοράκη, Η Καθημερινή». 
  15. ↑ (Αγγλικά) Dr. Alexander Langmuir, formerly chief epidemiologist at the Centers for Disease Control in Atlanta, USA - New England Journal of Medicine, 1985 Volume 313:1027-1030 http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,963885,00.html Αρχειοθετήθηκε 2010-11-07 στο Wayback Machine.
  16. ↑ (Αγγλικά) Olson PE, Hames CS, Benenson AS, Genovese EN. "The Thucydides syndrome: ebola deja vu? (or ebola reemergent?)" Emerging Infectious Diseases 2(1996): 155–156. ISSN 1080-6059.
  17. ↑ (Αγγλικά) «Plague of Athens: Another medical mystery solved at University of Maryland - University of Maryland». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Δεκεμβρίου 2004. CS1 maint: Unfit url (link)
  18. ↑ (Αγγλικά) Gomme, A. W., ed. A. Andrewes and K. J. Dover. An Historical Commentary on Thucydides, Volume 5. Book VIII, Oxford University Press, 1981. ISBN 0-19-814198-X.
  19. ↑ (Αγγλικά) Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie (2006). «DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens». International Journal of Infectious Diseases 10 (3): 206–214. doi:10.1016/j.ijid.2005.09.001. PMID 16412683. http://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext. 
  20. ↑ (Αγγλικά) «Typhoid Fever Behind Fall of Athens - Livescience.com». 
  21. ↑ (Αγγλικά) Beth Shapiro, Andrew Rambaut, and M. Thomas P. Gilbert. "No proof that typhoid caused the Plague of Athens (a reply to Papagrigorakis et al.)", International Journal of Infectious Diseases 10 (2006): 334–35. ISSN 1201-9712
  22. ↑ (Αγγλικά) Insufficient phylogenetic analysis may not exclude candidacy of typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens (reply to Shapiro et al.) http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S120197120600052X
  23. ↑ (Αγγλικά) Analysis of the type 1 pilin gene cluster fim in Salmonella: Its distinct evolutionary histories in the 5' and 3' regions. 181. Feb 1999, σελ. 1301–8. PMID 9973358. http://www.scopus.com/record/display.url?eid=2-s2.0-0033058620&origin=inward&txGid=6A3E068C4A9DE7B1E82EC4416FA2604A.y7ESLndDIsN8cE7qwvy6w%3a2. [νεκρός σύνδεσμος]
  24. ↑ «Ο ιός Έμπολα ήταν ο λοιμός που εξόντωσε την αρχαία Αθήνα και τον Περικλή; Η νόσος των εννέα ημερών και ο λόξυγγας είναι παρόμοια συμπτώματα που τα αναφέρει και ο Θουκυδίδης - Μηχανή του Χρόνου». 
  25. ↑ «Εμπολα ο λοιμός της... Αθήνας - της Ιωάννας Σουφλέρη, Το Βήμα». 
  26. ↑ (Αγγλικά) Olson PE, Hames CS, Benenson AS, Genovese EN (1996). "The Thucydides syndrome: Ebola déjà vu? (or Ebola reemergent?)." Emerging Infect. Dis. 2 (2): 155–56. doi:10.3201/eid0202.960220. PMC 2639821. PMID 8964060. They translate the phrase λύγξ κενή as "hiccups," often previously translated from Thucydides as "ineffectual retching" (cf. Aretaeus, Treatment of Acute Diseases 2.4; Hippocrates, Aphorisms 5.58).

Σχετική βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στα ελληνικά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ξενόγλωσση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • (Αγγλικά) Dixon B. "Ebola in Greece?" British Medical Journal (1996), 313–430.
  • (Αγγλικά) McNeill, William H.: Plagues and People, Anchor Books, Νέα Υόρκη 1976. ISBN 0-385-12122-9.
  • (Αγγλικά) Pomeroy, Sarah B.: Spartan Women, Oxford University Press, Οξφόρδη 2002. ISBN 0-19-513067-7.
  • (Αγγλικά) Zinsser, Hans.: Rats, Lice and History: A Chronicle of Pestilence and Plagues. Βοστώνη 1935.Black Dog & Leventhal Publishers, Νέα Υόρκη 1996. ISBN 1-884822-47-9.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Λοιμός_των_Αθηνών&oldid=10705771"