Δεινόσαυροι

Δεινόσαυροι Χρονικό πλαίσιο απολιθωμάτων: Ύστερο Τριαδικό–Ιουράσια περίοδος-Ύστερο Κρητιδικό, 231.4–65.5Ma ΠροЄ Є O Σ Δ Λ Π Τ Ι Κ Πγ Ν Η απόγονη ταξινομική βαθμίδα των πτηνών επιβιώνει στο παρόν.
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Σαυρόψιδα (Sauropsida) Υπερτάξη: Δεινοσαύρια (Dinosauria)
Τάξη και ενδόταξη
Ορνιθίσχια (Ornithischia) Αγκυλοσαύρια (Ankylosauria) Κερατόψια (Ceratopsia) Ορνιθόποδα (Ornithopoda) Στεγοσαύρια (Stegosauria) Σαυρίσχια (Saurischia) Σαυροποδόμορφα (Sauropodomorpha Θηριόποδα (Theropoda) (συμπεριλαμβανομένων των πτηνών)

Οι δεινόσαυροι ήταν σπονδυλωτά ζώα που κυριάρχησαν στο γήινο οικοσύστημα για περίπου 165 εκατομμύρια χρόνια. Πρωτοεμφανίστηκαν στη Γη πριν 230 εκατομμύρια χρόνια. Στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου πριν 65 εκατομμύρια χρόνια, οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν, γεγονός που σήμανε το τέλος της κυριαρχίας τους στον πλανήτη. Τα σημερινά πτηνά είναι άμεσοι απόγονοι των θηριόποδων δεινοσαύρων, και κατά συνέπεια θεωρούνται ως η μόνη ομάδα δεινοσαύρων που επέζησε.

Από τότε που ανακαλύφθηκε ο πρώτος δεινόσαυρος, τον 19ο αιώνα, απολιθωμένοι σκελετοί δεινοσαύρων έχουν γίνει σημαντικό θέαμα σε μουσεία όλου του κόσμου, ενώ συνολικά οι παλαιοντολόγοι έχουν ανακαλύψει περισσότερα από 500 διαφορετικά γένη δεινοσαύρων. Οι δεινόσαυροι έχουν γίνει μέρος του παγκόσμιου πολιτισμού και παραμένουν σταθερά δημοφιλείς, ειδικά στα παιδιά. Έχουν εμφανιστεί σε μυθιστορήματα, σε κινούμενα σχέδια, σε ταινίες όπως το Τζουράσικ Παρκ και σε κόμικ, ενώ οι νέες ανακαλύψεις σχετικά με δεινόσαυρους καλύπτονται τακτικά από τα ΜΜΕ.

Ο όρος δεινόσαυρος χρησιμοποιείται μερικές φορές ανεπίσημα για να περιγράψει άλλα προϊστορικά ερπετά, όπως τον πελικόσαυρο διμετρόδοντα, τον πτερόσαυρο και τον υδρόβιο ιχθυόσαυρο, τους πλησιόσαυρους και τους μοσάσαυρους, αν και πρακτικά κανένας από αυτούς δεν ήταν δεινόσαυρος.

Τι ήταν οι δεινόσαυροι

Ορισμός

Η τάξη των δεινοσαύρων πήρε το όνομά της επίσημα από τον Άγγλο παλαιοντολόγο Ρίτσαρντ Όουεν το 1842 σαν μία «ευδιάκριτη φυλή ή υποομάδα των σαυροειδών ερπετών». Ο όρος προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις δεινός και σαύρα, δηλαδή οι «φοβερές σαύρες».

Σήμερα, με βάση τη φυλογενετική, ως δεινόσαυροι ορίζονται ως μία ομάδα που αποτελείται από τον τρικεράτοπα, τα πτηνά, τους πιο πρόσφατους κοινούς τους προγόνους και όλους τους απογόνους. Ένας άλλος ορισμός είναι πως στους δεινοσαύρους ανήκουν οι πιο πρόσφατοι κοινοί απόγονοι του ιγουανόδοντα και του μεγαλόσαυρου. Άρα και από τους δύο ορισμούς συνάγεται το συμπέρασμα ότι Δεινοσαύρια = Ορνιθίσχια + Σαυρίσχια, που συμπεριλαμβάνει τα θηριόποδα (δίποδα σαρκοφάγα, πτηνά), αγκυλόσαυρους, ορνιθόποδα και τα σαυροποδόμορφα.

Οι δεινόσαυροι ήταν εξαιρετικά πολυποίκιλοι. Αυτή η ποικιλία συνίσταται στο γεγονός ότι έχουν ανακαλυφθεί 500 γένη δεινοσαύρων, με τον αριθμό αυτών που αναμένεται να ανακαλυφθούν στα πετρώματα να είναι περίπου 1.850 γένη και τον συνολικό αριθμό γενών να είναι 3400. Μέχρι το Σεπτέμβριο του 2008 είχαν αναγνωριστεί 1050 διαφοετικά είδη. Υπήρχαν χορτοφάγοι, σαρκοφάγοι και λίγοι παμφάγοι. Κάποιοι δεινόσαυροι ήταν δίποδοι ενώ άλλοι τετράποδοι, και άλλοι, όπως ο αμμόσαυρος και ο ιγουανόδοντας, αν και τετράποδοι κατά βάση, μπορούσαν να περπατήσουν εύκολα στα δύο πόδια σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ανεξάρτητα από τον τύπο σώματος, σχεδόν όλοι οι γνωστοί δεινόσαυροι προσαρμόστηκαν ικανοποιητικά κυρίως σε χερσαίους αλλά και σε υδρόβιους βιότοπους.

Ομοιότητες μεταξύ δεινοσαύρων

Όλοι οι δεινόσαυροι που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι τώρα μοιράζονται ορισμένες τροποποιήσεις στον προγονικό τους αρχοσαυρικό σκελετό. Αν και μερικές μεταγενέστερες ομάδες δεινοσαύρων είχαν περαιτέρω τροποποιημένες εκδόσεις αυτών των γνωρισμάτων, θεωρούνται χαρακτηριστικά μεταξύ των δεινοσαύρων. Οι πρώτοι δεινόσαυροι τα είχαν και τα μετέφεραν σε όλους τους απογόνους τους. Τέτοιες κοινές δομές σε μια ταξινομική ομάδα καλούνται συναπομορφίες.

Στις δεινοσαυρικές συναπομορφίες περιλαμβάνονται τα μειωμένα τέταρτα και πέμπτα δάχτυλα των manus (χεριών), μειωμένος αριθμός δακτύλων των pes (ποδιών) σε τρία κύρια δάχτυλα, ένα ιερό οστό - η περιοχή της σπονδυλικής στήλης με την οποία η λεκάνη συνδέεται - που αποτελείται από τρεις ή περισσότερους σπονδύλους και έναν ανοικτό ή διάτρητο υποδοχέα ισχίων, έχοντας μια οπή στο μέσο, στην οποία αρθρώνεται η κεφαλή του μηριαίου οστού. Οι δεινόσαυροι είναι μοναδικοί μεταξύ όλων των τετράποδων στην κατοχή αυτής της διάτρητης κοτύλης.

Άλλα κοινά ανατομικά χαρακτηριστικά

Οι επιστήμονες γενικά συμφωνούν ότι ποικίλα άλλα ανατομικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα μοιράζονταν μεταξύ των περισσότερων δεινοσαύρων. Αυτά περιλαμβάνουν μπροστινά άκρα κοντύτερα και ελαφρύτερα από τα οπίσθια άκρα, έναν ασυνήθιστο δευτεροβάθμιο ουρανίσκο, που επέτρεπε στους δεινόσαυρους να τρώνε και να αναπνέουν ταυτόχρονα, έναν σχετικά ευθύ μηρό με κατευθυνόμενο μηριαία κεφαλή, δύο ζεύγη οπών στη κροταφική περιοχή του κρανίου (δηλαδή ένα διάψιδο κρανίο), οπίσθιος-υπόδειξη των αγκώνων στα μπροστινά άκρα και μπροστινά τείνοντα γόνατα στα οπίσθια άκρα.

Η κοινή ρύθμιση των ισχίων που περιγράφηκε πιο πάνω επέτρεπε την κάθετη θέση, στην οποία τα οπίσθια άκρα τοποθετούνταν άμεσα κάτω από το σώμα ή ήταν «κρεμαστά». Αυτή η θέση είναι όπως αυτή των περισσότερων θηλαστικών σήμερα, αλλά αντίθετη από αυτή άλλων ερπετών, τα οποία επιτρέπουν λιγότερο κάθετη στάση και τα άκρα εξέχουν προς τα έξω. Η κάθετη δράση των άκρων στους δεινόσαυρους επέτρεψε την αποδοτικότερη και γρηγορότερη μετακίνηση, έναντι της πιο αδέξιας και πιο αργής μετακίνησης άλλων «ξαπλωμένων» ερπετών. Επέτρεψε επίσης σε πολλούς τύπους δεινοσαύρων να γίνουν δίποδοι.

Μέγεθος

Ενώ τα στοιχεία είναι ελλιπή, είναι σαφές ότι, ως ομάδα, οι δεινόσαυροι ήταν μεγαλόσωμοι. Ακόμη και για τα πρότυπα των δεινοσαύρων, ο σαυρόπους ήταν γιγαντιαίος. Επί μεγάλο χρονικό διάστημα της εποχής των δεινοσαύρων, τα μικρότερα σαυρόποδα ήταν μεγαλύτερα από οτιδήποτε άλλο στον βιότοπό τους, και ο μεγαλύτερος ήταν, σε μέγεθος, πιο ογκώδης από οτιδήποτε άλλο έχει περπατήσει ποτέ στη Γη. Γιγαντιαία προϊστορικά θηλαστικά όπως το ινδρικοθήριο και το κολομβιανό μαμούθ επισκιάστηκαν από τον γιγαντιαίο σαυρόποδα, και μόνο ελάχιστα σύγχρονα υδρόβια ζώα τους πλησιάζουν σε μέγεθος - κυρίως η γαλάζια φάλαινα, η οποία φθάνει μέχρι τα 190.000 κιλά (209 τόνοι) και 33,5 μ. σε μήκος. Ο μεγαλύτερος δεινόσαυρος ήταν ο βραχιόσαυρος (30μ. μήκος και 16μ. ύψος).

Οι περισσότεροι δεινόσαυροι, εντούτοις, ήταν πολύ μικρότεροι από τους γιγαντιαίους σαυρόποδες. Τα τρέχοντα στοιχεία προτείνουν ότι το μέσο μέγεθος των δεινοσαύρων ποίκιλλε μέσω της Τριαδικής, αρχών της Ιουράσιας, τελών της Ιουράσιας και Κρητιδικής περιόδου. Σύμφωνα με τον παλαιοντολόγο Μπιλ Έρικσον, η εκτίμηση του μέσου βάρους των δεινοσαύρων κυμαίνεται από 500 κιλά έως 5 μετρικούς τόνους. Μία πρόσφατη μελέτη 63 γενών δεινοσαύρων έδωσε ως μέσο βάρος άνω των 850 κιλών - συγκρίσιμο με το βάρος μιας σταχτιάς αρκούδας - και ένα μεσαίο βάρος σχεδόν 2 τόνων ή σχεδόν τόσο όσο και μιας καμηλοπάρδαλης. Αυτό αντιπαραβάλλεται αισθητά με το μέγεθος των σύγχρονων θηλαστικών. Κατά μέσον όρο, τα θηλαστικά ζυγίζουν μόνο 863 γραμμάρια, δηλαδή όσο και ένα μεγάλο τρωκτικό. Εξαίρεση αποτελεί το είδος ρεπενόμαμος ο γιγάντιος, με βάρος μέχρι 14 κιλά, που απ' ό,τι φαίνεται, τρεφόταν με μικρούς δεινόσαυρους. Ο μικρότερος δεινόσαυρος ήταν μεγαλύτερος από τα δύο τρίτα όλων των σημερινών θηλαστικών. Η πλειοψηφία των δεινοσαύρων ήταν μεγαλύτερη από όλα εκτός από το 2% των θηλαστικών εν ζωή.

Συμπεριφορά

Οι ερμηνείες της συμπεριφοράς των δεινοσαύρων είναι γενικά βασισμένες στη στάση που βρέθηκαν τα απολιθώματα τους στον βιότοπο που ζούσαν, σε προσομοιώσεις υπολογιστών για την εμβιομηχανική τους και των συγκρίσεων με τα σύγχρονα ζώα σε παρόμοιες περιβαλλοντικές συνθήκες. Υπό αυτήν τη μορφή, η τρέχουσα κατανόηση της συμπεριφοράς των δεινοσαύρων στηρίζεται σε υποθέσεις, και θα παραμείνει πιθανώς αμφισβητούμενη για το εγγύς μέλλον. Εντούτοις, υπάρχει γενική συμφωνία ότι μερικές συμπεριφορές που είναι κοινές στους κροκόδειλους και τα πουλιά (τους πιο στενούς ζωντανούς συγγενείς των δεινοσαύρων), είναι επίσης κοινές μεταξύ των δεινοσαύρων.

Τα πρώτα άμεσα στοιχεία της συμπεριφοράς περί βοσκής, ήταν η ανακάλυψη το 1878 31 δεινοσαύρων τύπου ιγουανόδοντα που χάθηκαν μαζί σε ένα βαθύ, πλημμυρισμένο φαράγγι στο Μπέρνισσαρτ του Βελγίου. Παρόμοιοι μαζικοί θάνατοι και ίχνη υποδεικνύουν ότι η συμπεριφορά των κοπαδιών ήταν κοινή σε πολλά είδη δεινοσαύρων. Τα ίχνη των εκατοντάδων ή ακόμα και χιλιάδων χορτοφάγων δείχνουν ότι οι χανροσαυρίδες μπορεί να μετακινούνταν σε μεγάλα κοπάδια, όπως ο αμερικανικός βίσονας ή η αφρικανική αντιλόπη. Χνάρια σαυρόποδων δείχνουν ότι αυτά τα ζώα ταξίδευαν κατά ομάδες που αποτελούνται από διάφορα διαφορετικά είδη, τουλάχιστον στην Οξφόρδη της Αγγλίας και άλλα κρατούσαν τα μικρά τους στη μέση του κοπαδιού για προστασία σύμφωνα με τα χνάρια που βρέθηκαν στο αγρόκτημα του Ντάβενπορτ στο Τέξας. Οι δεινόσαυροι μπορεί να συναθροίζονταν σε κοπάδια για προστασία, για μεταναστευτικούς λόγους ή για να παρέχουν προστασία στα μικρά τους.

Η ανακάλυψη του Τζακ Χόρνερ το 1978 μιας μαιασαύρας («καλής μητέρας») δεινόσαυρου που είχε τη φωλιά της στη Μοντάνα έδειξε ότι η γονική φροντίδα συνεχίζονταν πολύ μετά από τη γέννηση μεταξύ των ορνιθόποδων. Υπάρχουν, επίσης, στοιχεία ότι άλλοι δεινόσαυροι της κρητιδικής περιόδου, όπως ο παταγονικός σαυρόποδας σαλτόσαυρος (ανακάλυψη του 1997), είχαν παρόμοιες συμπεριφορές και ότι τα ζώα συναθροίζονταν στις τεράστιες αποικίες όπως εκείνες των πιγκουίνων. Ο μογγολικός μανιράπτορας οβιράπτορας ανακαλύφθηκε σε θέση επώασης παρόμοια με των σημερινών κοτόπουλων το 1993, το οποίο μπορεί να σημαίνει ότι ήταν καλυμμένος με ένα στρώμα μόνωσης φτερών που κρατούσε τα αυγά ζεστά. Ίχνη έχουν επίσης επιβεβαιώσει τη γονική συμπεριφορά μεταξύ των σαυρόποδων και ορνιθόποδων από το νησί Σκάι στη βορειοδυτική Σκωτία. Αυγά και φωλιές έχουν βρεθεί για τις περισσότερες σημαντικές ομάδες δεινοσαύρων, και φαίνεται πιθανό ότι οι δεινόσαυροι επικοινωνούσαν με τα μικρά τους κατά τρόπο παρόμοιο με τα σύγχρονα πτηνά και τους κροκοδείλους.

Τα λοφία και τα διακοσμητικά στοιχεία μερικών δεινοσαύρων, όπως των μαργκινοσεφάλων, θερόποδων και των λαμπεοσαυρίνων, μπορεί να ήταν πάρα πολύ εύθραυστα για να χρησιμοποιηθούν για την ενεργό άμυνα, οπότε είναι πιθανό να χρησιμοποιούνταν για τις σεξουαλικές ή επιθετικές επιδείξεις, αν και λίγα είναι γνωστά για το ζευγάρωμα και την υπεράσπιση «προσωπικού» εδάφους των δεινοσαύρων. Η φύση της επικοινωνίας των δεινοσαύρων παραμένει επίσης αινιγματική και είναι ένας ενεργός τομέας της έρευνας. Παραδείγματος χάριν, τα πρόσφατα στοιχεία προτείνουν ότι τα κοίλα λοφία των λαμπεοσαυρίνων μπορεί να λειτουργούσαν σαν αίθουσες αντήχησης για ένα ευρύ φάσμα ήχων-φωνών.

Από την σκοπιά της συμπεριφοράς, ένα από τα πολυτιμότερα απολιθώματα δεινοσαύρων ανακαλύφθηκε στη έρημο Γκόμπι το 1971. Περιελάμβανε έναν βελοσιράπτορα επιτιθέμενο σε ένα πρωτοκεράπτορα, αποδεικνύοντας ότι οι δεινόσαυροι πράγματι επιτίθονταν και έτρωγαν ο ένας στον άλλο. Ενώ η κανιβαλιστική συμπεριφορά μεταξύ των θεροπόδων δεν είναι καμία έκπληξη, αυτό επίσης επιβεβαιώθηκε από σημάδια δοντιών στη Μαδαγασκάρη το 2003.

Φαίνεται να υπήρχαν λίγοι αναρριχώμενοι δεινόσαυροι. Αυτό είναι κάπως εκπληκτικό, όταν συγκρίνεται με την πιο πρόσφατη διάδοση των μαστοφόρων στην καινοζωική περίοδο, η οποία περιελάμβανε πολλά είδη αυτών των τύπων. Ως προς τον τρόπο με τον οποίο τα ζώα κινούνταν, η επιστήμη της εμβιομηχανικής έχει παράσχει αρκετές διευκρινίσεις επί του θέματος. Παραδείγματος χάριν, οι μελέτες των δυνάμεων που ασκούνται από τους μύες και τη βαρύτητα της σκελετικής δομής των δεινοσαύρων δείχνουν πόσο γρήγορα οι δεινόσαυροι θα μπορούσαν να τρέξουν, εάν ο διπλόδοκος θα μπορούσε να δημιουργήσει ηχητικές εκρήξεις μέσω απότομων κτυπημάτων της ουράς του, εάν ο γιγαντιαίοι θερόποδες έπρεπε να επιβραδύνουν, όταν ορμούσαν για τροφή, ώστε να αποφύγουν τους μοιραίους τραυματισμούς και εάν οι σαυρόποδες μπορούσαν να επιπλέουν στο νερό.

Η εξέλιξη των δεινοσαύρων

Οι δεινόσαυροι αποτελούν απόκλιση από τους προγόνους τους αρχόσαυρους, που έγινε 230 εκατομμύρια έτη περίπου πριν, κατά τη διάρκεια του μέσου με τέλους της τριαδικής περιόδου, κατά προσέγγιση 20 εκατομμύρια έτη αφότου το περμικο-Τριασσικό γεγονός εξάλειψε κατ' εκτίμηση 95 τοις εκατό όλης της ζωής στη Γη. Ραδιοχρονολόγηση των απολιθωμάτων από πρόωρα είδη Ηωραπτόρων καθιερώνουν την παρουσία τους στα απολιθώματα. Παλαιοντολόγοι θεωρούν ότι ο Εοράπτορας μπορεί να είναι ο κοινός πρόγονος όλων των δεινοσαύρων. Εάν αυτό ισχύει, τα γνωρίσματά του υποδεικνύουν ότι οι πρώτοι δεινόσαυροι πρέπει να ήταν μικροί και δίποδοι κυνηγοί.

Επίσης, μεταξύ των πρώτων δεινοσαύρων ήταν ο πρωτόγονος Λαγόσουχος. Ο Σαλτόποδας, που ήταν μόλις μεγαλύτερος από ένα ανθρώπινο χέρι, εμφανίστηκε ελαφρώς αργότερα. Οι πρώτοι πρωτόγονοι δεινόσαυροι διαφοροποιήθηκαν γρήγορα μέσω του υπολοίπου της τριαδικής περιόδου. Τα είδη των δεινοσαύρων εξέλιξαν γρήγορα εξειδικευμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και μια σειρά μεγεθών που μπορούσαν να εκμεταλλευτούν σχεδόν κάθε επίγειο βιότοπο. Κατά τη διάρκεια της περιόδου υπεροχής των δεινοσαύρων, που κάλυψε τις μετέπειτα Ιουράσια και κρητιδική περίοδο, σχεδόν κάθε γνωστό ζώο εδάφους μεγαλύτερο από 1 μέτρο στο μήκος, ήταν δεινόσαυρος.

Το γεγονός της εξάλειψής τους, που συνέβη το κρητιδικό - τριτογενές, πριν περίπου 65 εκατομμύρια έτη, στο τέλος της κρητιδικής περιόδου, προκάλεσε την εξάλειψη όλων των ειδών δεινοσαύρων εκτός από το είδος που είχε εξελίξει ήδη τα πρώτα πτηνά. Άλλα διάψιδα είδη, σχετικά με τους δεινόσαυρους, επίσης επέζησαν του γεγονότος. Τα αίτια της εξαφάνισης των δεινοσαύρων παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστα.

Ταξινόμηση

Οι δεινόσαυροι (συμπεριλαμβανομένων των πτηνών) είναι αρχόσαυροι, όπως τα σύγχρονα κροκοδείλια. Τα διάψιδα κρανία τους έχουν δύο ανοίγματα, που ονομάζονται κροταφικά ανοίγματα, και βρίσκονται εκεί όπου οι μύες συνδέουν το σαγόνι, και ένα πρόσθετο άνοιγμα μπροστά από τα μάτια. Ανατομικά, οι δεινόσαυροι έχουν πολλά άλλα χαρακτηριστικά των αρχόσαυρων, συμπεριλαμβανομένων των δοντιών που αναπτύσσονται όχι ως άμεση προέκταση των γνάθων. Στο πλαίσιο της ομάδας των αρχόσαυρων, οι δεινόσαυροι διαφοροποιούνται πιο σημαντικά στο βηματισμό τους. Τα πόδια των δινοσαύρρων επεκτείνονται άμεσα κάτω από το σώμα, ενώ τα πόδια των σαυρών και τα κροκοδείλια πλάγια από την κάθε πλευρά.

Συλλογικά, οι δεινόσαυροι θεωρούνται συνήθως ως υπερτάξη ή μη ταξινομημένος κλάδος. Χωρίζονται σε δύο τάξεις, τα σαυρίσχια και τα ορνιθίσχια, ανάλογα με τη δομή της λεκάνης. Τα σαυρίσχια περιλαμβάνουν τις κατηγορίες που μοιράζονται έναν πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο με τα πουλιά από ό, τι με τα ορνιθίσχια, ενώ τα Ορνιθίσχια περιλαμβάνουν όλα τα είδη που μοιράζονται ένα πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο με τον τρικεράτωπα από ό, τι με τα σαυρίσχια. Τα σαυρίσχια («με λεκάνη σαύρας») διατήρησαν τη δομή του ισχίου των προγόνων τους, με ένα ηβικό κόκκαλο να κατευθύνεται προς τα εμπρός. Αυτή η βασική μορφή τροποποιήθηκε με περιστροφή προς τα πίσω από το ηβικό οστό και σε διαφορετικό βαθμό σε διάφορες ομάδες (Ερρεράσαυρος, θεριζινοαυρίδες, δρομεοσαυρίδες, και τα πουλιά). Τα σαυρίσχια περιλαμβάνει τα θηριόποδα (δίποδα και κυρίως σαρκοφάγα, εκτός από τα πουλιά) και τα σαυτόμορφα (τετράποδα φυτοφάγα με μακρύ λαιμό).

Αντίθετα, τα ορνιθίσχια («με λεκάνη πουλιού») είχαν μια λεκάνη που επιφανειακά έμοιαζε λεκάνη ενός πουλιού: το ηβικό οστό ήταν προσανατολισμένο να πίσωδείχνει). Σε αντίθεση με τα πουλιά, το ηβικό οστό των ορνιθίσχιων επίσης είχαν συνήθως επιπλέον προς τα εμπρός που δείχνει τη διαδικασία. Τα ορνιθίσχια περιλαμβάνουν μια ποικιλία από τα φυτοφάγα. (Σημείωση:. Οι όροι «σαύρισχιοι» και «ορνιθίσχιοι» είναι παραπλανητικοί - τα πουλιά εξελίχθηκαν από τους δεινόσαυρους με «ισχία σαύρας»)

• 
  Η λεκάνη ενός σαυρίσχιου
• 
  Η λεκάνη του τυραννόσαυρου που φαίνεται η δομή της σαυρίσχιας λεκάνης
• 
  Η λεκάνη ενός ορνιθίσχιου
• 
  Η λεκάνη ενός εντμοντόσαυρου που φαίνεται η δομή της ορνιθίσχιας λεκάνης

Ταξινομία

• Δεινοσαύρια
  • Σαυρίσχια
    • Θηριόποδα

Καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις έξι δρομεόσαυρους * Από τα αριστερά στα δεξιά Μικροράπτορας, Δρομεόσαυρος, Αυστροράπτορας, Βελοσιράπτορας, Γιουταράπτορας και Δεινόνυχος

• • • • †Ερρερασαύρια
      • †Κοιλοφυσίδια
      • †Διλοφοσαυρίδες
      • †Κερατοσαύρια
      • Τετάνουρα
        • †Μεγαλοσαυρίδια
        • †Καρνοσαύρια
        • Κοιλουροσαύρια
          • †Κομψογναθίδες
          • †Τυραννοσαυρίδες
          • †Ορνιθομιμοσαύρια
          • †Αλβαρεζσαυρίδια
          • Μανιράπτορα
            • †Θεριζινοσαύρια
            • †Οβιραπτοροσαύρια
            • †Αρχαιοπτερυγίδες
            • †Δεινονυχοσαύρια
            • Αβάλες
              • †Σκανσοριοπτερυγίδες
              • †Ομνιβοροπτερυγίδες
              • †Κομφουκιοσορνιθίδες
              • †Εναντιόρνιθες
              • Ευόρνιθες
                • †Γιανορνιθόμορφα
                • †Εσπερορνιθόμορφα
                • Πτηνά

Καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις τεσσάρων μακρονάριων*Από τα αριστερά στα δεξιά Καμαράσαυρος, Βραχιόσαυρος, Τζιραφατιτάνας, Ευχέλοπος

• • • †Σαυροποδόμορφα
      • †Γκουεμπασαυρίδες
      • †Πλατεοσαυρίδες
      • †Ριοτζασαυρίδες
      • †Μασσοσπονδυλίδες
      • †Σαυρόποδα
        • †Βουλκανοδοντίδες
        • †Ευσαυρόποδα
        • †Κητιοσαυρίδες
          • †Τουριασαύρια
          • †Νεοσαυρόποδα
            • †Διπλοδοκίδια
            • †Μακρονάρια
              • †Βραχιοσαυρίδες
              • †Τιτανοσαύρια

Καλλιτεχνικές απεικονίσεις έξι ορνιθόποδων και ενός ετεροδοντόσαυρου* Άκρη αριστερά Καμπτόσαυρος, αριστερά Ιγκουανόδοντας, πίσω κέντρο Σατουνγκόσαυρος, μπροστά κέντρο Δρυόσαυρος, δεξιά Κορυθόσαυρος, άκρη δεξιά (μικρό) Ετεροδοντόσαυρος, άκρη δεξιά (μεγάλο) Τενοντόσαυρος

• • †Ορνιθίσχια
    • †Ετεροδοντοσαυρίδες
    • †Θυρεοφόρα
      • †Αγκυλοσαύρια
      • †Στεγοσαύρια
    • †Νεορνιθίσχια
      • †Ορνιθόποδα
      • †Κρασπεδοκεφάλια
        • †Παχυκεφαλοσαύρια
        • †Κερατόψια

Θεωρίες για την εξαφάνιση των δεινοσαύρων

Η ξαφνική μαζική εξαφάνιση των μη ιπταμένων δεινοσαύρων, που συνέβη πριν 65 εκατομμύρια έτη, είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μυστήρια της παλαιοντολογίας. Πολλές άλλες ομάδες ζώων εξαφανίστηκαν επίσης εκείνη την περίοδο, συμπεριλαμβανομένων των αμμωνιτών (είδος μαλακίων), των μοσάσαυρων, πληριόσαυρων, πτερόσαυρων, των χορτοφάγων χελωνών και των κροκοδείλων, των περισσότερων πουλιών, και πολλές ομάδες των θηλαστικών. Η φύση του γεγονότος που προκάλεσε αυτή τη μαζική εξάλειψη έχει μελετηθεί εκτενώς από τη δεκαετία του 1970. Αυτή τη στιγμή, διάφορες σχετικές θεωρίες υποστηρίζονται από παλαιοντολόγους.

Σύγκρουση με αστεροειδή

Η θεωρία σύγκρουσης με αστεροειδή, που προτάθηκε αρχικά από τον Γουόλτερ Άλβαρεζ προς το τέλος της δεκαετίας του 1970, συνδέει το γεγονός της εξάλειψης στο τέλος της κρητιδικής περιόδου με μία σύγκρουση που συνέβη 65,5 εκατομμύρια έτη πριν. Ο Άλβαρεζ πρότεινε ότι μια ξαφνική αύξηση στα επίπεδα ιριδίου, που καταγράφηκε σε όλο τον κόσμο σε στρώματα πετρωμάτων της περιόδου, είναι άμεσο αποτέλεσμα του αντίκτυπου εκείνης της σύγκρουσης. Ο όγκος των στοιχείων τώρα προτείνει ότι ένας αστεροειδής διαμέτρου 10 χλμ. έπεσε κοντά στη χερσόνησο Γιουκατάν, δημιούργησε τον κρατήρα πάχους 170 χλμ. και έφερε τη μαζική εξαφάνιση. Οι επιστήμονες δεν είναι σίγουροι εάν οι δεινόσαυροι αναπτύσσονταν ή μειώνονταν πριν από το γεγονός. Μερικοί επιστήμονες προτείνουν ότι ο μετεωρίτης προκάλεσε μία μακροχρόνια και αφύσικη πτώση στην ατμοσφαιρική θερμοκρασία της Γης, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι θα είχε δημιουργήσει αντ' αυτού ένα ασυνήθιστο κύμα θερμότητας.

Αν και η ταχύτητα της εξάλειψης δεν μπορεί να συναχθεί από απολιθώματα μόνο, τα διάφορα μοντέλα προτείνουν ότι η εξάλειψη ήταν εξαιρετικά γρήγορη. Η συναίνεση μεταξύ των επιστημόνων που υποστηρίζουν αυτήν την θεωρία είναι ότι η σύγκρουση προκάλεσε τις εξαλείψεις και άμεσα (από τη θερμότητα λόγω της σύγκρουσης του μετεωρίτη με τη Γη) και επίσης έμμεσα (μέσω μιας παγκόσμιας ψύξης που επήλθε όταν υλικό που εκτινάχθηκε από τον κρατήρα της σύγκρουσης αντανακλούσε τη θερμική ακτινοβολία από τον ήλιο).

Πολλαπλές συγκρούσεις - Το Νέφος του Όορτ

Ενώ παρόμοια με τη θεωρία σύγκρουσης του Άλβαρεζ (που περιελάμβανε έναν αστεροειδή ή κομήτη), αυτή η θεωρία προτείνει ότι ένα ρεύμα κομητών απομακρύνθηκε από το Νέφος του Όορτ λόγω της βαρυτικής διάσπασης που προκλήθηκε από ένα διαπερνών αστέρι. Ένα ή περισσότερα από αυτά τα αντικείμενα συγκρούστηκαν έπειτα με τη Γη σχεδόν ταυτόχρονα, προκαλώντας την παγκόσμια εξαφάνιση των ειδών. Όπως με την σύγκρουση ενός αστεροειδούς, το τελικό αποτέλεσμα αυτού του βομβαρδισμού κομητών θα ήταν μια ξαφνική πτώση στις παγκόσμιες θερμοκρασίες, που θα ακολουθούνταν από μία παρατεταμένη κρύα περίοδο.

Περιβαλλοντικές αλλαγές

Στην αιχμή της εποχής των δεινοσαύρων δεν υπήρχε κανένα πολικό κάλυμμα πάγου, και οι στάθμες των θαλασσών υπολογίζεται ότι ήταν από 100 έως 250 μέτρα υψηλότερα από ότι είναι σήμερα. Η θερμοκρασία του πλανήτη ήταν, επίσης, πιο ομοιόμορφη, με μόνο 25 βαθμούς Κελσίου να χωρίζει τις μέσες πολικές θερμοκρασίες από εκείνες στον ισημερινό. Κατά μέσον όρο, οι ατμοσφαιρικές θερμοκρασίες ήταν επίσης πολύ μεγαλύτερες. Οι πόλοι, παραδείγματος χάριν, ήταν κατά 50°C θερμότεροι απ' όσο σήμερα.

Η σύνθεση της ατμόσφαιρας της Γης κατά τη διάρκεια της εποχής των δεινοσαύρων ήταν πολύ διαφορετική επίσης. Τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα ήταν μέχρι 12 φορές πιο υψηλά από τα σημερινά επίπεδα, και το οξυγόνο ήταν 32% έως 35% της ατμόσφαιρας, σε σύγκριση με το 21% που είναι σήμερα. Παρόλα αυτά, μέχρι το τέλος της κρητιδικής περιόδου, το περιβάλλον άλλαζε εντυπωσιακά. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα μειωνόταν, πράγμα που οδήγησε σε μια τάση ψύξης, καθώς τα επίπεδα του ατμοσφαιρικού διοξειδίου του άνθρακα χαμήλωναν. Τα επίπεδα οξυγόνου στην ατμόσφαιρα άρχισαν, επίσης, να μεταλλάσσονται και πρέπει, τελικά, να χαμήλωσαν αρκετά. Μερικοί επιστήμονες υποθέτουν ότι η αλλαγή κλίματος, που συνδυάστηκε με τα χαμηλότερα επίπεδα οξυγόνου, θα είχε οδηγήσει άμεσα στην εξαφάνιση πολλών ειδών. Εάν οι δεινόσαυροι είχαν αναπνευστικά συστήματα παρόμοια με εκείνα που βρίσκονται συνήθως στα σύγχρονα πτηνά, μπορεί να ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να αντιμετωπίσουν τη μειωμένη αναπνευστική αποδοτικότητα, λαμβάνοντας υπόψη τις τεράστιες απαιτήσεις οξυγόνου των πολύ μεγάλων σωμάτων τους.

Ηφαιστειακή έκρηξη

Η τεράστια ηφαιστειακή έκρηξη που συνέβη στην Ινδία (Deccan Traps) εκτόξευσε τεράστιες ποσότητες σκόνης, και αερίων στην ατμόσφαιρα τα οποία μπλοκάρανε το φως του ήλιου και την φωτοσύνθεση με ταυτόχρονη μείωση της θερμοκρασίας. Ταυτόχρονα τα αέρια και κυρίως το CO₂ επιδράσανε επίσης στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Μια υπόθεση ότι οι συγκρούσεις αστεροειδών ή κομητών είναι ικανές να προκαλέσουν ηφαιστειακή έκρηξη στην άλλη πλευρά του πλανήτη αρχίζει να κερδίζει έδαφος.

Βιβλιογραφία

• Alvarez, Walter (1997). T. rex and the Crater of Doom. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01630-6. LCCN 96049208. OCLC 1007846558. Ανακτήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 2019. 
• Bakker, Robert T. (1986). The Dinosaur Heresies: New Theories Unlocking the Mystery of the Dinosaurs and Their Extinction. New York: William Morrow and Company. ISBN 978-0-688-04287-5. LCCN 86012643. OCLC 13699558. Ανακτήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2019. 
• Benton, Michael J. (2005). Vertebrate Palaeontology (3rd έκδοση). Malden, MA: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-632-05637-8. LCCN 2003028152. OCLC 53970617. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Brusatte, Stephen L. (2012). Benton, Michael J., επιμ. Dinosaur Paleobiology. Topics in Paleobiology. Foreword by Michael J. Benton. Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. Bibcode:2012dipa.book.....B. doi:10.1002/9781118274071. ISBN 978-0-470-65658-7. LCCN 2011050466. OCLC 781864955. 
• Chiappe, Luis M.· Witmer, Lawrence M., επιμ. (2002). Mesozoic Birds: Above the Heads of Dinosaurs. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-20094-4. LCCN 2001044600. OCLC 901747962. 
• Colbert, Edwin H. (1971) [Originally published, New York: E. P. Dutton, 1968; London: Evans Brothers Ltd, 1969]. Men and Dinosaurs: The Search in Field and Laboratory. Harmondsworth: Penguin. ISBN 978-0-14-021288-4. OCLC 16208760. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2019. 
• Cowen, Richard (2005). History of Life (4th έκδοση). Malden, MA: Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-1756-2. LCCN 2003027993. OCLC 53970577.  The 5th edition of the book is available from the Internet Archive. Retrieved 2019-10-19.
• Currie, Philip J.· Padian, Kevin, επιμ. (1997). Encyclopedia of Dinosaurs. San Diego, CA: Academic Press. ISBN 978-0-12-226810-6. LCCN 97023430. OCLC 436848919. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Currie, Philip J.· Koppelhus, Eva B.· Shugar, Martin A.· Wright, Joanna L., επιμ. (2004). Feathered Dragons: Studies on the Transition from Dinosaurs to Birds. Life of the Past. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34373-4. LCCN 2003019035. OCLC 52942941. 
• Curry Rogers, Kristina A.· Wilson, Jeffrey A., επιμ. (2005). The Sauropods: Evolution and Paleobiology. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-24623-2. LCCN 2005010624. OCLC 879179542. 
• Desmond, Adrian J. (1975). The Hot-Blooded Dinosaurs: A Revolution in Palaeontology. London: Blond & Briggs. ISBN 978-0-8037-3755-6. LCCN 76359907. OL 4933052M. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Dickens, Charles (1853). Bleak House. London: Bradbury and Evans. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2019. 
• Dodson, Peter· Gingerich, Philip D., επιμ. (1993). Functional Morphology and Evolution. American Journal of Science. 293A. New Haven, CT: Kline Geology Laboratory, Yale University. ISSN 0002-9599. OCLC 27781160. 
• Dong, Zhiming (1992). Dinosaurian Faunas of China (English έκδοση). Beijing; Berlin; New York: China Ocean Press; Springer-Verlag. ISBN 978-3-540-52084-9. LCCN 92207835. OCLC 26522845. 
• Dyke, Gareth· Kaiser, Gary, επιμ. (2011). Living Dinosaurs: The Evolutionary History of Modern Birds. Chichester; Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-470-65666-2. LCCN 2010043277. OCLC 729724640. 
• Farlow, James O.· Brett-Surman, M.K., επιμ. (1997). The Complete Dinosaur. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33349-0. LCCN 97-23698. OCLC 924985811. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2019. 
• Foster, John R.; Lucas, Spencer G., επιμ. (2006). «Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation». Bulletin of the New Mexico Museum of Natural History and Science. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin (Albuquerque, NM: New Mexico Museum of Natural History and Science) 36. ISSN 1524-4156. OCLC 77520577. https://econtent.unm.edu/digital/collection/bulletins/id/803. Ανακτήθηκε στις October 21, 2019. 
• Glut, Donald F. (1997). Dinosaurs: The Encyclopedia. Foreword by Michael K. Brett-Surman. Jefferson, NC: McFarland & Company. ISBN 978-0-89950-917-4. LCCN 95047668. OCLC 33665881. 
• Gunther, Robert Theodore, επιμ. (1968) [First printed in Oxford 1945]. Life and Letters of Edward Lhwyd. Early Science in Oxford. XIV. Preface by Albert Everard Gunther (Reprint έκδοση). London: Dawsons of Pall Mall. ISBN 978-0-7129-0292-2. LCCN 22005926. OCLC 43529321. Ανακτήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 2019. 
• Hansell, Mike (2000). Bird Nests and Construction Behaviour. Pen and ink illustration by Raith Overhill. Cambridge: University of Cambridge Press. ISBN 978-0-521-46038-5. LCCN 99087681. OCLC 876286627. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Heilmann, Gerhard (1926). The Origin of Birds. London; New York: H. F. & G. Witherby; D. Appleton & Company. LCCN 27001127. OCLC 606021642. 
• Holmes, Thom (1998). Fossil Feud: The Rivalry of the First American Dinosaur Hunters. Parsippany, NJ: Julian Messner. ISBN 978-0-382-39149-1. LCCN 96013610. OCLC 34472600. 
• Holtz, Thomas R. Jr. (2007). Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages. Illustrated by Luis V. Rey. New York: Random House. ISBN 978-0-375-82419-7. LCCN 2006102491. OCLC 77486015. Ανακτήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 2019. 
• Lambert, David· The Diagram Group (1990). The Dinosaur Data Book: The Definitive, Fully Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs. New York: Avon Books. ISBN 978-0-380-75896-8. LCCN 89092487. OCLC 21833417. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2019. 
• Lessem, Don· Glut, Donald F. (1993). The Dinosaur Society's Dinosaur Encyclopedia. Illustrations by Tracy Lee Ford; scientific advisors, Peter Dodson, et al. New York: Random House. ISBN 978-0-679-41770-5. LCCN 94117716. OCLC 30361459. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Lhuyd, Edward (1699). Lithophylacii Britannici ichnographia [British figured stones]. London: Ex Officina M.C. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 2019. 
• Mayr, Gerald (2009). Paleogene Fossil Birds. Berlin: Springer-Verlag. doi:10.1007/978-3-540-89628-9. ISBN 978-3-540-89627-2. LCCN 2008940962. OCLC 916182693. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Norell, Mark· Gaffney, Eugene S.· Dingus, Lowell (2000) [Originally published as Discovering Dinosaurs in the American Museum of Natural History. New York: Knopf, 1995]. Discovering Dinosaurs: Evolution, Extinction, and the Lessons of Prehistory (Revised έκδοση). Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-22501-5. LCCN 99053335. OCLC 977125867. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Olshevsky, George (2000). An Annotated Checklist of Dinosaur Species by Continent. Mesozoic Meanderings. 3. Illustrated by Tracy Lee Ford. San Diego, CA: Publications Requiring Research. ISSN 0271-9428. LCCN 00708700. OCLC 44433611. 
• Owen, Richard (1842). «Report on British Fossil Reptiles. Part II». Report of the Eleventh Meeting of the British Association for the Advancement of Science; Held at Plymouth in July 1841. London: John Murray. σελίδες 60–204. ISBN 978-0-8201-1526-9. LCCN 99030427. OCLC 1015526268. Ανακτήθηκε στις 13 Οκτωβρίου 2019. 
• Padian, Kevin, επιμ. (1986). The Origin of Birds and the Evolution of Flight. Memoirs of the California Academy of Sciences. 8. San Francisco, CA: California Academy of Sciences. ISBN 978-0-940228-14-6. OCLC 946083441. OL 9826926M. 
• Parsons, Keith M. (2001). Drawing out Leviathan: Dinosaurs and the Science Wars. Life in the Past. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33937-9. LCCN 2001016803. OCLC 50174737. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Paul, Gregory S. (1988). Predatory Dinosaurs of the World: A Complete Illustrated Guide. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-61946-6. LCCN 88023052. OCLC 859819093. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 
• Paul, Gregory S., επιμ. (2000). The Scientific American Book of Dinosaurs (1st έκδοση). New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-26226-6. LCCN 2001269051. OCLC 45256074. 
• Paul, Gregory S. (2010). The Princeton Field Guide to Dinosaurs. Princeton Field Guides. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-13720-9. LCCN 2010014916. OCLC 907619291. 
• Plot, Robert (1677). The Natural History of Oxford-shire: Being an Essay toward the Natural History of England. Oxford; London: S. Millers. LCCN 11004267. OCLC 933062622. Ανακτήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2019. 
• Randall, Lisa (2015). Dark Matter and the Dinosaurs: The Astounding Interconnectedness of the Universe. New York: HarperCollins: Ecco. ISBN 978-0-06-232847-2. LCCN 2016427646. OCLC 962371431. 
• Rupke, Nicolaas A. (1994). Richard Owen: Victorian Naturalist. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-05820-8. LCCN 93005739. OCLC 844183804. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2019. 
• Sarjeant, William A.S., επιμ. (1995). Vertebrate Fossils and the Evolution of Scientific Concepts: Writings in Tribute to Beverly Halstead, by Some of His Many Friends. Modern Geology, vol. 18. Amsterdam: Gordon and Breach Publishers. ISBN 978-2-88124-996-9. ISSN 0026-7775. LCCN 00500382. OCLC 34672546.  "Reprint of papers published in a special volume of Modern geology [v. 18 (Halstead memorial volume), 1993], with five additional contributions.--Pref."
• Tanner, Lawrence H.; Spielmann, Justin A.; Lucas, Spencer G., επιμ. (2013). «The Triassic System: New Developments in Stratigraphy and Paleontology». Bulletin of the New Mexico Museum of Natural History and Science. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin (Albuquerque, NM: New Mexico Museum of Natural History and Science) 61. ISSN 1524-4156. OCLC 852432407. https://econtent.unm.edu/digital/collection/bulletins/id/1645/rec/1. Ανακτήθηκε στις October 21, 2019. 
• Weishampel, David B.· Dodson, Peter· Osmólska, Halszka, επιμ. (2004). The Dinosauria (2nd έκδοση). Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-25408-4. LCCN 2004049804. OCLC 154697781. 

Περαιτέρω ανάγνωση

• Φατσέα, Ελένη (Νοέμβριος 1996). «Τα οστά των δεινοσαύρων: Οι σιωπηλοί μάρτυρες». Περισκόπιο της Επιστήμης: 30. 
• Bakker, Robert T. (1986). The Dinosaur Heresies: New Theories Unlocking the Mystery of the Dinosaurs and Their Extinction. Νέα Υόρκη: Morrow. ISBN 0-688-04287-2. 
• David Norman (1997). The Humongous Book of Dinosaurs. Νέα Υόρκη: Stewart, Tabori & Chang. ISBN 1-55670-596-4. 
• Holtz, Thomas R. Jr. (2007). Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages. Νέα Υόρκη: Random House. ISBN 978-0-375-82419-7. 
• University of Southampton (29 Σεπτεμβρίου 2021). «Two New Species of Large Predatory Dinosaur With Crocodile-Like Skulls Discovered on Isle of Wight». SciTechDaily. 
• Zhou, Zhonghe (October 2004). «The origin and early evolution of birds: discoveries, disputes, and perspectives from fossil evidence». Naturwissenschaften (Berlin: Springer Science+Business Media) 91 (10): 455–471. doi:10.1007/s00114-004-0570-4. ISSN 0028-1042. PMID 15365634. Bibcode: 2004NW.....91..455Z. http://www.cisneros-heredia.org/infotrans/usfq/ornitofauna/pdfs/zhou2004.pdf. Ανακτήθηκε στις November 6, 2019. 
• Paul, Gregory S. (2000). The Scientific American Book of Dinosaurs. Νέα Υόρκη: St. Martin's Press. ISBN 0-312-26226-4. 
• Paul, Gregory S. (2002). Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. Βαλτιμόρη: The Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-6763-0. 
• Stewart, Tabori & Chang (1997). The Humongous Book of Dinosaurs. New York: Abrams Books / Stewart, Tabori & Chang. ISBN 978-1-55670-596-0. LCCN 97000398. OCLC 1037269801. 
• Sternberg, Charles Mortram (1966) [Original edition published by E. Cloutier, printer to the King, 1946]. Canadian Dinosaurs. Geological Series. 54 (2nd έκδοση). Ottawa: National Museum of Canada. LCCN gs46000214. OCLC 1032865683. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Λίστα Ντοκιμαντέρ με θέμα τους Δεινόσαυρους.