Σπυρίδων Ζαμπέλιος

Σπυρίδων Ζαμπέλιος
Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος στο περιοδικό Έσπερος (1881)
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Σπυρίδων Ζαμπέλιος (Ελληνικά)
Γέννηση	1815 Λευκάδα
Θάνατος	1881 Τσουγκ
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Ιόνιος Ακαδημία Πανεπιστήμιο της Μπολόνια Πανεπιστήμιο της Πίζας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συγγραφέας ιστορικός
Οικογένεια
Γονείς	Ιωάννης Ζαμπέλιος

Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (Λευκάδα, 1815 - Τσουγκ της Ελβετίας, 10 Αυγούστου 1881) ήταν Έλληνας ιστορικός Ερευνητής, Συγγραφέας, Φιλόλογος και λογοτέχνης. Χαρακτηρίστηκε ο πρώτος θεωρητικός της ιστορικής ενότητας αρχαίου, μεσαιωνικού και νεότερου Ελληνισμού και μαζί με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο αποτελούν τους "Διόσκουρους" της ελληνικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα οι οποίοι αντιμετώπισαν με επιστημονικά επιχειρήματα τη θεωρία περί φυλετικής ασυνέχειας των νεοελλήνων, που διατύπωσε το 1830 ο Αυστριακός ιστορικός Jacob Philipp Fallmerayer,μυθιστοριογράφος και λογοτέχνης, γεννήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1815, ή το 1813 σύμφωνα με τη μελέτη του Άριστου Καμπάνη, στο νησί της Λευκάδος και πέθανε στις 10 Αυγούστου 1881 στην πόλη Ζουνκ της Ελβετίας.

Η ζωή του

Γεννήθηκε στη Λευκάδα, από εύπορη και αριστοκρατική οικογένεια, απώτερης ιταλικής καταγωγής. Ο πατέρας του, Ιωάννης Ζαμπέλιος, ήταν δικαστικός, λόγιος, δραματικός ποιητής και δραματουργός και οι προγονικές του οικογένειες είχαν διακριθεί στην πολιτική και πνευματική ζωή της Επτανήσου, ως διδάσκαλοι και ιερείς. Παππούς του ήταν ο Ζαχαρίας Ζαμπέλιος, που τιμήθηκε με ανώτατα αξιώματα της Ιονίου Πολιτείας, θείος του ο Φήλιξ, πρόεδρος της Επτανησιακής Γερουσίας, ενώ ένας από τους προγόνους του, ο Νεκτάριος Ζαμπέλιος είχε διακριθεί στα γράμματα.Ο παππούς του από τη μητέρα του, ο Δημήτριος Πετριτσόπουλος, είχε διατελέσει πρόεδρος της Επτανησιακής Βουλής το 1803 και εξάσκησε ανώτερα κρατικά πόστα στην Κεφαλονιά το 1804, στη Λευκάδα το 1806 και το 1810, όπου είχε γίνει σύμβουλος του Άγγλου κυβερνήτη, του περίφημου Lowe. Ο Σπυρίδων παρακολούθησε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στη Λευκάδα με δασκάλους τον Αθανάσιο Ψαλίδα, διευθυντή του Σχολείου της πόλεως και τον Vincenzo Nannoucci, υπομνηματιστή του Dante και συνθέτη τραγουδιών σε λαϊκή γλώσσα. Στη συνέχεια φοίτησε στο Νομικό Τμήμα της Ιονίου Ακαδημίας της Κέρκυρας όπου και γνωρίστηκε με τον Διονύσιο Σολωμό αλλά και με τον Ανδρέα Κάλβο. Όταν αποφοίτησε από την Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας μετέβη στην Ιταλία, όπου συνέχισε τις σπουδές του στη Νομικά στα Πανεπιστήμια της Μπολόνια και της Πίζας στο οποίο και αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ. Η γνωριμία του με τον μεσαιωνολόγο Ανδρέα Μουστοξύδη τον ώθησε στη μελέτη μεσαιωνικών και γλωσσολογικών χειρογράφων στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης αλλά και στην Τουρκία. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του ταξίδεψε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων και στη Γερμανία, όπου στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης παρακολούθησε παραδόσεις μαθημάτων του Hegel, από τον οποίο επηρεάστηκε, καθώς και στη Μεγάλη Βρετανία.Τελικά εγκαταστάθηκε στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1845 και έμεινε στην Κέρκυρα, όπου κατέλαβε διάφορες θέσεις και δημοσίευσε ανώνυμα το ποίημα Η ύστερη νυχτιά του καταδίκου (1845), διάφορα ερωτικά ποιήματα και τη μελέτη Άσματα δημοτικά της Ελλάδος (1852). Στη συνέχεια έφυγε ξανά για την Ευρώπη για νέες μελέτες και επέστρεψε το 1856, λόγω του θανάτου του πατέρα του. Εντάχθηκε στην πολιτική παράταξη των Μεταρρυθμιστών που υποστήριζαν τις απόψεις των Άγγλων, συνεργάστηκε με τα έντυπά τους την εφημερίδα του Μουστοξύδη Το Μέλλον και την Κερκυραϊκή πολιτική εφημερίδα Πατρίς του Βραΐλα και στις εκλογές του 1850 υπέβαλε υποψηφιότητα με την παράταξη και εξελέγη βουλευτής Λευκάδας στην πρώτη Βουλή [Θ Βουλή] των Επτανήσων θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1852. Μετά την διάλυση της Ιονίου Βουλής το 1851, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, στην Ιταλία, Λιβόρνο, Πίζα, Ρώμη, αλλά και στην Αθήνα, ενώ στη συνέχεια έφυγε ξανά για την Ευρώπη για νέες μελέτες και επέστρεψε το 1856, λόγω του θανάτου του πατέρα του. Αποσύρθηκε από την πολιτική ταξίδεψε στην Αθήνα στην Ιταλία και εγκαταστάθηκε σε μια επαρχιακή έπαυλη στο Λιβόρνο για δέκα χρόνια.

Το 1857 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα με τη σύζυγό του Λουκία και δημοσίευσε την ιστορική μελέτη Αι βυζαντιναί μελέται. Περί πηγών της ελληνικής εθνότητος, στην οποία υποστήριξε την ενότητα του αρχαίου και σύγχρονου ελληνισμού με συνδετικό κρίκο το Βυζάντιο. Τα χρόνια εκείνα άρχισε και το συγγραφικό του έργο που κάλυπτε κυρίως ιστορικά θέματα, με υλικό που είχε συγκεντρώσει από τα ταξίδια του στην Ευρώπη αλλά και στην Τουρκία. Το 1852 δημοσίευσε έκδοση ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος. Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού. Στην εκτενή εισαγωγή διατύπωσε την άποψη για την ενότητα του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή και εισηγήθηκε την τριμερή διαίρεση της ελληνικής ιστορίας σε αρχαία, μεσαιωνική και νέα. Αποτέλεσμα του ενδιαφέροντός του για τη μεσαιωνική ιστορία ήταν και το επόμενο μεγάλο έργο του, Βυζαντιναί Μελέται. Περί πηγών Νεοελληνικής Εθνότητος από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ. (1857). Το 1859 δημοσίευσε το φυλλάδιο Καθίδρυσις Πατριαρχείου εν Ρωσία. Στην περίοδο 1859-1860 τοποθετείται επίσης η σημαντική για την ιστορία της νεοελληνικής κριτικής διαμάχη Ζαμπελίου - Πολυλά. Ο Ζαμπέλιος δημοσίευσε το φυλλάδιο Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ, με αφορμή την έκδοση των Ευρισκομένων του Σολωμού από τον Πολυλά, υποστηρίζοντας τον ελεγειακό χαρακτήρα των έργων της ώριμης περιόδου του Σολωμού. Η άποψή του ανασκευάστηκε από τον Πολυλά στο φυλλάδιο Πόθεν η μυστικοφοβία του κ.Σ. Ζαμπελίου (Κέρκυρα 1860) [Για τα κείμενα της διαμάχης). Τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκε και με τη λογοτεχνία, σε επίπεδο κριτικής, με το κείμενο Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί ελληνικής ποιήσεως, που αναφερόταν στην ποιητική του σολωμικού έργου υποστηρίζοντας τον ελεγειακό χαρακτήρα των έργων της ώριμης περιόδου του Σολωμού, αλλά και ως λογοτέχνης, με τα ιστορικά μυθιστορηματικά έργα Ιστορικά Σκηνογραφήματα (1860) και τους Κρητικούς Γάμους (1871) με αφορμή της ιστορικές περιπέτειες της Κρήτης με υποθέσεις από την ιστορία της Ενετοκρατίας στο νησί. Το 1864 δημοσίευσε στην Αθήνα τη γλωσσολογική μελέτη Ιταλοελληνικά. Δημοσίευσε επίσης το ιταλόφωνο μυθιστόρημα Αναμνήσεις μοναχής. Προς το τέλος της ζωής του ξεκίνησε να γράφει ένα ετυμολογικό ελληνικό λεξικό, του οποίου το πρώτο μέρος εκδόθηκε στο Παρίσι το 1879 με τίτλο Parlers Grecs Et Romains[Μιλώντας Ελληνικά και Ρωμαϊκά].

Προς το τέλος της ζωής του (1870) ταξίδεψε στην Ιταλία και εγκαταστάθηκε σε μια επαρχιακή έπαυλη στο ιδιόκτητο κτήμα του στο Antignano κοντά στο Λιβόρνο της Ιταλίας για 10 ολόκληρα χρόνια, απ' όπου κάνει συχνά ταξίδια ανάμεσα Λιβόρνο και Ταυρίνο, ανάμεσα στην Ιταλία και την Ελβετία. Πέθανε κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στο Ζουνκ της Ελβετίας το 1881. Άφησε την περιουσία του σε Κρητικά ιδρύματα και στην κοινότητα του Λιβόρνο.

Αποτίμηση του ιστορικού του έργου

Ήταν υποστηρικτής της Ενώσεως των Επτανήσων με την Ελλάδα, όμως σε εύθετο χρόνο, καθώς υποστήριζε την άποψη ότι το νεοπαγές Ελληνικό Κράτος βρισκόταν ακόμα σε σημαντική πολιτική και πολιτιστική καθυστέρηση και η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα θα συντελούσε στην πτώση του Επτανησιακού πολιτισμού. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος ήταν ό πρώτος που αποπειράθηκε να αναδείξει την ιστορική και γλωσσική ενότητα του ελληνικού έθνους από την εποχή του Ομήρου έως και τα νεότερα χρόνια. Ως εκδότης όμως των δημοτικών τραγουδιών επικρίθηκε για τις αυθαίρετες επεμβάσεις του στα κείμενα ενώ κρίθηκε σε μέτρια και η επίδοσή του στη λογοτεχνία. Τα Ιστορικά Σκηνογραφήματα (1860) και Οι κρητικοί γάμοι (1871) γραμμένα στην άκαμπτη καθαρεύουσα της εποχής, χαρακτηρίζονται από ιστορισμό και από ηθικοδιδακτικές παρεμβάσεις. Γενικότερα, ο Ζαμπέλιος ασχολήθηκε με τη συγγραφή μετά την εποχή της επιστροφής του στην Ελλάδα. Το έργο του κάλυπτε κυρίως ιστορικά θέματα, με υλικό που είχε συγκεντρώσει από τα ταξίδια του στην Ευρώπη αλλά και στην Τουρκία. Στην εκτενή εισαγωγή διατύπωσε την άποψη για την ενότητα του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή και εισηγήθηκε την τριμερή διαίρεση της Ελληνικής ιστορίας σε αρχαία, μεσαιωνική και νέα, ενώ αναφέρει σημαντικά στοιχεία για την τύχη των μελών της οικογένειας των Παλαιολόγων μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Τα επόμενα χρόνια ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος ασχολήθηκε και με τη λογοτεχνία, σε επίπεδο κριτικής.

Ο Ζαμπέλιος υπήρξε και σπουδαίος ιστορικός. Επηρεασμένος από τον Μεσαιωνολόγο Ανδρέα Μουστοξύδη, και λόγω της μεγάλης του γλωσσομάθειας, μελέτησε μεσαιωνικά και γλωσσολογικά χειρόγραφα στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Τουρκίας. Αναζήτησε τις ρίζες του Νέου Ελληνισμού στους μέσους χρόνους, στο Βυζάντιο και προσπάθησε να αποκαταστήσει την ιστορική ενότητα του Έθνους. Με σπάνια διορατικότητα συνέλαβε και υπογράμμισε σωστά τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας για την ιστορική συνέχιση του Έθνους. Πίστευε ότι ο Ελληνισμός παρ’ όλο που υποδουλώθηκε στους Οθωμανούς, διατηρείται και εκδηλώνεται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια και τη δημοτική ποίηση. Τόνιζε ότι η γλώσσα είναι, «...το κεφαλαιότατον γνώρισμα του χριστιανικού ελληνισμού» το «Θειόχατον και δραστήριον όργανον οίου νουν ελληνικού μεγαλείου, απαραίτητον όργανον, χωρίς του οποίου όχι μόνον Ελληνισμός δεν εκλάμπει, αλλ’ ουδέ καν δύναται να υπάρξει σχεδόν «Η κοινή και καθομιλουμένη γλώσσα, ο άγραφος μεν, αλλ’ απαραβίαστος νόμος της επί τεσσαράκοντα περίπου αιώνας πολιτευθείσης ελληνικής φυλής είναι πραγματικώς το μόνον λείψανον της ναυαγησάσης αρχαιότητας, ημιν υπό των μέσων χρόνων μεταδοθέν, το μόνον έμβιον μνημόσυνον εν ευ συγκεφαλαιούται σχεδόν ο σύνολος βίος του γένους.» Ο Ζαμπέλιος, ο δημιουργός του όρου Ιστοριονομία, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο υπήρξε «ο αρχιτέκτων» της ιστορικής ενότητας του Ελληνισμού, ο οραματιστής και πρωτοπόρος». «Μεγαλοφυέστατο ιστοριογράφο», τον χαρακτηρίζει ο Κ. Θ. Δημαράς που με τη σκέψη του προλείανε το έδαφος της «μεταπλάσεως» του Βυζαντινού Ελληνισμού σε Νεοελληνικό.

Το έργο του

Ποιήματα

• Ή Ύστερη νυχτιά του καταδίκου, Κέρκυρα, Πατρίς Βραΰλας, 1845.

Μυθιστορήματα

• Αναμνήσεις Μοναχής(Ιταλόφωνο[Ricordi di un Monaco], εκδόσεις Πατρίς Βραύλα), 1865.
• Αναμνήσεις μιας μοναχής(Ιταλόφωνο Κέρκυρα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας) (1874)

Δοκίμια ιστορικά

• Ιστορικά Σκηνογραφήματα (Γραμμένο σε καθαρεύουσα-υποθέσεις από την ιστορία της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, στο οποίο περιέγραψε αναλυτικά και με αντικειμενικότητα
• τα γεγονότα προ, κατά και μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας του Αγίου Τίτου,Αθήνα, τυπογραφείο. Λευτέρη.Δημήτριου.Βιλλαρά) (1860).
• Πηγές της νεοελληνικής εθνότητας (Αθήνα, Γεωργιάδης) (1861)
• Τα κρητικά κείμενα (Αθήνα, Ίδρυμα Κώστας και Ελένη Ουράνη) (1864)
• Οι Κρητικοί Γάμοι. Ανέκδοτον επεισόδιον της Κρητικής Ιστορίας επί Βενετών (Γραμμένο σε καθαρεύουσα- με υποθέσεις από την ιστορία της Ενετοκρατίας στο νησί, Τορίνο Ιταλίας,
• τυπογραφείο Ουικεντίου Βώνα) (1871).
• «Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου Ιστορία των επαναστάσεων της Κρήτης συμπληρωθείσα υπό Ιωάννου Δ. Κονδυλάκη το 1897» (Εξάτομο) /1872)
• Οι Κρητικοί Γάμοι. Ανέκδοτον επεισόδιον της Κρητικής Ιστορίας επί Βενετών το 1570 (Γραμμένο σε καθαρεύουσα) (Αθήνα, Ίδρυμα Κώστας και Ελένη Ουράνη) (1874)
• Τα κρητικά κείμενα (Αθήνα, Ίδρυμα Κώστας και Ελένη Ουράνη) (1864)
• Οι Κρητικοί Γάμοι. Ανέκδοτον επεισόδιον της Κρητικής Ιστορίας επί Βενετών (Γραμμένο σε καθαρεύουσα- με υποθέσεις από την ιστορία της Ενετοκρατίας στο νησί, Αθήνα, Φέξης) (1897).

Μελέτες Έργων

• Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος(Δημοτικά τραγούδια). Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού(προτάσσεται με 600 σελίδες εισαγωγή-Δίτομο, τυπογραφείο Ερμής)' (1852)
• Αί Βυζαντιναί Μελέται. Περί πηγών Νεοελληνικής Εθνότητος από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ. (Αφιέρωμα στη Μεσαιωνική Ιστορία, προτάσσεται με 600 σελίδες εισαγωγή-Δίτομο, Αθήνα,τυπογραφείο Χαράλαμπου Νικολαϊδου Φιλαδελφέως) (1857)
• Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί ελληνικής ποιήσεως (Φυλλάδιο αφιέρωμα στην ποιητική του Σολωμού, με αφορμή των ευρισκομένων του Σολωμού από τον Ιάκωβο Πολυλά,
• τυπογραφείο. Παναγιώτη Σούτσα και Απόστολου Κτενά) (1860)
• Πόθεν η Μυστικοφοβία του κ.Σπυρίδωνα Ζαμπελίου (Φυλλάδιο με αφορμή των ευρισκομένων του Σολωμού από τον Πολυλά-Κέρκυρα) (1860)
• Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού ελληνισμού. Κέρκυρα, τυπογραφείον Ερμής Α,Τερζάκη και Θ.Ρωμαίου, (1860).
• Σολωμός(Αφιέρωμα στη Σολωμική ποίηση, Αθήνα τυπογραφείο Λευτέρη Δημητρίου Βιλλαρά) (1862).
• Ιταλλοελληνικά ήτοι κριτική πραγματεία περί των εν τοις αρχείοις Νεαπόλεως ανεκδότων ελληνικών περγαμηνών (Γλωσσολογική Δίτομη, Αθήνα, τυπογραφείο Λευτέρη Δημήτριου Βιλλαρά) (1870)
• Σολωμός /Αθήνα, Γαβριηλίδης) (1871)
• Καθίδρυσης πατριαρχείου εν Ρωσία (Αφιέρωμα στη Μεσαιωνική Ιστορία, Αθήνα, Δημητρίου Νικολάου Καραβία Αναστατικές εκδόσεις) (1874)
• Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος (Δημοτικά τραγούδια). Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού (Δίτομο-προτάσσεται με 600 σελίδες εισαγωγή - Επανέκδοση υπό
• βιβλιοπωλείου Νότη Καραβία)' (1874)
• Λόγιοι και γλώσαι της ΙΔ’ εκατονταετηρίδος (Αθήνα, Δημητρίου Νικολάου Καραβία Αναστατικές εκδόσεις) (1876)
• Καθίδρυσης πατριαρχείου εν Ρωσία (Αφιέρωμα στη Μεσαιωνική Ιστορία, Αθήνα, τυπογραφείο. Λευτέρη.Δημητρίου.Βιλλαρά) (1874)
• Σκέψεις περί ελληνικές ποίησεως αφιερωμένο στην ποίηση του Εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού (1879)
• Ετυμολογικό ελληνικό λεξικό Parlers Grecs et Romans, leur point de contact préhistorique (Τετράτομο, Tome premier. Paris France, Maisonneuve et Cie, Libraire editeur) (1880)

Πηγές

• Κ.Θ. Δημαράς, «Η ρωμαντική ιστοριογραφία στην Ελλάδα», Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1994, σ. 453-471.
• Α. Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Γαλαξίας, Αθήνα 1971².

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Κουμπουρλής Γιάννης, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλου. Η συμβολή Ελλήνων και ξένων στη διαμόρφωση του τρίσημου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού (1782-1846), ΙΙΕ/ΕΙΕ, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών 128, Αθήνα 2012.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Οι οφειλές του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου στη γαλλική ρομαντική ιστορική σχολή», στο: Η΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο. Πρακτικά, Χώρα Κυθήρων 21-25 Μαΐου 2006, Τόμος ΙVα: Επτανησιακός πολιτισμός (Μέρος Α΄), Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, Αθήνα 2009, σελ. 431-456.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Η μεθοδολογική συμβολή του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου στην αναθεώρηση της εικόνας του βυζαντινού μεσαίωνα» στο: Πρακτικά Θ΄ Συμποσίου, Ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης, Βιολογία: Βιολογία και βιοηθική, Ιστορία: Ιωάννης και Σπυρίδων Ζαμπέλιοι, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 16-18 Ιουλίου 2004, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2005, σελ. 164-189.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Χριστιανική Δημοκρατία» και λατινική κατάκτηση: Ο Σπ. Ζαμπέλιος και η Επτανησιακή ιστοριογραφική Σχολή στα μέσα του 19ου αιώνα» στο: Ζ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Λευκάδα 26-30 Μαΐου 2002, Πρακτικά, τ. Α΄, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2004, σελ. 149-169.
• Μιχαλόπουλος Φάνης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Ἐποπτεία, 73 (1982), σελ. 986-1001.
• Οικονομίδης Ζ. Ιωάννης, Η ενότητα του Ελληνισμού κατά τον Σπ. Ζαμπέλιο, Αθήνα 1989.
• Πελεκίδου- Νυσταζοπούλου, Μαρία, «Οι βυζαντινὲς ιστορικὲς σπουδὲς στην Ἑλλάδα. Απὸ τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο στον Διονύσιο Ζακυθηνό», ΜΝΗΜΗ Δ.Α. ΖΑΚΥΘΗΝΟΥ = Βυζαντινά Σύμμεικτα, τομ. 9B (1994), σελ. 153-176.
• Σβορώνος Ν.Γ., «Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Μνήμων, 14 (1992), σελ. 11-20.
• Ταμπάκη Άννα, «Η μετάβαση από το Διαφωτισμό στο Ρομαντισμό στον ελληνικό 19ο αιώνα. Η περίπτωση του Ιωάννη και του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. 30, σελ. 31-46. (και στον τόμο με μελέτες της: Ζητήματα συγκριτικής γραμματολογίας και ιστορίας των ιδεών. Εννέα μελέτες, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2008, σελ. 99-116.)
• Χατζηαντωνίου Βασίλειος, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Ἑλληνοχριστιανικὴ Ἀγωγή, 427 (1996), σελ. 8-14.

• Ανδρειωμένος Γιώργος, «Σπυρίδωνος Ζαμπελίου: Κρητικοί Γάμοι», Νέα Εστία130, ετ.ΞΕ΄, 1η/8/1991, αρ.1538, σ.1057-1058.
• Ανώνυμος (Ν.Δραγούμης), «Βιβλιογραφία.Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ υπό Σπ.Ζαμπελίου 1•859», ΠανδώραΙ΄, 1η/2/1860, αρ.237, σ.495-499.

• Βρεττός - Παπαδόπουλος, «Βιβλιογραφική παρατήρησις επί του Συγγράματος του κ.Σ.Ζαμπελίου ΄Ασματα Δημοτικά», ΠανδώραΓ΄, 1η/12/1852, αρ.65, σ.397-405.

• Δημητρακόπουλος Φώτης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμοΔ΄• 1830-1880, σ.336-352. Αθήνα, Σοκόλης, 1996.

• Ζακυνθινός Δ.Α., «Σπυρίδων Ζαμπέλιος ·Ο θεωρητικός της Ιστοριονομίας. Ο ιστορικός του βυζαντινού ελληνισμού», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 49, (1974), σ.303-328.

• Ζώης Λ.Χ., «Ζαμπέλιος Σπυρίδων», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια11. Αθήνα, Πυρσός, 1929.

• Καμπάνης Άριστος, Διαλέξεις περί ελλήνων διηγηματογράφων · Καλλιγάς και Ζαμπέλιος (στη σειρά Διαλέξεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσού, αρ.4). Αθήνα, Ζηκάκης, 1920.
• Καραθανάσης Αθανάσιος Ε., Σπυρίδωνος Ζαμπελίου Κρητικοί Γάμοι (εισαγωγή στην έκδοση). Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1989.

• Καρούσος Θ., «Σκέψεις περί της σπουδής του ελληνισμού», ΠανδώραΔ΄, (1863), αρ.86, 15/10/1853, σ.351-356.
• Λάμπρος Σπυρ., «Σπυρίδων Ζαμπέλιος» (νεκρολογία), Ώρα, 7/9/1881 (Δελτίο του περιοδικού Εστίας, 13/9/1881).

• Μιχαλόπουλος Φάνης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Αγγλοελληνική επιθεώρηση5, 11-12/1950, σ.33-45, Ιαν.-Φεβρ.1951, σ.109-119 και 128.
• Παλαμάς Κ., Τα πρώτα κριτικά. Αθήνα, Φέξης, 1913.

• Παναγιωτόπουλος Ι.Μ., Το ιστορικόν μυθιστόρημα, Βασική Βιβλιοθήκη17. Αθήνα, Αετός, 1955.
• Παπαρρηγόπουλος Κ., «Βιβλιογραφία Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης περί μεσαιωνικού Ελληνισμού, υπό Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, εν Κερκύρα 1852», ΠανδώραΓ΄, 1η/12/1852, αρ.65, σ.397-405
• Πολυλάς Ιακ., Πόθεν η μυστικοφοβία του κ. Σπ. Ζαμπελίου · Στοχασμοί. Κέρκυρα, τυπ.Ερμής Αντωνίου Τερζάκη, 1860.

• Ροΐδης Εμμανουήλ, ΈργαΙV · Τα Είδωλα. Αθήνα, Φέξης 1913.
• Σαρίπολος Νικ. Ι., «Πολιτική μελέτη επί των Κρητικών Γάμων, ποιηθέντων υπό Σπ.Ζαμπελίου», Πανδώρα22, 15/7/1871, αρ.512, σ.169-177.
• Σαχίνης Απόστολος, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, σ.92-99. Αθήνα, Εστία, 1958 (και έκτη, διορθωμένη έκδοση, 1991).
• Σταματόπουλος Δημήτριος Α., Το Βυζάντιο μετά το Έθνος: το πρόβλημα της συνέχειας στις Βαλκανικές ιστοριογραφίες, Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2009

• Στέφος Δημήτρης, «Ζαμπέλιος Σπυρίδων», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό3. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985.
• Τζιώτης Γιάννης, «Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ. Σκέψεις του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου για τη νεοελληνική ποίηση», Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), επιμ. Π.Δ. Μαστροδημήτρης, σ.461-479. Αθήνα, 1993.

• Τωμαδάκης Νικόλαος, Οι Έλληνες και αι Φιλολογικαί Βυζαντιναί Σπουδαί. Λόγος εναρκτήριος. Αθήνα, βιβλιοπωλείο Ε.Βαγιονάκη, 1950.