Γέζι Γκροτόφσκι

Γιέρζυ Γκροτόφσκι
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Jerzy Grotowski (Πολωνικά)
Γέννηση	11  Αυγούστου 1933 Ζέσουφ
Θάνατος	14  Ιανουαρίου 1999 Ποντεντέρα
Κατοικία	Ποντεντέρα
Χώρα πολιτογράφησης	Πολωνία Γαλλία
Σπουδές	Ρωσική Ακαδημία Θεατρικών Τεχνών και Εθνική Ακαδημία Θεατρικών Τεχνών της Κρακοβίας «Στανίσουαφ Βισπιάνσκι»
Ιδιότητα	θεατρικός σκηνοθέτης, καθηγητής πανεπιστημίου, σκηνοθέτης κινηματογράφου, δάσκαλος δραματικής και σκηνοθέτης
Αδέλφια	Kazimierz Grotowski (αδελφός)
Βραβεύσεις	Βραβείο ΜακΆρθουρ, Χρυσός Σταυρός της Αξίας, Αξιωματικός του Τάγματος της Αναγέννησης της Πολωνίας και Ιππότης του Τάγματος της Αναγέννησης της Πολωνίας
Σχετικά πολυμέσα

Ο Γιέρζυ Μαριάν Γκροτόφσκι (πολωνικά: Jerzy Marian Grotowski‎‎, 11 Αυγούστου 1933 – 14 Ιανουαρίου 1999) ήταν Πολωνός θεατρικός σκηνοθέτης. Θεωρείται καινοτόμος και "πατέρας" του σύγχρονου θεάτρου. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Προς το Φτωχό Θέατρο και σημαντική προσωπικότητα στην ανάπτυξη του πολιτικού θεάτρου. Υπήρξε ο δημιουργός της θεατρικής εταιρείας Laboratorium (1965), οπαδός του Ρώσου σκηνοθέτη Στανισλάφσκι.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στο Ζέσουφ της Πολωνίας και έζησε μέχρι την ηλικία των έξι ετών στην πόλη Πσέμισλ (Przemyśl). Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου, η οικογένεια του διασπάστηκε καθώς η μητέρα του εγκαταστάθηκε μαζί του στο χωριό Nienadówka, ενώ ο πατέρας του υπηρέτησε ως αξιωματικός στον πολωνικό στρατό.

Το 1955 αποφοίτησε από την Ανωτάτη Θεατρική Σχολή της Κρακοβίας και στη συνέχεια σπούδασε σκηνοθεσία στη Μόσχα στο Lunacharsky Institute of Theatre Arts. Κατά την παραμονή του στην πόλη της Μόσχας, μέχρι το 1956, ήρθε σε επαφή με νέες και καινοτόμες τάσεις στο χώρο του θεάτρου. Την περίοδο 1956-1960, ο Γκροτόφσκι συνέχισε τις σπουδές του στην Κρακοβία ενώ ανέλαβε καθήκοντα σκηνοθέτη στο τοπικό θέατρο της πόλης Οπόλε.

Το 1965 εγκαταστάθηκε στο Βρότσλαβ, όπου δημιούργησε την θεατρική εταιρεία Laboratorium, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα καινοτόμα κάτω από την καθοδήγηση του Γκροτόφσκι. Η δουλειά του όμως θεωρήθηκε προκλητική και συγκέντρωσε αντιδράσεις. Για αυτό το 1982 αναγκάστηκε να μετακινηθεί στις ΗΠΑ.

Οι ιδέες του για το θέατρο

Ο Γκροτόφσκι προσπαθεί να προσδιορίσει τί διακρίνει το θέατρο χωρίς να το αντιμετωπίζει σαν μια σύνθεση άλλων καλλιτεχνικών κλάδων. Γι' αυτόν το "θέατρο σύνθεσης" είναι το σύγχρονο πλούσιο θέατρο: πλούσιο ψεγαδιών, εκλεκτικό, στηριζόμενο σε καλλιτεχνική κλεπτομανία, δημιουργό νοθογενών παραστάσεων. Σε αυτό ανθίσταται το λεγόμενο φτωχό θέατρο. Στο φτωχό θέατρο πρέπει να εξαλειφθούν όλα όσα είναι περιττά: μακιγιάζ, κοστούμια, σκηνογραφία, ηχητικά και φωτιστικά εφέ, σκηνικά, συγκεκριμένος χώρος για την παράσταση. Ο ηθοποιός μπορεί να παίζει ανάμεσα τους θεατές και να έρχεται σε άμεση επαφή μ’αυτούς. Η εξάλειψη της διχοτόμησης σκηνής – ακροατηρίου δημιουργεί κατάσταση εργαστηρίου. Όταν ο θεατής είναι τοποθετημένος σε φωτισμένο χώρο, δηλαδή δεν είναι αόρατος πια, λαμβάνει κι αυτός μέρος στη παράσταση. Τα αντικείμενα που παρουσιάζουν κάτι άσχετο με τη δράση του ηθοποιού αφαιρούνται. Ο ηθοποιός δίνει σημασία στα πράγματα: μπορεί να μετατρέψει το πάτωμα στη θάλασσα, το τραπέζι σε αγία τράπεζα ή σε εξομολογητήριο, το κομμάτι σίδερο σε ζωντανό συνομιλητή.

Ο Γκροτόσφκι αναπόφευκτα είναι επηρεασμένος από την φιλοσοφία (Artaub, Nietzsche, Durkheim, Jung, Thomas Mann). Γι' αυτόν αιτία και σκοπός του θεάτρου είναι να ξεπεραστούν τα όρια και να καταργηθούν οι περιορισμοί. Έτσι υποστηρίζει την καταστροφή των στερεοτύπων, θεωρώντας ότι αμβλύνουν την αντίληψη και επικροτεί τη σύγκρουση και τη διαλεκτική των αντιθέτων: θρησκεία εκφρασμένη μέσα από τη βλαστήμια ή αγάπη μέσα από το μίσος. Ο Γκροτόφσκι επίσης ασχολείται με τον μύθο και πιστεύει ότι με την παρωδία ή αντίθετα με τον εξαγιασμό του μύθου μπορούμε να οδηγηθούμε σε κάθαρση.

Ο Γκροτόφσκι επιμένει ότι ο θεσμός της εκκλησίας και της πολιτείας ωχριούν μπροστά στον θεσμό του θεάτρου. Συγκρίνει το θέατρο με τη θεία λειτουργία, με συμπόσιο, με το θέαμα των μονομάχων στην αρχαία Ρώμη και το σύγχρονο αγώνα ποδοσφαίρου για το Παγκόσμιο Κύπελλο. Το θέατρο του Γκροτόφσκι όμως δεν προσδιορίζεται από τη διασκέδαση. Ο ίδιος κάνει αυστηρή διάκριση μεταξύ θεάματος και παράστασης: η παράσταση σκοπεύει να δείξει κάτι στενά προσωπικό και ταυτόχρονα αρχετυπικό και αιώνιο, παγκόσμιο, σε βαθύ ψυχολογικό επίπεδο. Το περιγράφει σαν προσπάθεια υπενθύμισης ενός μυστικού στους θεατές που - ενώ το ξέρουν στο βάθος τους - το έχουν ξεχάσει στην πορεία της καθημερινότητάς τους. Κατά τον Γκροτόφσκι το θέατρο παρουσιάζει την αγορά που δίνει την ευκαιρία στους ανθρώπους να αλληλεπιδρούν με ιδιαίτερο, παράξενο τρόπο. Το δικό του Πολωνέζικο θεατρικό εργαστήριο Laboratorium είναι πιο εκφραστικό και προκλητικό ακριβώς στα σημεία που μένουν ανέκφραστα ή ακόμα καλύτερα στα σημεία που δεν εκφράζονται προφορικά.

Το έργο του Γκροτόφσκι ποτέ δεν θεωρείται τελειωμένο. Η δοκιμές συνεχίζουν και μετά την έναρξη της παράστασης που υφίσταται αλλαγές μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ των ηθοποιών, του σκηνοθέτη και του κοινού. Έτσι το έργο παρουσιάζεται ζωντανό και άμεσο.

Εκπαίδευση ηθοποιών

Όσον αφορά την εκπαίδευση του ηθοποιού – ο Γκροτόφσκι δεν είναι απλά εκπαιδευτής με διδακτική λειτουργία και μέθοδο για συγκέντρωση επιδεξιοτήτων – όπως την ονομάζει ο ίδιος «ένα σωρό κόλπα». Ο Γκροτόφσκι είναι έμπιστος σύμβουλος. Η σχέση μεταξύ του σκηνοθέτη και του ηθοποιού είναι στενή και παραγωγική. Ο σκηνοθέτης δε δίνει οδηγίες, αλλά ανοίγει την συναίσθηση του στον ηθοποιό και έτσι μπορούν να αλληλεπιδράσουν. Γίνεται λόγος για ωρίμανση του ηθοποιού, που εκφράζεται με τη διάθεσή του για πειραματισμούς μέσα από ένα απόλυτο πνευματικό ξεγύμνωμα, απένδυσης του εσωτερικού προσωπικού χώρου και απάρνηση του εγωισμού.

Η εκπαίδευση δεν είναι υπόθεση διδασκαλίας• ο Γκροτόφσκι προσπαθεί να εξαλείψει την αντίσταση του οργανισμού στη ψυχολογική διαδικασία. Το αποτέλεσμα είναι απελευθέρωση απ' το ενδιάμεσο διάστημα μεταξύ της εσωτερικής παρόρμησης και της εξωτερικής απόδοσης. Η μέθοδος via negativa δεν είναι μάζεμα επιδεξιοτήτων αλλά κατάργηση κωλυμάτων και προσωπικών εμποδίων• ενίσχυση του δυναμικού του ηθοποιού μέσω φυσικών, εύπλαστων και φωνητικών ασκήσεων που είναι απαραίτητες για να καλλιεργηθεί ό,τι ήταν αφυπνισμένο στον ηθοποιό. Σε αυτήν τη περίπτωση, η πνευματική κατάσταση σε σχέση με το ρόλο δεν είναι «θέλω να το κάνω» αλλά «σταματάω να αντιστέκομαι να μην το κάνω».

Οι ασκήσεις είναι απαραίτητες γιατί η φυσική συμπεριφορά αμβλύνει την αλήθεια• επομένως πρέπει να δημιουργηθεί ένα τεχνητό σύστημα για να ενισχυθεί το πνευματικό. Ο Γκροτόφσκι συντάσσει το ρόλο ως σύστημα από σημεία που επιδεικνύουν ό,τι βρίσκεται πίσω από μία μάσκα και κρύβεται απ' το τυχαίο βλέμμα: τη διαλεκτική της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Γι αυτόν δημιουργική έκφραση είναι το σημάδι, το σύμβολο και όχι η καθημερινή χειρονομία. Τα σημάδια δεν προσεγγίζονται μέσα από ψεύτικη ανασύστασή τους, παρά μόνο με την εξάλειψη των στοιχείων της καθημερινής συμπεριφοράς που δυσκολεύουν την καθαρή παρόρμηση. Ακόμα και το όμορφο αποφεύγεται αν δεν συνεισφέρει στην αλήθεια.

Με τις δικές του μεθόδους εκπαίδευσης ο Γκροτόφσκι φέρνει το σύστημα του Στανισλάφσκι σε νέες διαστάσεις. Θεωρεί ότι ο Στανισλάφσκι τοποθετεί μεθοδικές ερωτήσεις κλειδιά και ο ίδιος ο Γκροτόφσκι φτάνει σε νέες λύσεις. Οι ίδιες οι ασκήσεις είναι πολύ φυσικά εξαντλητικές και κουραστικές (συμπεριλαμβάνεται ακόμη και γιόγκα). Η ιδέα είναι ότι ο ηθοποιός έχει έλεγχο μόνο πάνω στο σώμα του αλλά οι συγκινήσεις μπορούν να απομνημονευτούν και να επαναφερθούν μέσω της λεγόμενης μνήμης των συγκινήσεων μετά από πολλές πρόβες, δοκιμές, επαναλήψεις, ασκήσεις και δεξιοτεχνία στις τεχνικές εξέτασης. Δυστυχώς, η πληρότητα αυτής της απόδοσης των συγκινήσεων κατορθώνεται με μεγαλύτερη δύναμη κατά τη διάρκεια της πρόβας παρά της παράστασης, στην οποία λαμβάνεται υπ' όψη όχι μόνο η συγκινητική αλλά και η αισθητική πλευρά.

Ο Γκροτόφσκι δημιουργεί και δέκα αρχές για εσωτερική χρήση στο Laboratorium. Σ' αυτές γίνεται λόγος για την ολότητα στη αντίδραση της φύσης και του μυαλού, για το βγάλσιμο των καθημερινών μασκών. Ο ηθοποιός είναι δημιουργός και δημιούργημα• πρέπει να μην επεξηγεί αλλά να πραγματοποιεί την ενέργεια της ψυχής του μέσω του οργανισμού του. Υποστηρίζεται ο σεβασμός προς την ελευθερία των συναδέλφων ηθοποιών και η αυτοσυγκράτηση από σχόλια και κρίσεις στη διάρκεια της πρόβας. Κατά τις συζητήσεις, οι προτάσεις πρέπει να επιδεικνύονται και να μην εξηγούνται. Υπογραμμίζεται ότι οι ηθοποιοί δεν πρέπει να δελεάζονται από φιλοδοξία γιατί έτσι χάνουν τα πνευματικά τους κίνητρα και την λάμψη στη σκηνή. Τέλος, εξαιρετικά σπουδαία θεωρεί ο Γκροτόφσκι τη φροντίδα για την υγεία καθόσον στο βαθμό που η ομάδα εξαρτάται απ' το άτομο, η υγεία δεν αποτελεί πια στενά προσωπικό πρόβλημα. Η πειθαρχία, η προετοιμασία και η επιμελής δουλειά απαιτούνται για την πραγματοποίηση και καλλιτεχνικής διαδικασίας.

Στο εργαστήριο ο ηθοποιός συχνά δουλεύει με σύντροφο χρησιμοποιώντας τις παρορμήσεις και τις αντιδράσεις του σώματος μέχρι λεπτομέρειας. Ο σκοπός είναι να ενισχύεται η κριτική προσοχή του ηθοποιού, η τάση του προς αυτοπαρατήρηση, η ικανότητά ενστικτωδών αντιδράσεων. Σ' αυτήν τη διαδικασία η ενεργητική φαντασία γεννά πολλές αναμνήσεις και - όπως αναφέρει και ο Γιούνγκ - ενέχεται ο κίνδυνος ο ηθοποιός να πέσει στην παγίδα των δικών του συμπλεγμάτων. Βασική στιγμή είναι ο μετασχηματισμός των προϊόντων της ενεργητικής φαντασίας σε συμβολική πράξη. Αυτός ο μετασχηματισμός πρέπει να πραγματοποιείται σκοπίμως και τα σύμβολα να εκφράζονται μέσω κινήσεων και χειρονομιών ακόμα και χωρίς την παραμικρή λέξη. Η συμβολική έκφραση είναι πιο πλούσια από την επεξηγηματική ή την μιμητική. Οι ηθοποιοί είναι κομιστές της ουσιώδους εμπειρίας και οφείλουν να μετατρέπουν την ουσιώδη εμπειρία σε έργα τέχνης – παραστάσεις που θα προκαλέσουν βιώματα στον θεατή και θα τον φέρουν στο χώρο του μυστικού, σε αυτό που μπορεί να αναγνωριστεί αλλά όχι και να εκφραστεί.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βιογραφία
• Πηγές του έργου του