Χάικου

Ζωγραφιά μανιταριών από τον Τσικούσο (1763-1830) και το χάικου «κάτι διασκεδαστικό» του Ρανγκιού (1798-1876)): «Μετά την πυρά/σώθηκ' η θράκα/ένα κόκκινο φύλλο»

Το χάικου (ιαπωνικά: 俳句‎‎, δηλαδή «αστείος στίχος») είναι μια ιαπωνική ποιητική φόρμα. Παραδοσιακά αποτελείται από τρεις ομάδες των 5, 7, 5 συλλαβών, οι οποίες τοποθετούνται σε τρεις στίχους για έμφαση ή σε έναν, χωρισμένο με κενά. Το χάικου είναι με συνολικά 17 συλλαβές η πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο. Περιγράφει μια εικόνα της φύσης και δίνει στοιχεία για την εποχή του χρόνου μέσα από εποχιακές λέξεις (Κίγκο). Υπάρχουν επίσης ποιητές χάικου οι οποίοι ακολουθούν μια πιο ελεύθερη φόρμα. Ο ιδρυτής του σύγχρονου χάικου ως αυτόνομης μορφής ποίησης ήταν ο Μασαόκα Σίκι, ο οποίος επίσης διαμόρφωσε τον όρο χάικου (από τους παλιότερους χαϊκού, χαϊκάι ή χόκκου).

Ένα χάικου διαβάζεται σε μια αναπνοή.

Ιστορία

Οι προγονικές μορφές του χάικου ήταν το τάνκα (με μέτρο 31 συλλαβών σε δύο ομάδες των 5-7-5 και 7-7) και το ρένγκα (μια αλυσίδα από τάνκα). Αρχικά πολλοί ποιητές συνέθεταν τάνκα σε κοινωνικές συνευρέσεις αυτοσχεδιάζοντας από κοινού. Ο πρώτος ποιητής δημιουργούσε το χόκκου (την αρχική στροφή του τάνκα, 5-7-5), ο δεύτερος το ματσούκου (την επόμενη στροφή, 7-7). Αυτή η μορφή της ομαδικής ποίησης ήταν γνωστή και σαν ουάκα (ποίηση ερωταπόκρισης). Αργότερα, σαν ένα είδος κοινωνικού παιχνιδιού, συνέθεταν ολόκληρες αλυσίδες από τάνκα, που οδήγησε στο χακάι-ρένγκα όπου οι στροφές ενώνονταν μεταξύ τους θεματικά.

Από το 13ο αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα τεκμηριωμένα χόκκου ως ξεχωριστή λυρική μορφή. Το χόκκου εξελίχθηκε ως περιπαικτικό και αστείο ποίημα, αγαπητό στους αυλικούς και τους σαμουράι. Από το 15ο αιώνα εδραιώνεται το χόκκου δίπλα στο τάνκα ως αυτοτελής στιχουργική μορφή και το ζήτημα συνέχισε να είναι το παιχνίδι με τις λέξεις και τις εικόνες.

Αυτό που σήμερα ονομάζεται κλασικό χάικου δημιουργήθηκε το 16ο αιώνα, στην αρχή της περιόδου Έντο. Οι ιδιαιτερότητες της περιόδου αυτής δημιούργησαν την αίσθηση ενός κλειστού, αμετάβλητου κόσμου, καθώς η κοινωνία καθοριζόταν από ένα φεουδαρχικό ταξικό σύστημα και η Ιαπωνία έκοψε σχεδόν ολοκληρωτικά την επαφή με τον έξω κόσμο. Αυτό το ακριβώς ορισμένο σύστημα αξιών και συμβόλων έδωσε σε ποιητές και ακροατές ένα κοινό και σαφώς οριοθετημένο πλαίσιο κατανόησης. Οι μεταβολές συνέβαιναν μόνο σε λεπτομέρειες και έτσι το χάικου διαμορφώθηκε από τη αναζήτηση της ακόμη πιο ακριβούς, πιο πετυχημένης έκφρασης και όχι την τάση αμφισβήτησης της παράδοσης ή της δημιουργίας νέων φορμών. Έτσι η φόρμα και το περιεχόμενο παρέμειναν για αιώνες σταθερά. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Μπασό, ήθελε να μεταδώσει την αίσθηση "του αμετάβλητου μέσα στην κίνηση". Εμφανίστηκαν υποείδη του χάικου, όπως το κωμικό κυόκα ("τρελός στίχος") ή άλλα που ήταν σατιρικά ή που εξέφραζαν ακόμη και κοινωνική διαμαρτυρία, αλλά το πιο σοβαρό χάικου διαδόθηκε καθώς ήταν απλό και εκφραστικό και μπορούσε να εξασκηθεί από ανώτερα και κατώτερα μέλη της κοινωνίας. Η εξέλιξη του χάικου επηρεάστηκε επίσης από τη σκέψη του ταοϊσμού και του βουδισμού Ζεν.

Πορτραίτο του Ματσούο Μπασό από τον Γιοκόι Κινκόκου, γύρω στο 1820. Η καλλιγραφία αναφέρεται σε ένα από τα πιο διάσημα χάικου του Μπασό, το χαϊκού του βατράχου.

Σήμερα ο Ματσούο Μπασό (1644–1694) θεωρείται ο πρώτος μεγάλος ποιητής χάικου. Το δικό του χαϊκού του βατράχου είναι μάλλον το πιο διάσημο χάικου στον κόσμο. Επίσης μεγάλοι ποιητές χάικου ήταν ο Γιόσα Μπουσόν (1716–1783) και ο Κομπαγιάσι Ίσσα (1763–1827). Ο Κομπαγιάσι Ίσσα δεν ακολουθούσε πάντα τη συμβατική φόρμα 5-7-5. Στα έργα του, που εναντιώνονται στην αυξανόμενη εκζήτηση των χάικου, διακρίνεται μια βαθιά αγάπη για τον άνθρωπο και τα ζωντανά πλάσματα η οποία διανθίζεται συχνά με χιούμορ:

«Το βουνίσιο ρέμα
Άλεσε το ρύζι για μένα
Ενώ έπαιρνα εναν υπνάκο»

Το πότε εμφανίστηκε ο όρος χάικου δεν είναι πλήρως εξακριβωμένο. Πιθανόν να προέρχεται από το χάι του χάικαϊ νο ρένγκα και το κου από το χόκκου. Γνώρισε γενικότερη διάδοση από τον ανανεωτή της ποίησης χάικου, Μασαόκα Σίκι (1867-1902).

Μετά τον Σίκι διαμορφώθηκαν δύο ρεύματα. Οι δύο σημαντικότεροι μαθητές του, ο Τακαχάμα Κυόσι (1874-1959) και ο Καβαχιγκάσι Χεκιγκοτό (1873-1937) έδωσαν στο χάικου διαφοροποιημένες ωθήσεις, που διαρκούν έως σήμερα. Ο Χεκιγκοτό συνέχισε τις μεταρρυθμίσεις του Σίκι και πειραματίστηκε με τη φόρμα. Ο Κυόσι διαμόρφωσε το αντίθετο ρεύμα, του "παραδοσιακού χάικου". Η σημαντική επίδραση του Κυόσι φαίνεται μέχρι σήμερα στο εύρος της διάδοσης του "παραδοσιακού χάικου" στην Ιαπωνία. Από τη σχολή του προέκυψαν πολλοί καταξιωμένοι ποιητές (όπως ο Μιζουχάρα Σουόσι (1892-1981)). Από το ρεύμα του Χεκιγκοτό αναπτύχθηκε η ελεύθερη φόρμα του χάικου. Σημαντικοί ποιητές προήλθαν από αυτή τη γραμμή όπως ο Ιππεκίρο Νακατσούκα (1897-1946), ο Ογκιβάρα Σεϊσενσούι (1884-1976), ο Οζάκι Χόσαϊ (1885-1926) και ιδιαίτερα ο Τανέντα Σαντόκα (1882-1940), που ανήκει στους πιο πολυδιαβασμένους ποιητές της Ιαπωνίας.

Αλλά και το σύγχρονο (γκένταϊ) ιαπωνικό χάικου έχει τις ρίζες του εδώ. Δημιουργήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως φιλελεύθερο κίνημα χάικου, από τις εμπειρίες του ιαπωνικού υπερεθνικισμού. Οι ποιητές της σινκό χαϊκού ουντό, της νέας κίνησης χάικου, οι οποίοι δεν ακολουθούσαν τις επιταγές του "παραδοσιακού χάικου" κατά τον Τακαχάμα Κυόσι, διώκονταν, συλλαμβάνονταν και βασανίζονταν και τα περιοδικά τους απαγορεύονταν. Ο ίδιος ο Τακαχάμα Κυόσι θεωρήθηκε μετά τον πόλεμο κύριος υπαίτιος. Ήταν πρόεδρος του τμήματος χάικου της «Πατριωτικής Εταιρείας για την Ιαπωνική Λογοτεχνία» (Νιχόν μπουνγκάκου χόκοκου κάι), ενός κρατικού οργανισμού προπαγάνδας με στόχο τον έλεγχο των πολιτισμικών δραστηριοτήτων, που υπαγόταν στις μυστικές υπηρεσίες.

Στο σημερινό κίνημα χάικου γκεντάι απαντά κανείς διάφορες ποιητικές θέσεις, οι οποίες συνυπάρχουν παρ' όλες τις αντιθέσεις τους. Κάποιοι ποιητές είναι πιστοί στη φόρμα 5-7-5, άλλοι μόνο στην εποχιακή λέξη, ενώ άλλοι απορρίπτουν και τα δύο.

Χαρακτηριστικά

Περιεχόμενο

Στο χάικου γίνεται η προσπάθεια να συλληφθεί η στιγμή και να διατηρηθεί στην αιωνιότητα. Καθώς οι λέξεις δεν είναι αρκετές για να περιγράψουν την ολότητα μιας στιγμιαίας εμπειρίας, ο ποιητής περιγράφει αχνά μια ιδέα και αφήνει τον αναγνώστη να συμπληρώσει.

Κίγκο

Τα χάικου έχουν μια εποχιακή λέξη ή κίγκο (季語) η οποία καταδεικνύοντας μια εποχή του χρόνου δίνει στον αναγνώστη ένα πλαίσιο αναφοράς. Η εποχή δε χρειάζεται να αναφερθεί ρητά αλλά μπορεί να υπονοηθεί μέσω άλλων λέξεων. Μερικές από τις πιο γνωστές είναι οι ανθισμένες κερασιές, τα αηδόνια και οι ιτιές για την άνοιξη, μια απογευματινή αύρα, οι λιβελλούλες ή τα κρίνα για το καλοκαίρι, η πανσέληνος, τα κόκκινα φύλλα και τα σκιάχτρα για το φθινόπωρο και οι πάπιες, ο παγετός και το χαλάζι για το χειμώνα. Στο χαϊκού του βατράχου, ο βάτραχος είναι το κίγκο για την άνοιξη.

Δομή

Ένα χάικου σε παραδοσιακή φόρμα αποτελείται από έναν στίχο με τρεις ομάδες λέξεων με πέντε, επτά και πέντε ιαπωνικά φωνητικά σύμβολα. Ωστόσο, ακόμη και κλασικοί ποιητές όπως ο Ματσούο Μπασό και ο Κομπαγιάσι Ίσσα αρκετά συχνά παραβίαζαν αυτό τον κανόνα και δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως δόγμα.

Συλλαβές

Η καταμέτρηση των συλλαβών είναι ένα άλλο ζήτημα. Η ιαπωνική ποίηση δεν καταμετρά συλλαβές αλλά φωνητικά σύμβολα (Χυόουον μότζι (表音文字)), τα οποία διαφέρουν ελαφρώς, καθώς μια συλλαβή μπορεί να αποτελείται από δύο φωνητικά σύμβολα.

Για παράδειγμα, Νίππον βα είναι η πρώτη γραμμή ενός χαϊκού και αποτελείται από πέντε φωνητικά σύμβολα, ενώ στην ελληνική μεταγραφή μετράμε 3 συλλαβές:

Νι + π + πο + ν + βα

Κιρέτζι

Τα κιρέτζι είναι ειδικές λέξεις που δίνουν δομή και στήριξη στον στίχο. Στο τέλος του στίχου δίνουν μια αίσθηση ολοκλήρωσης, ενώ στο μέσο του δρα σαν σημείο σύντομης παύσης της ροής της σκέψης, δίνοντας την αίσθηση δύο ανεξάρτητων σκέψεων. Σε άλλες γλώσσες τα κιρέτζι αντικαθίστανται με σημεία στίξης.

Τρόποι ανάγνωσης

Τα ιαπωνικά χάικου γράφονται συνήθως με χιραγκάνα, δηλαδή σε μια καθαρή φωνογραφία χωρίς τη χρήση ειδικών συμβόλων για λέξεις. Ένα διάσημο χάικου είναι για παράδειγμα

Ιαπωνικά	Μεταγραφή
ひるからは ちとかげもあリ くものみね	hi ru ka ra ha chi to ka ge mo a ri ku mo no mi ne

Εκτός αυτού τα χάικου στην ιαπωνική γλώσσα γράφονται κατά κανόνα σε μια γραμμή και έτσι το προηγούμενο χάικου γράφεται απλά:

ひるからはちとかげもあリくものみね

Λόγω του μεγάλου αριθμού ομώνυμων στην ιαπωνική, αυτό το ποίημα μπορεί να διαβαστεί με δύο τελείως διαφορετικούς τρόπους, οι οποίοι θα μπορούσαν να καθοριστούν με γραφή κάντζι, αλλά συνήθως αυτό αφήνεται εσκεμμένα ανοικτό.

Τρόπος	Ιαπωνικά	Μεταγραφή	Μετάφραση
1. Τρόπος	昼からは ちと影も在り 雲の峰	hiru kara ha chito kage mo ari kumo no mine	Από το μεσημέρι είναι λίγο πιο σκιερά ένας συννεφιασμένος ουρανός
2. Τρόπος	ヒル蚊ら蜂 とかげも蟻 蜘蛛蚤ね	hiru ka-ra hachi tokage mo ari kumo nomi ne	Βδέλλες, κουνούπια, μέλισσες, Σαύρες αλλά και μυρμήγκια, Αράχνες και ψύλλοι, έτσι δεν είναι;

Σε αυτά τα χάικου βέβαια ⇪ είναι τρείς οι στοίχοι για κάποιο ιαπωνικό λόγο. Η γοητεία τέτοιων πολλαπλών νοημάτων φυσικά δε μπορεί να αποδοθεί ικανοποιητικά σε άλλες γλώσσες.

Δυτικοί τρόποι ανάγνωσης

Ο Ρολάν Μπαρτ διακρίνει τις διάφορες δυνατές εναλλακτικές αναγνώσεις των χάικου. Τη δυτική ανάγνωση, η οποία το ερμηνεύει συμβολικά και ρέπει προς ένα μεταφυσικό νόημα την απορρίπτει ως ευρωκεντρική. Μια τέτοια ανάγνωση είναι αντίθετη στην πρόθεση του χάικου . Ο Μπαρτ συγκρίνει το χάικου με το σατόρι του βουδισμού Ζεν και βλέπει μια ουσιαστική αναλογία στην αναλαμπή της αλήθειας

Ενάντια στις απόπειρες ερμηνείας δυτικού τύπου, η «αποκωδικοποίηση, τυποποίηση ή ταυτολογία … που από εμάς προορίζονται να διαρρήξουν το νόημα, δηλαδή να εισέλθουν σε αυτό», μπορούν «να αστοχήσουν στο χαϊκού, καθώς η ανάγνωσή του συνίσταται στην αιώρηση της γλώσσας και όχι στη πρόκλησή της». Αντί γι' αυτό, το ζήτημα είναι πολύ περισσότερο «να ταρακουνηθεί το νόημα και να πέσει όπως το δόντι αυτού που δαγκώνει το παράλογο, ο οποίος πρέπει να είναι ο μαθητής Ζεν».

Τα χάικου εκτός της Ιαπωνίας

Μόνο στα μέσα του 20ού αιώνα άρχισαν τα χάικου να διαδίδονται στο δυτικό κόσμο. Αρχικά από τη Βόρεια Αμερική, διαδόθηκαν σε όλο τον αγγλόφωνο κόσμο. Ένας σημαντικός βοηθός σε αυτό ήταν ο Άγγλος Ρέτζιναλντ Χόρας Μπλάιθ, ο οποίος εργάστηκε κατά διαστήματα ως δάσκαλος στην ιαπωνική αυλή και εξέδωσε από το 1949 ως το 1952 την τετράτομη ανθολογία με τίτλο "χαϊκού". Σήμερα γράφονται χάικου σχεδόν σε όλες τις γλώσσες.

Ελληνικά χάικου

Μια από τις πρώτες αναγνωρισμένες προσπάθειες σύνθεσης χάικου στην Ελλάδα καταγράφεται το 1925, όταν ο Γεώργιος Σταυρόπουλος δημοσιεύει στο περιοδικό «Λυκαβηττός» έξι μικρά ποιήματα με το γενικό τίτλο «Τρίστιχα» συνοδευόμενα από σύντομο σημείωμα γνωριμίας με το ποιητικό είδος. Επίσης, το 1925 ο Νικόλαος Χάγιερ-Μπουφίδης δημοσίευσε «5 χάϊ-κάι» στο περιοδικό «Νέα Τέχνη».

Ίσως ο πιο επιφανής Έλληνας που έγραψε χάικου είναι ο Γιώργος Σεφέρης («Δεκαέξι χαϊκού», Τετράδιο Γυμνασμάτων (1928-1937)) και θεωρείται ο εισηγητής των χάικου στην Ελλάδα, είτε λόγω του κύρους του, είτε λόγω του ότι θεωρείται πως ήταν πιο επιτυχής στην προσπάθειά του, όχι όμως χωρίς κριτική. Η πρώτη αυτοτελής ποιητική συλλογή με ποιήματα χάικου στην Ελλάδα έγινε το 1969 από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο με τίτλο «Αλφαβητάρι». Επίσης, ο Ι. Δ. Αντωνίου εξέδωσε το 1972 την ποιητική συλλογή «Δεκατέσσερα χαϊ-κάι». Από το 1972 μέχρι σήμερα η δημιουργία ποιημάτων χάικου στην Ελλάδα και την Κύπρο σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη. Περίπου 50 Έλληνες και Κύπριοι ποιητές έχουν γράψει ποιήματα χάικου. Μεταξύ αυτών είναι η Ζωή Σαβίνα, ο Χρήστος Τουμανίδης, ο Παναγιώτης Καποδίστριας, η Ευανθία Γεωργούλη, ο Διονύσης Καψάλης, ο Ηλίας Μέλιος, ο Ανέστης Ευαγγέλου, ο Νάσος Βαγενάς, ο Τάσος Κόρφης, η Έλλη Συναδινού, ο Μιχάλης Γκανάς, ο Άθως Χατζηματθαίου, η Ελένη Αρτεμίου-Φωτιάδου, η Ρούλα Ιωαννίδου-Σταύρου, ο Αργύρης Χιόνης, ο Γιάννης Τόλιας, ο Χάρης Μελιτάς, ο Τάσος Ζαφειριάδης, ο Γιώργος Τσούκης, ο Γιάννης Λειβαδάς κ.ά.

Το χάικου έχει γνωρίσει μεγάλη διάδοση στην Ελλάδα, όπως φαίνεται και από την εισαγωγή του στα ελληνικά σχολεία. Στο μάθημα Μουσικής της Β΄ Γυμνασίου, αφού παρουσιάζεται η μορφή χαϊκού στους μαθητές, τους ζητείται να μελοποιήσουν το χαϊκού του βατράχου του Μπασό. Όπως αναφέρει ο Γιάννης Μανιάτης,

«Η διάδοσή του στη χώρα μας, αν κρίνουμε από τις συλλογές που εκδόθηκαν και άλλες μορφές έκφρασης που εμφανίστηκε κατά καιρούς, μόνο εντυπωσιακή μπορεί να χαρακτηριστεί. Διαγωνισμοί χαϊκού, δημιουργική γραφή με ποιήματα χαϊκού (Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, 1ο Ενιαίο Λύκειο Δράμας κ.ά.), εκθέσεις ζωγραφικής με πίνακες εμπνευσμένους από χαϊκού, τραγούδια εμπνευσμένα από χαϊκού (CD «Δεκαέξι χαϊκού και άλλες ιστορίες», Sigmatropic) είναι μερικά παραδείγματα. Ένα επίσης αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η χρήση του χαϊκού σε μαθητές αρχαίων ελληνικών, ώστε να μάθουν να χρησιμοποιούν την λέξη, που κυριολεκτικά αντανακλά αυτό, που θα ήθελαν να εκφράσουν, σε μια εποχή, που συνήθως χρησιμοποιούνται οι συγγενείς λέξεις με αποτέλεσμα την εκφραστική αδυναμία».

Σημαντικοί ποιητές χάικου

• Περίοδος Έντο
  • Ματσούο Μπασό (1644–1694)
  • Γιόσα Μπουσόν (1716–1783)
  • Κομπαγιάσι Ίσσα (1763–1827)
• Περίοδος Τόκιο
  • Μασαόκα Σίκι (1867–1902)
  • Καβαχιγκάσι Χεκιγκοτό (1873–1937)
  • Τακαχάμα Κυόσι (1874–1959)
  • Τανέντα Σαντόκα (1882–1940)
  • Οζάκι Χόσαϊ (1885–1926)
  • Μιζουχάρα Σουόσι (1892–1981)
  • Γιαμαγκούτσι Σέισον (1892–1988)
  • Σαϊτό Σάνκι (1900–1962)
  • Χίνο Σοτζό (1901–1956)
  • Γιαμαγκούτσι Σέισι (1901–1994)
  • Νακαμούρα Κουσατάο (1901–1983)
  • Όνο Ρίνκα (1904–1982)
  • Κατό Σούσον (1905–1993)
  • Φουρουσαβα Τάιχο (1913–2000)
  • Σουζούκι Μασάτζο (1906–2003)
  • Μόρι Σουμίο (1919–2010)

Βιβλιογραφία

Ελληνικά χάικου (ενδεικτικά)

• Ζαφειριάδης, Τάσος, και Χριστόφορος Νικολάου: Χακί χαϊκού· στρατευμένη ποίηση. Εκδόσεις Φαρφουλάς, 2010.
• Καρασούλος, Παρασκευάς, Η στίξη των ημερών, 45 χαϊκού, εκδόσεις: Μικρή Άρκτος, Νοέμβριος 2000, ISBN 9789608104051.
• Λαμπαδάρη, Στίβυ: Άρρητον κάλλος· Χαϊκού. Εκδόσεις «Εριφύλη» (2007).
• Λειβαδάς, Γιάννης: "Χάικου 1991-2008". Εκδόσεις Εκάτη 2018.
• Μπεκιάρης Π.Γιώργος, Τα χαϊκού, Ποιήματα, Εκδόσεις " Οσελότος " , 2018.
• Μπεκιάρης Π.Γιώργος, Ποιήματα σε μορφή χαΪκού και σε μορφή τάνκα, Εκδόσεις " Οσελότος ", 2019.
• Παυλόπουλος, Γιώργης: Τριαντατρία χαϊκού. Εκδόσεις «Στιγμή».
• Πρίμπας, Γιώργος: 5+7+5 ακριβώς ή περίπου χαϊκού. Εκδόσεις «Ενδυμίων» (2007).
• Σαβίνα, Ζωή: La Casa, χαϊκού. ΄Ισπανικά. Επιμέλεια, μετάφραση, σημειώσεις Carlos A. Castrillón, κοσμήματα Αλέξανδρος Μουστάκας, εξώφυλλο ο γλύπτης Βαγγέλης Μουστάκας. Εκδόσεις Cuadernos Negros, Κολομβία 2009.
• Σαβίνα, Ζωή: Μάγισσες, χαϊκού-τάνκα. 3η Έκδοση, σε έξι γλώσσες. Επιμέλεια Ζ. Σαβίνα, κοσμήματα Αλέξανδρος Μουστάκας. Εκδόσεις 5+6 (1994).
• Σαβίνα, Ζωή: Μάγισσες, χαϊκού-τάνκα. Δίγλωσσο. Επιμέλεια και κολάζ Ζωή Σαβίνα. Εκδόσεις Grafic Olimpia di Milano (1985)
• Σαβίνα, Ζωή: Παγκόσμια ανθολογία χαϊκού. Τα φύλλα στο δέντρο ξανά. Πολύγλωσσο (186 ποιητές, 500 σελίδες). Επιμέλεια κοσμήματα Αλέξανδρος Μουστάκας. Εκδόσεις 5+6 (2002).
• Σαβίνα, Ζωή: Το Σπίτι, χαϊκού. Δίγλωσσο. Επιμέλεια Ζωή Σαβίνα, Κοσμήματα Αλέξανδρος Μουστάκας, Εκδόσεις «5+6» (2008).
• Σιδέρης, Νίκος: Η τέχνη του κόκκου, Εκδόσεις «Μεταίχμιο», 2011
• Τουμανίδης, Χρήστος (επιμέλεια): Ανθολογία ελληνικού χαϊκού, Εκδόσεις «Δελφοί», 1995
• Τουμανίδης Χρήστος: Κεριά θυέλλης, Γαβριηλίδης, 2005
• Τουμανίδης Χρήστος: Η γέφυρα των στίχων (δίγλωσση συλλογή χαϊκού, με τον Αλβανό ποιητή Milianov Kallupi), Ελληνικός Κύκλος Χαϊκού, 2009
• Τσούκης, Γιώργος: Τα χαϊκού του Θερμαϊκού. Εκδόσεις Γιώργος Τσούκης, 2010.
• Τσουτάκος, Παναγιώτης: Ερωτικά χαϊκού. Εκδόσεις Ίδμων (2001).

Ιαπωνικά χάικου στα ελληνικά

• Κομπάγιασι Ίσσα - Διακόσια Εξήντα Επτά Χάικου, εισαγωγή, μετάφραση, επίμετρο: Γιάννης Λειβαδάς, Κουκούτσι 2017
• ΧΑΪΚΟΥ, Εκδόσεις: Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Δεκέμβριος 2008, ISBN 9789606614729.
• Ανθολογία ιαπωνικής ποίησης, εισαγωγή, μετάφραση: Γ. Λειβαδάς (Ροές 2002)
• Ανθολογία, 132 Γιαπωνέζικα χαϊκού, εκδόσεις: Πρόσπερος, μετάφραση: Θεοφανοπούλου Ρουμπή, Νοέμβριος 1986.
• Σαντόκα Τανέντα - Χαϊκού. Εισαγωγή, μετάφραση: Γ. Λειβαδάς ('Ακρον 2000)
• Σαντόκα Τανέντα - Φύλλα Πορείας. εισαγωγή, μετάφραση: Γ. Λειβαδάς (Έλευσις 2007)
• Ματσούο Μπασό, Εποχές, χαϊκού, Μετάφραση: Μαργαρίτη Άντα, Εκδόσεις: Γυαλός, Αθήνα Ιούνιος 2014, ISBN 9789609911191.
• Ματσούο Μπασό (2002). Μόνο τα όνειρά μου συνεχίζουν: 59 χαϊκού. Μτφρ. Γιώργος Μπλάνας. Ερατώ. ISBN 9789602291337. 
• Ματσούο Μπασό· Κομπαγιάσι Ίσσα (2008). Ο κόσμος της πάχνης: σαραντατρία χαϊκού. Μτφρ. Διονύσης Καψάλης. Άγρα. ISBN 9789603255246. .
• Συλλογικό (2008). Χαϊκού και Σένριου: γιαπωνέζικα τρίστιχα. Μτφρ. Σωκράτης Σκαρτσής. Εκδόσεις Καστανιώτη. ISBN 9600346569. .
• Ματσούο Μπασό (2016). Τέσσερις εποχές. Μετάφραση: Βασίλης Λαλιώτης Εκδόσεις Bibliotheque, ISBN 978-618-82183-4-5

Κύρια βιβλιογραφία

• Μανιάτης, Γιάννης (2006). Haiku - Χάικου: Γνωριμία με το χάικου, οι κανόνες που το διέπουν και οι προϋποθέσεις για ένα ελληνικό χάικου. Λέξημα. Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2009. 
• Σαβίνα, Ζωή, Το Πολύ μέσα από το Λίγο. Το Τοπίο του Χαϊκού στην Ελλάδα. Χαϊκού: μια Πνευματική Παγκοσμιοποίηση, στο συλλογικό βιβλίο: Όψεις του σύγχρονου πολιτισμού Ιαπωνικές επιρροές, εκδόσεις: Παπαζήσης, Αθήνα 2017, ISBN 9789600233247.
• Jonathan Clemens (2000). Zen Haiku. Frances Lincoln Ltd. ISBN 9780711228191. 
• John Whitney Hall (1968). Das Japanische Kaiserreich. Fischer Verlag. ISBN 9783596600205. 
• Reginald H. Blyth: Haiku. Hokuseido Press, Tokio 1982 ff., ISBN 4-590-00572-7
  1. Eastern culture. S. 2-343.
  2. Spring. S. 345-640.
  3. Summer, autumn. S. 641-976.
  4. Winter. S. 977-1300.
• Dietrich Krusche (Hrsg.): Haiku. Japanische Gedichte. Dtv, München 2002, ISBN 3-423-12478-4
• Ekkehard May (Hrsg.): Shômon. Dieterich' sche Verlagsbuchhandlung, Mainz 2000 ff.
  1. Das Tor der Klause zur Bananenstaude, Haiku von Bashôs Meisterschülern Kikaku, Kyorai, Ransetsu. 2000, ISBN 3-87162-050-5
  2. Haiku von Bashôs Meisterschülern Jôsô, Izen, Bonchô, Kyoriku, Sampû, Shikô, Yaba. 2002, ISBN 3-87162-057-2
  3. CHÛKÔ - Die neue Blüte. 2006, ISBN 978-3-87162-063-8
• Jan Ulenbrook (Hrsg.): Haiku. Japanische Dreizeiler. Reclam, Stuttgart 2004, ISBN 3-15-050048-6.
• Robert F. Wittkamp: Santôka. Haiku, Wandern, Sake. Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ostasiens (OAG), Tôkyô 1996. ISBN 4-87238-007-X
• Yoel Hoffmann: Japanese Death Poems written by Zen Monks and Haiku Poets on the Verge of Death Charles E. Tuttle Company, Rutland, Vermont and Tokyo, Japan International Standard Book 1992 No. 0-8048 1505-4
• Gerolf Coudenhove: Vollmond und Zikadenklänge - Japanische Verse und FarbenSigbert Mohn Verlag C. Bertelsmann 1955
• Erika Wübbena ( Herausgeberin )Haiku mit KöpfchenHamburger Haiku Verlag ISBN 3-937257-04-7
• Toshimitsu Hasumi Zen in der Kunst des Dichtens Otto Wilhelm Barth Verlag 1987 ISBN 3-502-64271-0

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Χάικου: Γενικές παρατηρήσεις και λίγη ιστορία άρθρο του Στέλιου Παπαλεξανδρόπουλου στην ιστοσελίδα https://www.greecejapan.com/japanesestudies.
• Χάικου και Ζεν άρθρο του Στέλιου Παπαλεξανδρόπουλου στην ιστοσελίδα https://www.greecejapan.com/japanesestudies.