Κριτσά Λασιθίου

Κριτσά
Κριτσά Κριτσά
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Δήμος	Αγίου Νικολάου
Γεωγραφία
Νομός	Λασιθίου
Υψόμετρο	320
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασία	Κρετσά

Η Κριτσά είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Κρήτης, βρίσκεται στον νομό Λασιθίου και είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στους πρόποδες του βουνού Κάστελλος σε υψόμετρο από 330 μέχρι 365 μ. Η οργανική της οικιστική ανάπτυξη στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της προσέδωσε σταδιακά ένα σκορπιοειδές σχήμα. που είναι ακόμη ευδιάκριτο από τη διαδρομή προς τον γειτονικό Κρούστα.Αποτελεί το ιστορικό αγροτοκτηνοτροφικό κέντρο του Δήμου Αγίου Νικολάου και αναμφίβολα αποτέλεσε τη μητρική γη της σημερινής πόλης του Αγίου Νικολάου που δημιούργησαν κάτοικοί της μαζί με κατοίκους και αρκετών γειτονικών οικισμών.

Στο χωριό κατοικούν σήμαρα περίπου 1.300 απογεγραμμένοι κάτοικοι (2011). Απέχει 9 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο, την έδρα του ομώνυμου Δήμου και 6 χλμ από τον γειτονικό Κρούστα.

Γενικά και ιστορικά στοιχεία

Είναι ένα από τα αρχαιότερα χωριά της Κρήτης και διατηρεί σε σημαντικό βαθμό ακόμη αναλλοίωτη την παλιά αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της και την ιδιαίτερη οργανική πολεοδομική της συγκρότηση. Ιστορικά η Κριτσά αποτελούσε στο τέλος του 19ου αιώνα το παραδοσιακό παραγωγικό κέντρο του Κάτω Μεραμπέλλου και αποτέλεσε αναμφίβολα τη μητρική γη του γειτονικού Αγίου Νικολάου. Οι κάτοικοι της συνδέονται και υπήρξαν αναμφίβολα απόγονοι των κατοίκων της κοντινής Λατούς Ετέρας, της οποίας τα ερείπια βρίσκονται 3 χλμ. βοριοανατολικά του χωριού στην περιοχή Κουτάραντος. Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει ως τώρα στην Λατώ κυρίως στις αρχές του 20ου αιώνα, ήρθαν στο φως ο χώρος της αγοράς με το Πρυτανείο, την εξέδρα και το Ιερό της Πόλης. Αδιάκοπη θεωρείται η παρουσία ανθρώπων στον χώρο της Κριτσάς τουλάχιστον από τα υστερομινωικά χρόνια και μετά. Θεωρείται βέβαιη η ακμή της στα Βυζαντινά χρόνια και στην περίοδο της Ενετικής κυριαρχίας που την ακολούθησε από το 1211 μέχρι το 1669. Αν και ερημώθηκε από τους Άραβες (823) όταν κατέλαβαν την Κρήτη, κατοικήθηκε ξανά το 961 μετά την απελευθέρωσή της από τον Νικηφόρο Φωκά και γνώρισε νέα άνθηση στα χρόνια της Ενετοκρατίας (12ος-16ος αι.). Ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Κρήτης καθ' όλο το Μεσαίωνα και αποτελούνταν από διαφορετικές συνοικίες οι οποίες αναφέρονταν ξεχωριστά στις απογραφές.

Το 1832 ξεκίνησε τη λειτουργία του το ελληνικό σχολείο του οικισμού, ενώ το 1867 η Κριτσά έγινε έδρα Δήμου που συμπεριλάμβανε τον Κρούστα, την Πρίνα, το Καλό Χωριό, το Μαρδάτι, τον Άγιο Νικόλαο, τα Μέσα Λακώνια και τις Τάπες. Το 1925 έγινε πάλι κοινότητα και από το 2010 αποτελεί οργανικό κομμάτι και μια από τις μεγάλες δημοτικές κοινότητες του Δήμου Αγίου Νικολάου.

Tοπίο & φυσικό περιβάλλον

Η φυσική κτηματική περιφέρεια της Κριτσάς, ξεκινά από τη θάλασσα του κόλπου του Μεραμπέλλου και φθάνει μέχρι τον ορεινό σχηματισμό της Δίκτης και την κορυφή Λάζαρος (2.085 μ. υψόμετρο). Στο μεγάλο αυτό σε έκταση περιβάλλον υπάρχει μεγάλη ποικιλία σχηματισμών που περιλαμβάνει τον μεγάλο ελαιόφυτο κάμπο της Κριτσάς, το φαράγγι του Χαυγά, το αρχαίο πρινόδασος (δάσος με βελανιδιές) στη διαδρομή προς το οροπέδιο Καθαρού (ή Αόρι) (με μέσο υψόμετρο 1130 μ. και έκταση 45 χιλ.στρ) όπου βρίσκεται ο οικισμός με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Κρήτη. Η περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μιας ενδιαφέρουσας χλωρίδας, που περιέχει σπάνια και ενδημικά φυτά που προβάλλονται και εκτίθενται με συστηματικό τρόπο στο εξαιρετικό Μουσείο "Ροδάνθη" ( Γ.Αφορδακού), που βρίσκεται και λειτουργεί από το 2017 στον οικισμό της Κριτσάς (βλ. κτιριακός πλούτος / τοπικά μουσεία/ σημεία ενδιαφέροντος). Οι τοπιογραφικές ενότητες που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η περιοχή του υγρότοπου του Αλμυρού, βόρεια της Αμμουδάρας, η περιοχή του Θύλακα και της Ρούσας Λίμνης με ευρεία εποπτεία του κόλπου του Μεραμπέλλου,ο κάμπος της Κριτσάς με τους εκτεταμένους ελαιώνες και τη Βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Κεράς,η περιοχή της Αρχαίας Λατούς με τη θέα της κοιλάδας των Λακωνίων και του Κόλπου, η διαδρομή των 16,5 χλμ. από την Κριτσά προς το Καθαρό με τον ορεινό όγκο της Τζίβης και η λεκάνη του οροπεδίου του Καθαρού με σημεία μοναδικού ενδιαφέροντος και εκπληκτικούς εποχιακούς μετασχηματισμούς τον χειμώνα και το θέρος. Στο οροπέδιο Καθαρού αξίζει να αναφερθεί, ο νυκτερινός ουρανός τις ασέληνες νύχτες του Αυγούστου, που λόγω της περιορισμένης φωτορρύπανσης, επιτρέπει στην οπτική εμπειρία του γαλαξία να ξεδιπλωθεί με συγκλονιστικό τρόπο, φέρνοντας στον νου τον "Ιορδάνη ποταμό" των τοπικών αφηγήσεων των προγόνων των Κριτσωτών.

Αρχαιολογικοί χώροι & μνημεία

• Λατώ, αρχαιολογικός χώρος τρία χιλιόμετρα από την Κριτσά
• Ναός της Παναγίας Κεράς, ένα χιλιόμετρα από την Κριτσά, με αξιόλογες τοιχογραφίες
• Ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, δύο χιλιόμετρα από την Κριτσά, στο δρόμο προς Κρουστά
• Ναός του Αγίου Γεωργίου Καβουσώτη, νότια του χωριού, με αρκοσόλιο και εξίτηλες τοιχογραφίες
• Ναός του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου, στο νεκροταφείο του χωριού, τοιχογραφημένος
• Ναός του Αφέντη Χριστού

Επίσης στο χωριό λειτουργούν τα εξής μουσεία:

• Μουσείο Σπάνιων και ενδημικών Φυτών “Ροδάνθη”
• Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Κριτσωτοπούλας

Απογραφές πληθυσμού

Στην απογραφή του 1940 η Κριτσά είχε 2.572 κατοίκους αλλά από τότε ο πληθυσμός μειώνεται συνεχώς (2.548 [1951], 2.396 [1961], 2.015 [1971], 1.910 [1981], 1.614 [2001]). Επίσης έχει το φαράγγι της Κριτσάς του οποίου η αρχή είναι στην Κριτσά(στις Κουκίστρες) και το τέλος στο μικρό χωριό Τάπες.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αγροτικός Συνεταιρισμός Κριτσάς