Τρικάρηνος Όφις

Τρικάρηνος Όφις
Η στήλη του Τρικάρηνου Όφεως σήμερα στην πλατεία Ατ-Μεϊντάν της Κωνσταντινούπολης (παλαιός Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης).
Είδος	γλυπτό, θριαμβικός στύλος και spiral column
Γεωγραφικές συντεταγμένες	41°0′20″N 28°58′30″E
Διοικητική υπαγωγή	Κωνσταντινούπολη
Τοποθεσία	Κωνσταντινούπολη, Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης και Δελφοί
Χώρα	Τουρκία
Έναρξη κατασκευής	5ος αιώνας π.Χ.
Υλικά	μπρούντζος
Προστασία	Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ο Τρικάρηνος Όφις (αρχαία ελληνικά: Τρικάρηνος Ὄφις‎‎, τουρκικά: Yılanlı Sütun‎‎), επίσης γνωστός ως και η στήλη των όφεων, ο τρίποδας των Δελφών, τρικέφαλο φίδι, οφιόσχημη στήλη, ή ο τρίποδας των Πλαταιών, είναι αρχαία ορειχάλκινη στήλη στην περιοχή του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης. Αποτελούσε τη στήριξη ενός αρχαίου ελληνικού χρυσού τρίποδα των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. ο οποίος αρχικά βρισκόταν στους Δελφούς, και αργότερα μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α´ το 324. Ο τρίποδας κατασκευάστηκε προς ανάμνηση των Ελλήνων οι οποίοι σκοτώθηκαν πολεμώντας στη μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.) εναντίον των Αχαιμενιδών Περσών κατά τους Περσικούς πολέμους, και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο το μέταλλο που χρησιμοποιήθηκε προήλθε από το λιώσιμο των Περσικών όπλων και λαφύρων. Ο τρίποδας είχε ύψος 8 μέτρα και οι κεφαλές των φιδιών παρέμεναν ακέραιες επάνω στη στήλη ως και τα τέλη του 17ου αιώνα.

Τον Δεκέμβριο του 2015 τοποθετήθηκε αντίγραφο της στήλης στην αρχική τοποθεσία στους Δελφούς.

Σύγχρονο αντίγραφο της στήλης στην αρχική τοποθεσία της στους Δελφούς, δίπλα από την βάση της αρχικής στήλης η οποία διασώζεται ακόμα

Κλασική αρχαιότητα

Κατασκευή

Το μνημείο κατασκευάστηκε την άνοιξη του 478 π.Χ., μερικούς μήνες μετά την ήττα των Περσών στη μάχη των Πλαταιών τον Αύγουστο του 479 π.Χ. από τον συνασπισμό των ελληνικών πόλεων κρατών και τοποθετήθηκε στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ήταν το ένα από τα δύο γνωστά αναθήματα, στα οποία χαράχτηκαν τα ονόματα των 31 πόλεων, που συμμετείχαν στον συνασπισμό εναντίον των Περσών, με το άλλο να είναι το άγαλμα του Ολυμπίου Διός (πριν το χρυσελεφάντινο) το οποίο δεν διασώζεται πλέον, και είναι πιθανό πως υπήρξε και ένα τρίτο ανάθημα με τις χαράξεις των πόλεων με το άγαλμα του Ποσειδώνα στην περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου το οποίο περιείχε μια παρόμοια αφιέρωση.Υπήρχαν μικρές διαφορές με κάποιες πόλεις που κατονομάζονται στο μνημείο των Δελφών (Θεσπιείς, Ερετριείς, Λευκάς, Σίφνος) το οποίο θεωρείται και το αρχικό, οι οποίες, όμως, δεν αναφέρονται στο μνημείο της Ολυμπίας.

Τμήμα μιας από τις κεφαλές στο αρχαιολογικό μουσείο Κωνσταντινούπολης

Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης κάνουν μνεία του τρίποδα ως σύμπλεγμα φιδιών που τυλίγονταν το ένα γύρω από το άλλο σχηματίζοντας το κύριο σώμα της στήλης καταλήγοντας σε τρία κεφάλια.

Αρχική επιγραφή και Παυσανίας

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η ορειχάλκινη στήλη χυτεύθηκε από το μέταλλο των Περσικών λαφύρων που συλλέχθηκαν από το πεδίο της μάχης. Το όλο μνημείο ήταν αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα και τοποθετήθηκε μπροστά στον ναό του Απόλλωνα (μετέπειτα βωμός των Χίων) στους Δελφούς. Ο Θουκυδίδης επίσης αναφέρει πως η αρχική επιγραφή, η οποία συντέθηκε από τον Σιμωνίδη τον Κείο, ανέφερε μόνο τον Σπαρτιάτη στρατηγό Παυσανία κατά την επιθυμία του ίδιου, εξιστορώντας πώς ως ο ηγέτης των Ελλήνων νίκησε τους Μήδες, με την παρακάτω επιγραφή:

Επιγραφή	Σύγχρονη απόδοση
Ἑλλήνων ἀρχηγός, ἐπεὶ στρατὸν ὤλεσε Μήδων, Παυσανίας Φοίβῳ μνῆμ᾽ ἀνέθηκε τόδε.	Ο αρχηγός των Ελλήνων ο οποίος νίκησε τον στρατό των Μηδών, o Παυσανίας στον Φοίβο (Απόλλωνα) αφιέρωσε τούτο.

Το συγκεκριμένο κείμενο του αναθήματος εξόργισε τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις οι οποίες συμμετείχαν στον πόλεμο, και κατέφυγαν στο συμβούλιο της Αμφικτυονικής Συμμαχίας ζητώντας την αλλαγή της επιγραφής. Οι αρχές της Σπάρτης εισάκουσαν την απόφαση του συμβουλίου, και παρακάμπτοντας τον Παυσανία έσβησαν το επίγραμμα αυτό και τοποθέτησαν τα ονόματα των 31 ελληνικών πόλεων που συμμετείχαν στην κοινή προσπάθεια κατά των Περσών. Ο κατάλογος των ονομάτων φαίνεται να οριστικοποιήθηκε το 479 π.Χ., έτος κατά το οποίο έγινε το αφιέρωμα του μνημείου.

Ο συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ. Αθήναιος αναφέρει πως ο Παυσανίας, επιμένοντας στο να απαθανατιστεί για τη συμβολή του στη μάχη, κατά την απόκτηση της πόλης του Βυζαντίου, από την κατοχή των Περσών, οικειοποιήθηκε ένα ορειχάλκινο κρατήρα πάνω στον οποίο χάραξε το παρακάτω επίγραμμα:

Επιγραφή	Σύγχρονη απόδοση
μνᾶμ ̓ ἀρετᾶς ἀνέθηκε Ποσειδάωνι ἄνακτι Παυσανίας, ἄρχων Ἑλλάδος εὐρυχόρου, πόντου ἐπ ̓ Εὐξείνου, Λακεδαιμόνιος γένος, υἱὸς Κλεομβρότου, ἀρχαίας Ἡρακλέος γενεᾶς.	ανεγέρθηκε προς τιμή του Ποσειδώνα από τον Παυσανία, άρχοντα της ευρυχώρου Ελλάδος, στον Εύξεινο Πόντο, Λακεδαιμόνιος το γένος, γιος του Κλεόμβροτου, της αρχαίας γενιάς του Ηρακλή.

Σύντομα, ωστόσο, μετά την παραμονή του στο Βυζάντιο, ο Παυσανίας φέρεται να άλλαξε στρατόπεδο και να προσέφερε τις υπηρεσίες του στην πλευρά των Περσών, πιθανώς λόγω της έλλειψης αναγνώρισης που θεωρούσε πως υπήρχε για τη συμβολή του στη μάχη των Πλαταιών.

Επιγραφές πόλεων

Οι επιγραφές διασώζονται σε μεγάλο βαθμό έως και σήμερα, και υπάρχουν συνολικά 31 πόλεις, οι οποίες αναφέρονται στη Σπαρτιατική διάλεκτο, και θεωρείται πως οι πόλεις είναι οργανωμένες σε 3 κύριες ομάδες επιρροής, της Σπάρτης, της Κορίνθου, και των Αθηνών. Οι επιγραφές εμφανίζονται σε μια μόνο πλευρά της στήλης και δεν βρίσκονται περιμετρικά της. Η στήλη αποτελείται από 28 σπείρες, εκ των οποίων οι 15 μόνο περιέχουν εγχαράξεις, οι οποίες ξεκινούν από την 3η σπείρα από τη βάση και καταλήγουν στην 13η προς την κορυφή.

Αναπαράσταση της στήλης με τις χαράξεις των ονομασιών, Imagines Inscriptorum, 19ος αιώνας

Σπείρα στήλης	Τμήμα επιγραφών	Γραμμή	Χάραξη (προσέγγιση) * = δυσανάγνωστο κείμενο	Επιγραφική σημείωση	Σύγχρονη απόδοση	Επιρροή
13η	Α´	1 2 3	ΤΟ* ΠΟΛΕΜΟΝ * ΠΟΛΕΜΕΟΝ	τ̣ο[ίδε τὸν] πόλεμον [ἐ]- πολ[έ]μεον	σε αυτόν τον πόλεμο πολέμησαν
12η	Β´	4 5 6	ΛΑΚΕΔ* ΑΘΑΝΑ* ΚΟΡΙΝΘΙΟΙ	Λακ̣εδ̣[αιμόνιοι] Ἀθαναῖο[ι] Κορίνθιοι	Λακεδαιμόνιοι Αθηναίοι Κορίνθιοι	Σπάρτη Αθήνα Κόρινθος
11η	Γ´	7 8 9	ΤΕϾEA ΣFΚVON*I AICINATAI	Τεγεᾶ[ται] Σικυόν[ιο]ι Αἰγινᾶται	Τεγεάτες Σικυόνιοι Αιγινήτες	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
10η	Δ´	10 11 12	MEϹAREΣ ΕΠΙDΑVRIOI ER*OMENIOI	Μεγαρε͂ς Ἐπιδαύριοι Ἐρχομένιοι	Μεγαρείς Επιδαύριοι Ορχομένιοι	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
9η	Ε´	13 14 15	ΦΛΕΙΑΣΙΟΙ ΤRΟΙΑΝΟΙΟΙ ΕRMIONEΣ	Φλειάσιοι Τροζάνιοι Ἑρμιονε͂ς	Φλειάσιοι Τροιζήνιοι Ερμιονείς	Σπάρτη Σπάρτη Σπάρτη
8η	ΣΤ´	16 17 18	TIPVNΘΙΟΙ *ΛΑΤΑΙΕΣ ϴΕ*ΠΙΕΣ	Τιρύνθιοι Πλαταιε͂ς Θεσπιε͂ς	Τιρύνθιοι Πλαταιείς Θεσπιείς	Σπάρτη Αθήνα -
7η	Ι´	19 20 21 22	ΜVΚΑΝΕΣ ΚΕΙΟΙ ΜΑΛΙΟΙ ΤΕΝΙΟΙ	Μυκανε͂ς Κεῖοι Μάλιοι Τένιοι	Μυκηνείς Κίοι Μήλιοι Τήνιοι	Σπάρτη Αθήνα Αθήνα Αθήνα
6η	ΙΑ´	23 24 25	ΝΑΧΙΟΙ ΕRETRIEΣ *ΑΛΚΙΔΕΣ	Νάξιοι Ἐρετριε͂ς Χαλκιδε͂ς	Νάξιοι Ερετριείς Χαλκιδείς	Αθήνα Αθήνα Αθήνα
5η	ΙΒ´	26 27 28	ΣΤVΡΕΣ FΑΛΕΙΟΙ ΠΟΤΕΙΔΑΙΑΤΑΙ	Στυρε͂ς Ϝαλεῖοι Ποτειδαιᾶται	Στυρείς Ηλείοι Ποτιδαιάτες	Αθήνα Σπάρτη Κόρινθος
4η	ΙΓ´	29 30 31 32	ΛΕVΚΑΔΙΟΙ FANAKTOΡΙΕΣ ΚV*NIOI ΣΙΦΝΙΟΙ	Λευκάδιοι Ϝανακτοριε͂ς Κύθνιοι Σίφνιοι	Λευκάδιοι Ανακτορείς Κύθνιοι Σίφνιοι	Κόρινθος Κόρινθος Αθήνα Αθήνα
3η	ΙΔ´	33 34	ΑΜΠRΑΚΙΟΤΑΙ ΛΕΠRΕΑΤΑΙ	Ἀμπρακιο͂ται Λεπρεᾶται	Αμβρακιώτες Λεπρεάτες	Κόρινθος Σπάρτη

Πέρα από τις πόλεις, ο ίδιος ο χρυσός τρίποδας τον οποίον η στήλη στήριζε, αναφέρεται από τον Διώδορο τον Σικελιώτη πως είχε επιγραφή με το παρακάτω επίγραμμα, το οποίο αργότερα αποδόθηκε στον ποιητή Σιμωνίδη τον Κείο:

Επιγραφή	Σύγχρονη απόδοση
Ἑλλάδος εὐρυχόρου σωτῆρες τονδ’ ἀνέθηκαν, δουλοσύνης στυγερᾳς ρυσάμενοι πόλιας	Οι σωτήρες της ευρυχώρου Ελλάδος ανέγειραν τούτο, έχοντας απαλλάξει τις πόλεις τους από τη στυγερή δουλοσύνη

Καταστροφή του τρίποδα

Ο ιστορικός του 2ου αιώνα μ.Χ. Παυσανίας αναφέρει πως ο χρυσός τρίποδας μαζί με άλλα πολύτιμα αναθήματα καταστράφηκε στη διάρκεια του Γ´ Ιερού Πολέμου το 358 π.Χ. όταν οι Φωκείς χρησιμοποίησαν τον χρυσό για έκδοση νομισμάτων ώστε να στηρίξουν τον αγώνα τους κατά της Αμφικτυονικής συμμαχίας.

Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδος

Χάρτης του κέντρου της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης.

Κατά τις μαρτυρίες του Γάλλου περιηγητή Πέτρου Γύλλιου ο οποίος βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη από το 1544 έως το 1547, η στήλη μεταφέρθηκε από τους Δελφούς στην Κωνσταντινούπολη με διάταγμα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου κατά την περίοδο 336-337 μ.Χ., κατά την επέκταση και καλλωπισμό της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου πάνω στην οποία χτίστηκε η Κωνσταντινούπολη. Η στήλη τοποθετήθηκε στην περιοχή του Ιπποδρόμου όπου βρισκόταν μαζί με πλήθος άλλων μνημείων τα οποία ο Κωνσταντίνος μετέφερε από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας και έφερε στην πόλη. Αναφορές στους διάφορους δελφικούς τρίποδες που βρίσκονταν στον ιππόδρομο κάνουν και ο Ευσέβιος της Καισαρείας και ο Σωκράτης Σχολαστικός ο οποίος αναφέρεται στον τρίποδα ως ὁ σεμνὸς τρίπους, καθώς και ο ιστορικός του 5ου αιώνα Ζώσιμος και ο λόγιος του 14ου αιώνα Νικηφόρος Κάλλιστος.

Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου υπάρχουν διάφορα έργα τα οποία κάνουν πιθανές αναφορές στο μνημείο, όπως οι Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί έργο του 8ου/9ου αιώνα στο οποίο αναφέρεται μνημείο με το επίγραμμα των Μήδων (τῶν Μήδων τοῦ ἐλεγείου), καθώς και το σύγγραμμα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως του 11ου αιώνα όπου γίνεται αναφορά στον δελφικό τρίποδα και τις επιγραφές του. Από τον 15ο αιώνα και έπειτα κυκλοφόρησε η φήμη πως ο Τρικάρηνος Όφις ήταν κάποτε συντριβάνι. Ο Ιταλός οδοιπόρος του 15ου αιώνα Κριστόφορο Μπουοντελμόντι επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη την δεκαετία του 1420 και ανέφερε πως κατά τις εορταστικές περιόδους τα 3 κεφάλια ανέβλυζαν νερό, κρασί και γάλα αντίστοιχα, ωστόσο θεωρείται αβέβαιο το αν είδε όντως κάτι τέτοιο ή απλώς έκανε μια αναφορά σε μια λαϊκή παράδοση, η οποία όμως αργότερα αναφέρθηκε και από τον Ισπανό Πέντρο Ταφούρ τη δεκαετία του 1430, και σύντομα έπειτα τον Γερμανό Βολφ φον Ζύλνχαρτ με μικρές παραλλαγές. Τον 19ο αιώνα ανακαλύφθηκαν από Βρετανούς αρχαιολόγους σωληνώσεις κάτω από τον τρίποδα οι οποίες φαίνεται να ενισχύουν την υπόθεση σχετικά με το συντριβάνι.

Οθωμανική περίοδος

Όψη τμήματος της κεφαλής που διασώζεται στο αρχαιολογικό μουσείο Κωνσταντινούπολης. Διακρίνεται κάπως και η πίσω πλευρά της κεφαλής με τα σημεία που φέρουν σημάδια χτυπημάτων

Η στήλη διασώθηκε από τις 2 αλώσεις της Κωνσταντινούπολης, το 1204 από τους σταυροφόρους της Δ´ Σταυροφορίας, και αυτή του 1453 από τους Οθωμανούς, καθώς, παρότι ο χαλκός ήταν πολύτιμο μέταλλο για λιώσιμο και εκμετάλλευση, η στήλη θεωρούνταν πως είχε μαγικές ιδιότητες. Το οθωμανικό χρονικό Χουνερνάμε, στα τέλη του 16ου αιώνα, αναφέρει πως ο πατριάρχης Γεννάδιος προειδοποίησε τον Μωάμεθ τον Πορθητή πως, αν κατέστρεφε τη στήλη, η πόλη θα γέμιζε με φίδια, ο οποίος, ωστόσο, δεν τον άκουσε και κατέστρεψε μια από τις κεφαλές της στήλης με το όπλο του. Αρκετά νωρίτερα ο Οθωμανός ιστορικός Κεμάλ Πασαζάντε ανέφερε, επίσης, τις αποτροπαϊκές ιδιότητες ως προς τα φίδια το 1512, λέγοντας πως ο Κωνσταντίνος είχε κατασκευάσει το μνημείο αυτό για αυτόν τον σκοπό. Παρόμοιες παλαιότερες αναφορές υπήρχαν και από Ρώσους και Ισπανούς ταξιδευτές και αξιωματούχους.

Στα τέλη του 17ου αιώνα ξεκίνησε να παρατηρείται η απώλεια των κεφαλών, όπου υπάρχουν διάφορες διηγήσεις για το τι συνέβη. Σύμφωνα με μια από αυτές, ήταν ένας μεθυσμένος Πολωνός, μέλος διπλωματικής αποστολής, ο οποίος κατέστρεψε τα κεφάλια από το μνημείο. Ωστόσο, σύμφωνα με τα οθωμανικά χρονικά της εποχής, το μέταλλο απλώς δεν άντεξε το βάρος των κεφαλών και μετά από 2 χιλιετίες κατέρρευσε στις 20 Οκτωβρίου του 1700. Μια από τις κεφαλές ανακαλύφθηκε κατά τις εργασίες συντήρησης του ναού της Αγίας Σοφίας στα μέσα του 19ου αιώνα, κάτι που δείχνει πως οι κεφαλές είχαν μεταφερθεί μακρύτερα από την περιοχή, όπου βρισκόταν το μνημείο. Η εξέταση της κεφαλής που διασώζεται σήμερα και βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο Κωνσταντινούπολης, δείχνει στο πίσω μέρος της κεφαλής ενδείξεις χτυπημάτων από κοφτερά αντικείμενα, πιθανώς τσεκούρια.

Σύγχρονη εποχή

Η στήλη σήμερα εξακολουθεί να βρίσκεται στην περιοχή του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης, –περιοχή Ατ Μεϊντάν– η οποία αποτελεί μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Τον Δεκέμβριο του 2015 τοποθετήθηκε αντίγραφο της στήλης στην αρχική της τοποθεσία στους Δελφούς, το οποίο κατασκευάστηκε βάσει γύψινου αντίγραφου του πρωτότυπου στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο είχε δημιουργηθεί τη δεκαετία του 1980 από τον αρχαιολόγο Πέτρο Θέμελη.

Φωτοθήκη

• 
  Αναπαράσταση του 1556 των μνημείων του Ιπποδρόμου. Από αριστερά προς τα δεξιά, Οβελίσκος του Θεοδόσιου, Τρικάρηνος Όφις, Κίονας του Κωνσταντίνου
• 
  Κίονας του Κωνσταντίνου, Οβελίσκος του Θεοδόσιου, ο Τρικάρηνος Όφις, ο Κίονας του Αρκαδίου (1608)
• 
  Η τελευταία γνωστή αναπαράσταση ενώ οι κεφαλές βρίσκονταν ακόμα ακέραιες στο μνημείο (1682)
• 
  Η πλατεία Ατ-Μεϊντάνι στο χώρο του Ιπποδρόμου (1727)
• 
  Τρικάρηνος Όφις, ο Κίονας του Κωνσταντίνου, και ο Κίονας του Μαρκιανού (1729)
• 
  Οβελίσκος του Θεοδόσιου, Τρικάρηνος Όφις, Κίονας του Κωνσταντίνου (1784)
• 
  Αναπαράσταση του 1536 με τα μνημεία του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης
• 
  Αναπαράσταση του 1580 με τον Μωάμεθ Β´ να εξετάζει την στήλη έφιππος
• 
  Φωτογραφία του 1903, με την στήλη στο προσκήνιο και στο βάθος το Μπλε Τζαμί
• 
  Η στήλη σήμερα στην πλατεία Ατ-Μεϊντάν της Κωνσταντινούπολης , η πλευρά που απεικονίζεται είναι λιγότερο καλοδιατηρημένη από την άλλη πλευρά

Πηγές

• Freely, J., Istanbul 1, Myth to Modernity, Selected Themes, 23-24.
• Κολώνια, Ρ., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών, Αθήνα 2006
• Menage, V.L. (1964). "The Serpent Column in Ottoman Sources",Anatolian Studies, Vol. 14: 169–173.
• Madden Thomas F., "The Serpent Column of Delphi in Costantinople: Placement, Purposes, and Mutilations", Byzantine and Modern Greek Studies 16 (1992), 111-145.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις της στήλης με τον χρυσό τρίποδα, Byzantium 1200
• (Αγγλικά) Φωτογραφικό υλικό υψηλής ανάλυσης της στήλης για ανάγνωση των επιγραφών, University of Oxford, Centre for the Study of Ancient Documents
• Περιγραφή και φωτογραφία του αντίγραφου της στήλης που τοποθετήθηκε στους Δελφούς, Εφημερίς ΦΩΚΙΣ