Μπέρτολτ Μπρεχτ

Μπέρτολτ Μπρεχτ
Γέννηση	10 Φεβρουαρίου 1898 Άουγκσμπουργκ
Θάνατος	14 Αυγούστου 1956 Ανατολικό Βερολίνο
Επάγγελμα/ ιδιότητες	θεατρικός συγγραφέας, στιχουργός, σεναριογράφος, θεατρικός σκηνοθέτης, ποιητής, λιμπρετίστας, κριτικός λογοτεχνίας, συγγραφέας, σκηνοθέτης κινηματογράφου και σκηνοθέτης
Υπηκοότητα	Γερμανική Αυτοκρατορία, Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, Δημοκρατία της Βαϊμάρης και Αυστρία
Σχολές φοίτησης	Πανεπιστήμιο του Μονάχου
Αξιοσημείωτα έργα	Η όπερα της πεντάρας, Η ζωή του Γαλιλαίου, Ο κύκλος με την κιμωλία, Τρόμος και αθλιότητα του τρίτου Ράιχ, Μάνα κουράγιο, Ο καλός άνθρωπος της Σιτσουάν και The Resistible Rise of Arturo Ui
Σύζυγος(οι)	Μαριάννε Τσοφ (3  Νοεμβρίου 1922, Σεπτέμβριος 1927) και Χελένε Βάιγκελ (10  Απριλίου 1929, 14  Αυγούστου 1956)
Τέκνα	Στέφαν Μπρεχτ, Χάννε Χίομπ, Μπάρμπαρα Μπρεχτ-Σαλ, Michel Berlau και Frank Banholzer
Πολυμέσα σχετικά με τoν συγγραφέα
δεδομένα ()

Άγαλμα του Μπέρτολτ Μπρεχτ στην πλατεία που φέρει σήμερα το όνομά του, στο Βερολίνο.

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ (Bertolt Brecht, σε κάποια έργα ως Bert Brecht, γενν. Eugen Berthold Friedrich Brecht, 10 Φεβρουαρίου 1898 – 14 Αυγούστου 1956) ήταν Γερμανός δραματουργός, σκηνοθέτης και ποιητής του 20ού αιώνα. Θεωρείται ο πατέρας του «επικού θεάτρου» (Episches Theater) στη Γερμανία.

Βιογραφία

Γεννήθηκε το 1898 στο Άουγκσμπουργκ της Βαυαρίας και πέθανε το 1956 στο Ανατολικό Βερολίνο. Η μητέρα του ήταν προτεστάντισσα και ο πατέρας του ρωμαιοκαθολικός διευθυντής εταιρείας χάρτου. Είχε έναν νεότερο αδερφό, τον επιστήμονα Βάλτερ Μπρεχτ (1900-1986). Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου (1917-1921), χωρίς να είναι επιμελής στις ιατρικές σπουδές του, αφού τον κέρδιζε ήδη η λογοτεχνία. Επιστρατεύτηκε ως νοσοκόμος και υπηρέτησε στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Άρχισε να γράφει ποιήματα και θεατρικά. Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του ήταν το Εγκόλπιο ευσέβειας (Hauspostille).

Κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης συνάντησε και εργάστηκε με τον συνθέτη Χανς Άισλερ (Hanns Eisler) και ανέπτυξαν φιλία ζωής. Γνώρισε επίσης τη Χελένε Βάιγκελ (Helene Weigel), τη μετέπειτα δεύτερη σύζυγό του, που τον συνόδεψε αργότερα στην εξορία μέχρι το τέλος της ζωής του.

Τον Ιανουάριο του 1919 η τότε 17χρονη εφηβική του αγάπη Πάουλα Μπάνχολτσερ του ανακοίνωσε πως έμεινε έγκυος, αλλά στην κίνηση του Μπρεχτ να τη ζητήσει σε γάμο ο πατέρας της αποκρίθηκε αρνητικά και την έστειλε μακριά, σε ένα χωριό του Άλγκοϊ. Εκεί στις 31 Ιουλίου έφερε στον κόσμο ένα αγόρι, το οποίο ονόμασε Φρανκ (Frank Banholzer, 1919-1943), ένα όνομα εμπνευσμένο από τον θεατρικό συγγραφέα Φρανκ Βέντεκιντ (Frank Wedekind, 1864-1918), τον οποίο ο Μπρεχτ είχε ως πρότυπο.

Τον Νοέμβριο του 1922 νυμφεύθηκε την τότε σύντροφό του, τραγουδίστρια της όπερας Μαριάννε Τσοφ (Marianne Zoff). Η κόρη τους Χάννε Μαριάννε Μπρεχτ (μετέπειτα ηθοποιός, γνωστή με το επώνυμο του συζύγου της ως Χάννε Χίομπ) γεννήθηκε τέσσερις μήνες αργότερα. Το 1923 προσλήφθηκε βοηθός σκηνοθέτη στο γερμανικό θέατρο του Βερολίνου υπό τη διεύθυνση του Μαξ Ράινχαρτ. Άρχισε να φοιτά στη Μαρξιστική Εργατική Σχολή και μελέτησε τον διαλεκτικό υλισμό. Το 1930 νυμφεύθηκε τη Χελένε Βάιγκελ, με την οποία απέκτησαν έναν γιο, τον συγγραφέα Στέφαν Μπρεχτ (1924-2009) και αργότερα μια κόρη, τη θεατρική ηθοποιό Μπάρμπαρα Μπρεχτ-Σαλ (1930-2015), που έγινε και η κύρια κληρονόμος και διαχειρίστρια των δικαιωμάτων του Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Η προσαρμογή της Όπερας του ζητιάνου του Τζον Γκέι με το όνομα Η όπερα της πεντάρας (Die Dreigroschenoper, 1928) σε στίχους του Μπρεχτ και μουσική Κουρτ Βάιλ προκάλεσε αίσθηση στο Βερολίνο και ο αντίκτυπός του επηρέασε την παγκόσμια σκηνή μιούζικαλ. Στην όπερα αυτή ο Μπρεχτ στηλίτευε την «καθώς πρέπει» βερολινέζικη αστική τάξη που προσήπτε στο προλεταριάτο έλλειψη ηθικής.

Το 1933, με την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία, ο Μπρεχτ αυτοεξορίστηκε μέχρι το έτος 1948. Έζησε πρώτα στη Δανία και τη Φινλανδία και μετά στις ΗΠΑ καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου. Στη Μόσχα εξέδωσε σε συνεργασία με άλλους Γερμανούς συγγραφείς το περιοδικό Η Λέξη (Das Wort). Στις ΗΠΑ δέχθηκε έντονες διώξεις από το Μακαρθικό καθεστώς.

Die Dreigroschenoper, γνήσια αφίσα από το Βερολίνο, 1928

Μετά το τέλος του πολέμου εγκαταστάθηκε στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας και μαζί με τη Χελένε Βάιγκελ ίδρυσαν το 1949 το Μπερλίνερ Ανσάμπλ (Berliner Ensemble). Το 1950 εκλέχτηκε μέλος της Ακαδημίας Τεχνών. Τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο της ΛΓΔ το 1951 και με το Βραβείο Λένιν για την Ειρήνη το 1954.

Το έργο του

Τα έργα του χαρακτηρίζονταν αρχικά από πνεύμα καταδίκης του πολέμου και του μιλιταρισμού, ενώ στη συνέχεια παρατηρείται μια αποφασιστική στροφή στη σκέψη και τη ζωή του, που εμπνέεται από τη μαρξιστική φιλοσοφία. Σημαντική ώθηση στη σχέση του με την εργατική τάξη και το κίνημά της έδωσε η μαζική εξαθλίωση που προκάλεσε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 και η νέα ορμητική ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στη Γερμανία.

Ο Μπρεχτ άρχισε την καριέρα του ως δραματουργός με μια σειρά πειραματισμούς, επηρεασμένος από τις εξπρεσιονιστικές τεχνικές, όπως στο έργο του Βάαλ (Baal, 1918). Με το αντιπολεμικό έργο του Ταμπούρλα μες τη νύχτα (1922)[1] κέρδισε το Βραβείο Κλάιστ (Kleist-Preis). Ήταν θαυμαστής του Φρανκ Βέντεκιντ, ενώ επηρεάστηκε σημαντικά από το κινεζικό και το ρωσικό θέατρο. Το «διδακτικό» και «ανθρωπιστικό» θέατρο που για χρόνια υπηρέτησε ο Μπρεχτ, απηχεί τη μαρξιστική ιδεολογία του. Τότε έγραψε και το λιμπρέτο της όπερας (με μουσική του Κουρτ Βάιλ) ΄΄Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχαγκόννυ΄΄ (1930).

Ανάμεσα στα έτη 1937 και 1945 ο Μπρεχτ έγραψε τα σπουδαιότερα έργα του: Η ζωή του Γαλιλαίου (1937-39), Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της (1936-39), Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν (1935-41), Ο κύριος Πούντιλα και ο υπηρέτης του Μάττι (1940), Η ανασχετική άνοδος του Αρθούρου Ούι (1941), Τα οράματα της Σιμόνης Μασάρ (1940-43), Ο Σβέικ στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1942-43) και Ο κύκλος με την κιμωλία (1943-1945). Το 1944 έγραψε το έργο Η ιδιωτική ζωή της κυρίαρχης φυλής, μια άτεγκτη κριτική της ζωής στη Γερμανία υπό το καθεστώς του Εθνικοσοσιαλισμού.

Η παγκοσμιότητα του έργου του αναγνωρίστηκε ευρέως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Τα έργα του κλείνουν μέσα τους μια διάρκεια, καθώς αναδεικνύουν την ανθρώπινη υπόσταση. Έτσι όχι μόνο δεν καταλύθηκαν από τον χρόνο, αλλά τώρα προβάλλονται και τιμώνται περισσότερο παρά ποτέ.

Μετά την επιστροφή του στη Γερμανία το 1949, ο Μπρεχτ αφιερώθηκε στην ποίηση και τη σκηνοθεσία των έργων του. Έγραψε εκατοντάδες ποιήματα που αντανακλούν τη σταδιακή μεταστροφή του προς τη μαρξιστική-λενινιστική φιλοσοφία. Τα πιο γνωστά από αυτά είναι: Άκουσα πως τίποτα δε θέλετε να μάθετε, Εγκώμιο στη μάθηση, Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου, Αυτό θέλω να τους πω, Να καταπολεμάτε το πρωτόγονο, Ποτέ δε σε είχα αγαπήσει τόσο πολύ, Απώλεια ενός πολύτιμου ανθρώπου, Εγκώμιο στον Κομμουνισμό, Εγκώμιο στη Διαλεκτική.

Ελληνική βιβλιογραφία

• Η Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της, Ηριδανός 2024
• Τα οράματα της Σιμόν Μασσάρ, Ταξιδευτής 2024
• Ο κύκλος με την κιμωλία : Θεατρική διασκευή για παιδιά, Σοκόλη 2023    
• Ιστορίες του κυρίου Κόινερ, Εκδόσεις Κείμενα 2022
• Διάλογοι Προσφύγων, Κριτική 2022
• Ο κύκλος με την κιμωλία : Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια, Παρά Πέντε 2021
• Ω, χρόνοι εσείς της νεότητός μου : Νεανικά και άλλα ποιήματα, Andy's Publishers 2021
• Ο μικροαστικός γάμος και τα μονόπρακτα του 1939, Ηριδανός 2020
• Τέσσερα μονόπρακτα του 1919, Ηριδανός 2020
• Αυτός που λέει Ναι. Αυτός που λέει Όχι, Εκδόσεις Δωδώνη 2019
• Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν, Ταξιδευτής 2018
• Ο καταποντισμός του εγωιστή Γιόχαν Φάτσερ, Σοκόλη 2018
• Η αποπλάνηση των αγγέλων, Εκδόσεις Δωδώνη 2018
• Με-τι : Το βιβλίο των παρεμβάσεων στη ροή των πραγμάτων, Εκδόσεις Καστανιώτη 2018
• Ταμπούρλα μέσα στη νύχτα, Ηριδανός 2018
• Διηγήματα, Κοροντζής 2018
• Οι Λύκοι Επιστρέφουν : Διηγήματα της "Γενιάς των Ερειπίων", Gutenberg 2018
• Η μετ' εμποδίων άνοδος του Αρτούρο Ούι, Ηριδανός 2018
• Επτά Αμαρτήματα και Πέντε Δυσκολίες, ΚΨΜ 2017
• Οι ιστορίες του κ. Κούνερ, Κοροντζής 2017
• Ιστορίες ημερολογίου, Ερατώ 2016
• Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της, Κάπα Εκδόσεις 2016
• Η όπερα της πεντάρας, Κάπα Εκδόσεις 2016
• Τρίστιχα για την αγάπη : και άλλα ποιήμητα, Ερατώ 2016
• Η ζωή του Γαλιλαίου, Κάπα Εκδόσεις 2015
• Μικρό όργανο για το θέατρο, Θεμέλιο 2015
• Ο άντρας είναι άντρας : Η μεταμόρφωση του φορτωτή Γκάλυ Γκάυ στα στρατιωτικά παραπήγματα της Κιλκόας το έτος χίλια εννιακόσια είκοσι πέντε, Ύψιλον 2015
• Η Βαβυλωνιακή Σύγχυση των Λέξεων : Και άλλα 499 ποιήματα, Gutenberg 2014
• Τα οράματα της Σιμόν Μασάρ, Κοροντζής 2014
• Η μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της : Ένα χρονικό από τον Τριακονταετή πόλεμο, Ύψιλον 2014
• Τα οράματα της Σιμόν Μασάρ, Ύψιλον 2014
• Αντιγόνη, Εκδόσεις Δωδώνη 2014
• Η Αντιγόνη του Σοφοκλή : Διασκευή για τη σκηνή βασισμένη στη μετάφραση του Χαίλντερλιν, Γκόνης 2014
• Η μάνα κουράγιο και τα παιδιά της : Χρονικό από τον 30ετή πόλεμο, Εκδόσεις Δωδώνη 2014
• Ο καλός άνθρωπος του Σε Τσουάν, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 2014
• Τρόμος και αθλιότητα του Τρίτου Ράϊχ, Μωραΐτης 2014           
• Διηγήματα, Κοροντζής 2013
• Ο καλός άνθρωπος του Σε Τσουάν, Ύψιλον 2013
• Άνοδος και πτώση της πόλης Μαχαγκόννυ, Νεφέλη 2012
• Μονόπρακτα, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 2012
• Η όπερα της πεντάρας, Ελευθεροτυπία 2010
• Ο κύκλος με την κιμωλία στον Καύκασο : Θρύλος σε πέντε πράξεις,             Ύψιλον 2010            
• Ο Οκτώβρης και η εποχή μας, Τόπος 2010
• Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 2009
• Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος : Δοκίμια,  Άγρα 2009
• Ποιήματα, Κοροντζής 2009
• Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 2009
• Τα τουφέκια της κυρίας Καρράρ, Κοροντζής 2009
• Οι δουλειές του κ. Ιουλίου Καίσαρος : Μυθιστόρημα, Κριτική 2008
• Ποιήματα, Θεμέλιο 2008
• Στη ζούγκλα των πόλεων, Ηριδανός 2008
• Ο αφέντης Πουντίλα κι ο υπηρέτης του Ματί, Ηριδανός 2008
• Οι μέρες της Κομμούνας, Ηριδανός 2008
• Ιγκόρ Στραβίνσκι: Μαύρα. Κουρτ Βάιλ: Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Τζάκομο Πουτσίνι: Τζάννι Σκίκκι. : Ποιητικά κείμενα, στίχοι, Εθνική Λυρική Σκηνή 2007
• Ξένη ποίηση του 20ού αιώνα : Επιλογή από ελληνικές μεταφράσεις, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2007
• Ποιήματα – Ζωή, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 2007
• Για τη φιλοσοφία και το μαρξισμό, Στοχαστής 2006
• Μπαλάντα για τη Μαρία : Νέα ποικίλη ωραιοτάτη οκτώηχος,  Ύψιλον 2006
• Ο κύκλος με την κιμωλία, Κοροντζής 2006
• Η όπερα της πεντάρας, Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Πάτρας 2005
• Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια : Πολιτικά κείμενα, Στοχαστής 2005
• Σάουνα και συνουσία : Και άλλα τριάντα ποικίλης φύσεως ερωτικά σονέττα, Ύψιλον 2005
• Ο καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 2004
• Τα τραγούδια του κόσμου που αλλάζει, Περί Τεχνών 2004
• Το ρομάντσο της πεντάρας, Παρασκήνιο 2002
• Οι διάλογοι από την αγορά χαλκού, Εκδόσεις Δωδώνη 2000
• Η ζωή του Γαλιλαίου, Ερμής 2000
• Η αποπλάνηση των αγγέλων : Ερωτικά ποιήματα και τραγούδια, Εκδόσεις Δωδώνη 1998
• Η χαζή γυναίκα και άλλες ιστορίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 1997
• Ιστορίες του κυρίου Κόινερ, Εκδόσεις Πατάκη 1996
• Αντιγόνη, Εκδόσεις Δωδώνη     1995
• Η όπερα της πεντάρας, Εκδόσεις Δωδώνη 1995
• Το μυθιστόρημα της πεντάρας, Πάπυρος Εκδοτικός Οργανισμός 1995
• Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 1993
• Ποιήματα, Σύγχρονη Εποχή 1992
• Ιστορίες του κ. Κόυνερ, Γράμματα 1991
• Ιστορίες του κ. Κόυνερ : Η διαλεκτική σαν τρόπος ζωής, Θεμέλιο 1991
• Για το ρεαλισμό, Σύγχρονη Εποχή 1990
• Άντρας για άντρα, Θεμέλιο 1989
• Τα όπλα της κυρα-Καρράρ, Θεμέλιο 1989
• Ιστορίες, Ζαχαρόπουλος Σ. Ι. 1988
• Για τη φιλοσοφία και τον μαρξισμό, Στοχαστής 1987
• Πολιτικά κείμενα, Στοχαστής 1987  
• 76 ποιήματα, Θεμέλιο 1983
• Αυτός που λέει ναι και αυτός που λέει όχι, Εκδόσεις Δωδώνη 1983
• Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν : Δραματική παραβολή, Ιθάκη 1981
• Η μάνα κουράγιο και τα παιδιά της : Χρονικό από τον 30ετή πόλεμο, Εκδόσεις Δωδώνη 1980 
• Ο δάσκαλος. Η Εβραία, Εκδόσεις Δωδώνη 1977 
• Μικρό όργανο για το θέατρο, Πλειάς 1974  
• Ο κύκλος με την κιμωλία στον Καύκασο : Θρύλος σε πέντε πράξεις, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 1974
• Ο καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία, Μπουκουμάνης 1970
• Τρόμος και αθλιότητα του τρίτου Ράιχ, Κάλβος 1970
• Η μάνα κουράγιο και τα παιδιά της : Ένα χρονικό από τον τριακονταετή πόλεμο, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός 1969

Έργα

Θεατρικά

• Baal (Βάαλ, 1918)
• Trommeln in der Nacht (Τύμπανα τη νύχτα, 1918)
• Im Dickicht der Städte (Στη ζούγκλα των πόλεων, 1921)
• Leben Eduards des Zweiten von England
• Mann ist Mann (Ο άντρας είναι άντρας, 1924)
• Die Dreigroschenoper (Η όπερα της πεντάρας, 1928)
• Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny (Opernlibretto) (Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχαγκόννυ, 1927)
• Der Ozeanflug, ή Der Lindberghflug, ή Der Flug der Lindberghs
• Das Badener Lehrstück vom Einverständnis, ή Lehrstück
• Der Jasager. Der Neinsager (Opernlibretti/Lehrstücke (Schuloper))
• Die Maßnahme (Lehrstück)
• Die heilige Johanna der Schlachthöfe (Η αγία Ιωάννα των σφαγείων, 1929)
• Die Ausnahme und die Regel (Lehrstück)
• Die Mutter (Η μάνα)
• Die Rundköpfe und die Spitzköpfe
• Die Horatier und die Kuriatier (Οι Οράτιοι και οι Κουριάτιοι) (Lehrstück)
• Furcht und Elend des Dritten Reiches (Τρόμος και αθλιότητα του Γ΄ Ράιχ, 1935) - Μωραΐτης - Εκδόσεις (μετάφρ. Ν. Κατσαούνης)
• Leben des Galilei (Η ζωή του Γαλιλαίου, 1937)
• Mutter Courage und ihre Kinder (Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της, 1939)
• Das Verhör des Lukullus (Hörspiel), αργότερα Die Verurteilung des Lukullus (Opernlibretto) (Η ανάκριση του Λούκουλλου)
• Der gute Mensch von Sezuan (Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν, 1939) ― ελλην. μετάφρ. Μάριος Πλωρίτης, «ΙΘΑΚΗ»
• Herr Puntila und sein Knecht Matti (Ο κύριος Πούντιλα και ο υπηρέτης του Μάττι, 1940)
• Der aufhaltsame Aufstieg des Arturo Ui (Η ανασχετική άνοδος του Αρθούρου Ούι, 1941)
• Die Gesichte der Simone Machard ή Die Stimmen (Τα οράματα της Σιμόν Μασάρ ή Οι φωνές, 1941)

Angelique Rockas/Αγγελική Ρόκα, Yvette, «Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της», Internationalist Theatre, London

• Schweyk im Zweiten Weltkrieg (Ο Σβέικ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 1943)
• Der kaukasische Kreidekreis (Ο καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία, 1944) ― ελλην. μετάφρ. Οδυσσέας Ελύτης, «ΣΧΟΛΗ ΜΩΡΑΪΤΗ»
• Die Tage der Commune (Η μέρα της Κομμούνας, 1949)
• Turandot oder Der Kongreß der Weißwäscher
• Διασκευή της Αντιγόνης
• Διασκευή του Κοριολανού του Ουίλιαμ Σαίξπηρ

Κατάλογος Ελληνικών Παραστάσεων

Ελληνικές θεατρικές παραστάσεις των έργων του Μπρεχτ

Βιβλιογραφία

• Anders, Joann-Friedrich και Klobusicky, Elizabeth: «Πρόταση ἑρμηνείας τῆς διαμάχης Μπρέχτ-Λούκατς», Ἠριδανός, 4 (1973), σσ. 91-98
• Μιχάλης Γεωργίου, «Ο ρόλος της Ιστορίας στην μπρεχτική δραματουργία», στο «Για τους σεισμούς που μέλλονται να 'ρθουν», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2014, σσ. 223-236
• «Augsburger Brecht-Lexikon: Personen, Institutionen, Schauplätze», Jürgen Hillesheim, Königshausen & Neumann Verlag, ISBN-13 978-3-8260-1276-1

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• International Brecht Society
• Βιογραφία και επιλεγμένα έργα
• Ταμπούρλα μες τη νύχτα (1922)[2]