Χρήστης:Skylax30/Διώξεις Χριστιανών

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Οι διώξεις κατά Χριστιανών εντοπίζονται ήδη από τον πρώτο αιώνα της Χριστιανικής εποχής. Οι πρώτοι Χριστιανοί είχαν διωχθεί για την πίστη τους τόσο από τους Εβραίους όσο και από τους Ρωμαίους.  Στις αρχές του 4ου αιώνα, μια μορφή της θρησκείας νομιμοποιήθηκε από το Διάταγμα των Μεδιολάνων, και τελικά ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χριστιανοί ιεραπόστολοι, καθώς και πρόσωπα που εκχριστιανίστηκαν, υπήρξαν στόχος διώξεων από την εμφάνιση του Χριστιανισμού.

Στην εποχή του Χριστού (Kαινή Διαθήκη)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Χριστιανισμός ξεκίνησε ως αίρεση των Εβραίων, και σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη,  Φαρισαίοι, συμπεριλαμβανομένου του Αποστόλου Παύλου, πριν από τη μεταστροφή του στον Χριστιανισμό, δίωκαν τους πρώτους Χριστιανούς. Οι πρώτοι Χριστιανοί κήρυτταν το δεύτερο ερχομό του Μεσσία, το  οποίο δεν είναι σύμφωνο προς τις εβραϊκές θρησκευτικές διδασκαλίες.[1]  Παρά τις μεμονωμένες μεταστροφές Εβραίων προς το Χριστιανισμό, αυτοί στη  συντριπτική τους πλειοψηφία δεν έγιναν Χριστιανοί.[2] Κατά μία άποψη, οι Εβραίοι έβλεπαν τις διώξεις  κατά Χριστιανών ως μέτρα  πειθαρχίας μεταξύ Εβραίων, καθώς μέχρι τον 2ο αιώνα δεν ήταν σαφής η διάκριση μεταξύ των δύο θρησκειών.   Οι Χριστιανοί, από την άλλη πλευρά, αισθάνονταν ότι διώκονται και όχι ότι  "πειθαρχούνται."[3]

Η Σταύρωση του Αγίου Πέτρου. Πίνακας του Καραβάτζιο

Η διχόνοια μεταξύ των Εβραίων άρχισε σχεδόν αμέσως με τις διδασκαλίες του Αγίου Στεφάνου στην Ιερουσαλήμ, ο οποίος θεωρήθηκε αποστάτης. Σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων, ένα χρόνο μετά την Σταύρωση του Ιησού, ο Στέφανος λιθοβολήθηκε για την υποτιθέμενη αλλαγή πίστης,[4] με τον Σαούλ (μετέπειτα Παύλο) να επιβλέπει.

Tο 41 μ.Χ., όταν ο Αγρίππας A',  έλαβε τον τίτλο του Βασιλιά των Ιουδαίων,  συνέχισε τις διώξεις κατά τις οποίες ο Απόστολος Ιάκωβος έχασε τη ζωή του, ο Πέτρος μόλις κατάφερε να γλυτώσει και οι υπόλοιποι των αποστόλων διασκορπίστηκαν. Μετά το θάνατο του Αγρίππα, ακολούθησε  ρωμαϊκή διοίκηση και τηρήθηκε μια ουδετερότητα, έως ότου ο έπαρχος (προκουράτωρ)  Festus πέθανε και ο αρχιερέας Άννας II εκμεταλλεύτηκε το κενό εξουσίας για να επιτεθεί στην Εκκλησία και να εκτελεστεί ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, τότε ηγέτης των Χριστιανών της Ιερουσαλήμ. Η Καινή Διαθήκη αναφέρει ότι Απόστολος Παύλος φυλακίστηκε επανειλημμένα από τις Ρωμαϊκές αρχές, λιθοβολήθηκε από τους Φαρισαίους και αφέθηκε ημιθανής σε μία περίπτωση, και τελικά οδηγήθηκε ως κρατούμενος στη Ρώμη. Ο Απόστολος Πέτρος και άλλοι πρώτοι Χριστιανοί  επίσης, φυλακίστηκαν, ξυλοκοπήθηκαν και κακοποιήθηκαν. Η μεγάλη Εβραϊκή εξέγερση, με αφορμή τη θανάτωση 3.000 Εβραίων από τους Ρωμαίους, οδήγησε στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ., στο τέλος του Δεύτερου Ναού και την  αποδυνάμωση των Εβραίων διωκτών. Σύμφωνα με μια παλιά παράδοση της Εκκλησίας, η οποία  επί το πλείστον αμφισβητείται από τους ιστορικούς, η πρώτη Χριστιανική κοινότητα είχε προηγουμένως φύγει από την Ιερουσαλήμ προς την ήδη ειρηνική περιοχή της Πέλλας της Δεκαπόλεως.

Η Καινή Διαθήκη, και ιδιαίτερα το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, παραδοσιακά ερμηνεύεται ότι περιέχει μαρτυρίες για την απόρριψη του Ιησού από τους Φαρισαίους και κατηγορίες για ευθύνη των Φαρισαίων για τη σταύρωσή του.  Κατά άλλη ερμηνεία, η πολεμική ρητορική ήταν μέρος της αντιπαράθεσης μεταξύ διαφορετικών σχολών της εποχής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται κυριολεκτικά, όπως συνέβη  αιώνες αργότερα και οδήγησε στον της Χριστιανικό αντισημιτισμό.[5]

Ο Walter Laqueur υποστηρίζει ότι η εχθρότητα μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων εκτείνεται σε πολλές γενεές.  Τον 4ο αιώνα, ο Ιωάννης Χρυσόστομος πίστευε ότι οι Φαρισαίοι μόνο, και όχι οι Ρωμαίοι, ήταν υπεύθυνοι για το φόνο του Ιησού. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Laqueur: "Η απαλλαγή του Πιλάτου από την ενοχή μπορεί να συνδέεται με τις ιεραποστολικές  δραστηριότητες του πρώιμου Χριστιανισμού στη Ρώμη και την επιθυμία να μην  ανταγωνιστούν αυτούς που ήθελαν να προσηλυτίσουν."[6]

Εποχή Νέρωνα, 64-68[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διώξεις των Χριστιανών.

Η πρώτη τεκμηριωμένη περίπτωση διώξεων Χριστιανών υπό αυτοκρατορική εποπτεία στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συνέβη επί Νέρωνα (37-68). Το 64 μ.Χ., μεγάλη φωτιά ξέσπασε στη Ρώμη, καταστρέφοντας τμήματα της πόλης. Κάποιοι υποψιάζονται ότι ο ίδιος ο Νέρων ήταν ο εμπρηστής, όπως αναφέρει ο Σουητώνιος.[7]   Στα Χρονικά του, ο Τάκιτος (ο οποίος έγραψε ότι ο Νέρων ήταν στο Άντιο την ώρα της πυρκαγιάς), έγραψε ότι "για να απαλλαγεί από τις υποψίες, ο Νέρωνας ενίσχυσε την κατηγορία και προκάλεσε τα πιο ακραία βασανιστήρια σε μια τάξη που μισούσε για τα βδελύγματά τους, αυτούς που ονομάζονται Χριστιανοί από το λαό" (Tacit. Χρονικά XV). Ο Σουητώνιος, αργότερα, δεν αναφέρει καμία δίωξη μετά την πυρκαγιά, αλλά σε προηγούμενη παράγραφο άσχετη  με τη φωτιά, αναφέρει τιμωρίες των  Χριστιανών, τους οποίους προσδιορίζει ως ανθρώπους που ακολουθούν μια νέα και κακοποιό δεισιδαιμονία. Ο Σουετόνιος δεν διευκρινίζει τους λόγους για την τιμωρία, απλά παραθέτει το γεγονός μαζί με άλλες καταχρήσεις του Νέρωνα (Nero, 16). Λόγω των αραιών αναφορών περί διώξεων επί Νέρωνος στη Ρωμαϊκή ιστοριογραφία (Ο Δίων Κάσσιος έγραψε για τη μεγάλη πυρκαϊά, αλλά δεν ανέφερε τους Χριστιανούς) και η έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων ότι οι Χριστιανοί διακρίνονταν από τους Εβραίους εκείνη την εποχή, μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί χαρακτήρισαν τις διώξεις "μύθο".[8]

Από το 2ο αιώνα μέχρι τον Μεγάλο  Κωνσταντίνο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αντίθετα με την κοινή αντίληψη, η Εκκλησία δεν ήταν σε αγώνα για την ύπαρξή της κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων,[9] πριν από την αποδοχή της από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως κρατική θρησκεία. Οι διώξεις των Χριστιανών ήταν σποραδικές και τοπικές  και σχεδόν ποτέ κατ' εντολή του  κράτους. Κατά τους δύο πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, αυτός  ήταν μια σχετικά μικρή αίρεση η οποία δεν ήταν σημαντική ανησυχία για τον Αυτοκράτορα.

Μια παραδοσιακή μαρτυρία για φόνους είναι η Δίωξη της Λυών κατά την οποία οι Χριστιανοί σφαγιάστηκαν μαζικά με το να ριχτούν στα άγρια θηρία κατά διαταγή  Ρωμαίων αξιωματούχων. Αυτό έγινε επειδή  κάποιοι φέρεται ότι αρνήθηκαν να αποκηρύξουν την πίστη τους, σύμφωνα με τον Άγιο Ειρηναίο.[10][11] Η μοναδική πηγή για αυτό το γεγονός είναι ο ιστορικός του πρώιμου χριστιανισμού  Ευσέβιος Καισαρείας στην Ιστορία της Εκκλησίας, που γράφτηκε στην Αίγυπτο τον 4ο αιώνα. Ο Απολογητικός του Τερτυλλιανού γράφτηκε το 197, φαινομενικά για την υπεράσπιση των διωκόμενων Χριστιανών και απευθυνόταν σε Ρωμαίους διοικητές.

Η πολιτική του Τραϊανού προς τους Χριστιανούς δεν ήταν διαφορετική από αυτή προς άλλες λατρείες, δηλαδή τιμωρούνταν μόνο όσοι αρνούνταν να προσκυνήσουν τον αυτοκράτορα και τους θεούς, αλλά δεν διώκονταν.Papandrea, James L. (23 Ιανουαρίου 2012). Reading the Early Church Fathers: From the Didache to Nicaea. Paulist Press. ISBN 978-0809147519.  Το "διάταγμα του Σεπτίμιου Σεβήρου" που αναφέρει η Ιστορία του Αυγούστου θεωρείται αναξιόπιστο από τους περισσότερους ιστορικούς. Σύμφωνα με τον Ευσέβιο, η Αυτοκρατορική οικογένεια του Αλεξάνδρου Σεβήρου, προκατόχου του Μαξιμίνου του Θρακός,  περιλάμβανε πολλούς Χριστιανούς. Ο Ευσέβιος αναφέρει ότι, (βλ. [1], Great Events in Religion σ. 194, 195) επειδή μισούσε τον προκάτοχό του, ο  Μαξιμίνος διέταξε να θανατωθούν οι ηγέτες των εκκλησιών.[12][13] Σύμφωνα με τον Ευσέβιο, αυτή τη δίωξη του 235 έστειλε τον  Ιππόλυτο της Ρώμης και τον Πάπα Ποντιανό στην εξορία. Άλλα στοιχεία όμως  δείχνουν ότι οι διώξεις του 235 ήταν τοπικές σε κάποιες επαρχίες, και δεν έγιναν με διαταγές του Αυτοκράτορα.[14]

Επί αυτοκράτορα Δεκίου εκδόθηκε διάταγμα που απαιτούσε την τέλεση δημόσιων θυσιών, μια τυπική διαδικασία που ισοδυναμούσε με μαρτυρία πίστης στον Αυτοκράτορα και την καθεστηκυία τάξη. Ο Δέκιος όρισε περιοδεύουσες επιτροπές που επισκέπτονταν τις πόλεις και τα χωριά για να εποπτεύουν την εκτέλεση των θυσιών και να δίνουν γραπτά πιστοποιητικά σε όλους τους πολίτες που τις τελούσαν. Οι χριστιανοί συχνά είχαν την ευκαιρία να αποφύγουν την τιμωρία τελώντας δημόσια προσφορά θυσιών ή καίοντας θυμίαμα για τους θεούς της Ρώμης, και κατηγορούνταν από τους Ρωμαίους ως ασεβείς όταν αρνούνταν. Η άρνηση ετιμωρείτο με φυλάκιση, βασανιστήρια και εκτελέσεις. Οι χριστιανοί κατέφευγαν σε ασφαλή μέρη στην ύπαιθρο και κάποιοι εξαγόραζαν τα πιστοποιητικά τους, που ονομάζονταν libelli. Η Χριστιανική εκκλησία, ενώ δεν υπάρχει  καμία ένδειξη στην σωζόμενα κείμενα ότι το διάταγμα στόχευε κάποια  συγκεκριμένη ομάδα, ποτέ δεν ξέχασε τη περίοδο της βασιλείας του Δεκίου τον οποίο χαρακτηρίζει ως  "σκληρό τύραννο".[15]

Μερικοί πρώτοι Χριστιανοί αναζήτησαν και καλοδέχτηκαν το μαρτύριο.  Οι ρωμαϊκές αρχές προσπάθησαν πολύ για να αποφύγουν τους Χριστιανούς, επειδή φέρονται ότι προκαλούσαν τα πλήθη και ζητούσαν το θάνατό τους."[16] Σύμφωνα με τους Droge και Tabor, "το 185 ο ανθύπατος της Ασίας, Άρριος Αντωνίνος, προσεγγίστηκε από μια ομάδα Χριστιανών που απαιτούσε να εκτελεστεί. Ο ανθύπατος έκανε τη χάρη σε μερικούς από αυτούς και στη συνέχεια έδιωξε τους υπόλοιπους, λέγοντας ότι αν ήθελαν να σκοτωθούν υπήρχε αρκετό σχοινί  ή βράχια απ' όπου θα μπορούσαν να πηδήσουν."[17] Τέτοια αναζήτηση του θανάτου βρίσκεται στο Scorpiace του   Τερτυλλιανού και στις επιστολές του Αγίου Ιγνατίου Αντιοχείας, αλλά δεν ήταν η μόνη περίπτωση μαρτυρίου στην πρώιμη Χριστιανική εκκλησίας. Το κείμενο  Μαρτύριο του Πολύκαρπου του 2ου αιώνα  αναφέρει την ιστορία του Πολύκαρπου, επισκόπου Σμύρνης, ο οποίος δεν επιθυμούσε το θάνατο, αλλά πέθανε σαν μάρτυρας στην πυρά, και στη συνέχεια μαχαιρώθηκε αφού η φωτιά ως εκ θαύματος δεν τον άγγιξε. 

Σύμφωνα με δύο διαφορετικές Χριστιανικές παραδόσεις, ο Σίμων Μπαρ Κοκμπά, ο ηγέτης της δεύτερης Εβραϊκής εξέγερσης κατά της Ρώμης (132 έως 136 μΧ), ο οποίος ανακηρύχθηκε Μεσσίας, εδίωξε τους Χριστιανούς: Ο Μάρτυρας Ιουστίνος  ισχυρίζεται ότι οι Χριστιανοί τιμωρούνταν αν δεν αρνούνταν και βλασφημούσαν τον Χριστό, ενώ ο Ευσέβιος βεβαιώνει ότι ο Μπαρ Κοκμπά τους παρενοχλούσε  επειδή αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην  εξέγερση εναντίον των Ρωμαίων.[18]  Το τελευταίος είναι πιθανό, και η άρνηση των Χριστιανών να λάβουν μέρος στην εξέγερση κατά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήταν ένα κομβικό γεγονός στο σχίσμα μεταξύ του πρώιμου Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού.

O Μεγάλος Διωγμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι περιστασιακές διώξεις κορυφώθηκαν με τη βασιλεία του Διοκλητιανού και του Γαλερίου στο τέλος του τρίτου και στις αρχές του 4ου αιώνα.  Ξεκινώντας με μια σειρά από τέσσερα διατάγματα που απαγόρευαν τις Χριστιανικές πρακτικές και διέτασαν τη φυλάκιση των Χριστιανών ιερέων, οι διώξεις εντάθηκαν έως ότου όλοι οι Χριστιανοί της αυτοκρατορίας διατάχθηκαν να θυσιάζουν στους Ρωμαϊκούς θεούς αλλιώς αντιμετώπιζαν εκτέλεση. Λέγεται ότι πάνω από 20.000 Χριστιανοί εκτελέστηκαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Διοκλητιανού. Ένας από τους πιο εξέχοντες εκείνης της περιόδου ήταν ο Άγιος Γεώργιος, ένας Ρωμαίος στρατιώτης που αποκήρυξε το αυτοκρατορικό διάταγμα, και μπροστά από στους στρατιώτες και αξιωματούχους δήλωσε ότι είναι Χριστιανός.[19] Αν και ο Διοκλητιανού  επίμονα δίωκε τους Χριστιανούς στο Ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας, οι συν-αυτοκράτορες της Δύσης δεν ακολούθησε τα διατάγματα, και έτσι  οι Χριστιανοί στη Γαλατία, την Ισπανία και την Βρετανία έμειναν σχεδόν ανενόχλητοι.

Η δίωξη αυτή διήρκεσε μέχρι την άνοδο του Κωνσταντίνου στην εξουσία το 313 οπότε νομιμοποιήθηκε και ο Χριστιανισμός. Επί  Θεοδοσίου Α'  στα τέλη του 4ου αιώνα, ο Χριστιανισμός έγινε η επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας. Μεσολάβησε η βασιλεία του Ιουλιανού Β' κατά την οποία προσωρινά, αποκαταστάθηκε η παραδοσιακή Ρωμαϊκή θρησκεία. 

Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των  Χριστιανών που σκοτώθηκαν για θρησκευτικούς λόγους πριν από το έτος 313 διαφέρουν σημαντικά, ανάλογα με τον μελετητή, και κυμαίνονται από 10.000 σε σχεδόν 100.000.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Wand, John Williams Charles A History of the Early Church to AD 500, p. 12, Routledge 1990
  2. ↑ Wand, John Williams Charles A History of the Early Church to AD 500, p. 13, Routledge 1990
  3. ↑ Claudia Setzer (1994). Jewish Responses to Early Christians: History and Polemics, 30-150 C.E. Minneapolis: Fortress. 
  4. ↑ Burke, John J., Characteristics Of The Early Church, p.101, Read Country Books 2008
  5. ↑ Johnson, Luke T. "The New Testament's Anti-Jewish Slander and the Conventions of Ancient Polemic." Journal of Biblical Literature 108.3 (1989): 419-441
  6. ↑ Walter Laqueur (2006): The Changing Face of Antisemitism: From Ancient Times to the Present Day, Oxford University Press. ISBN 0-19-530429-2. p.46-48
  7. ↑ Nero Ch 38
  8. ↑ Shaw, B. (2015). The Myth of the Neronian Persecution. Journal of Roman Studies, 105, 73-100. doi:10.1017/S0075435815000982
  9. ↑ Introducing Early Christianity: A Topical Survey of Its Life, Beliefs & Practices
  10. ↑ «IRENAEUS — The mass slaughter of Lyon's Christians». Christian History Project. 
  11. ↑ Christopher Reyes (2010). In His Name. California: AuthorHouse. p.33
  12. ↑ Eusebius. «Church History». Book 6, Chapter 28. New Advent. Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2014. 
  13. ↑ «IRENAEUS — The mass slaughter of Lyon's Christians». Christian History Project. 
  14. ↑ Graeme Clark (2005). «Third-Century Christianity». Στο: Alan K. Bowman· Peter Garnsey· Averil Cameron. Cambridge Ancient History. 12: The Crisis of Empire, A.D. 193–337 (2nd έκδοση). New York: Cambridge University Press. σελ. 623. 
  15. ↑ Scarre 1995, p.170
  16. ↑ Ide, Arthur Frederick· Smith, John Paul (1985). Martyrdom of Women: A Study of Death Psychology in the Early Christian Church to 301 CE. Garland: Tangelwuld. σελ. 21. ISBN 978-0-930383-49-7.  apud deMause, Lloyd (2002). «Ch. 9. The Evolution of Psyche and Society. Part III.». The Emotional Life of Nations. New York: Karnac. ISBN 1-892746-98-0. Both Christians and Jews "engaged in a contest and reflection about the new-fangled practice of martyrdom,"191 even unto suicide. Jesus, too, says John, really committed suicide, and Augustine spoke of "the mania for self-destruction" of early Christians.192 Roman authorities tried hard to avoid Christians because they "goaded, chided, belittled and insulted the crowds until they demanded their death."193 One man shouted to the Roman officials: "I want to die! I am a Christian," leading the officials to respond: "If they wanted to kill themselves, there was plenty of cliffs they could jump off."194 But the Christians, following Tertullian's dicta that "martyrdom is required by God," forced their own martyrdom so they could die in an ecstatic trance: "Although their tortures were gruesome, the martyrs did not suffer, enjoying their analgesic state."195
    191. Daniel Boyarin, Dying for God: Martyrdom and the Making of Christianity and Judaism. Stanford: Stanford University Press, 1999, p. 40.
    192. Arthur J. Droge and James D. Tabor, A Noble Death: Suicide and Martyrdom Among Christians and Jews in Antiquity. San Francisco: HarperSanFrancisco, 1992, p. 5.
    193. Arthur F. Ide, Martyrdom of Women: A Study of Death Psychology in the Early Christian Church to 301 CE. Garland: Tangelwuld, 1985, p. 21.
    194. Ibid., p. 136.
    195. Ibid., pp. 146, 138.     
  17. ↑ Droge, Arthur J.· Tabor, James D. (Νοεμβρίου 1992). A Noble Death: Suicide and Martyrdom Among Christians and Jews in Antiquity. San Francisco: HarperSanFrancisco. σελ. 136. ISBN 978-0-06-062095-0.  Misquoted as Groge and Tabor (1992:136) by C. Douzinas in Closs Stephens, Angharad· Vaughan-Williams, Nick· C. Douzinas (2009). Terrorism and the Politics of Response. Oxon and New York: Routledge. σελ. 198. ISBN 978-0-415-45506-0. 
  18. ↑ Justin, I Apology 31, 6; Eusebius, Chronicle, seventeenth year of the Emperor Hadrian. See: Bourgel, Jonathan, ″The Jewish-Christians in the storm of the Bar Kokhba Revolt″, in: From One Identity to Another: The Mother Church of Jerusalem Between the Two Jewish Revolts Against Rome (66-135/6 EC). Paris: Éditions du Cerf, collection Judaïsme ancien et Christianisme primitif, (French), pp. 127-175.
  19. ↑ Margaret Gibbs, 1947. Saints Beyond the White Cliff (Biography index reprint series). First Edition Edition. Ayer Co Pub.

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • W.H.C. Frend, 1965. Martyrdom and Persecution in the Early Church
  • Their Blood Cries Out Paul Marshall and Lela Gilbert, World Press, 1997.
  • In the Lion's Den: Persecuted Christians and What the Western Church Can Do About It Nina Shea, Broadman & Holman, 1997.
  • This Holy Seed: Faith, Hope and Love in the Early Churches of North Africa Robin Daniel, (Chester, Tamarisk Publications, 2010: from www.opaltrust.org) ^ 0-9538565-3-4
  • In the Shadow of the Cross: A Biblical Theology of Persecution and Discipleship Glenn M. Penner, Living Sacrifice Books, 2004
  • Τhe Myth of Persecution: How Early Christians Invented a Story of Martyrdom by Candida R. Moss, HarperOne, 2013. (ISBN 978-0-06-210452-6)978-0-06-210452-6
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Χρήστης:Skylax30/Διώξεις_Χριστιανών&oldid=6970598"