Νουραγικός πολιτισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο Σου Νουράξι του Μπαρούμινι, που περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1997
Nuraghe Santu Antine στο Torralba

Ο Νουραγικός πολιτισμός, ήταν ένας πολιτισμός στη Σαρδηνία της Ιταλίας, (το δεύτερο μεγαλύτερο νησί στη Μεσόγειο Θάλασσα), που διήρκεσε από τον 18ο αι. π.Χ. (Εποχή του Χαλκού) ή από τον 23ο αιώνα π.Χ. [1] [2] μέχρι τον ρωμαϊκό αποικισμό το 238 π.Χ.. [3] [4] Άλλοι χρονολογούν τον πολιτισμό να διαρκεί τουλάχιστον μέχρι τον 2ο αι μ.Χ. [5] και σε ορισμένες περιοχές, συγκεκριμένα στα Μπαρμπάγια, στον 6ο αι. μ.Χ. [6] [7] ή πιθανώς ακόμη και στον 11ο αιώνα μ.Χ. [2] [8]

Το επίθετο "Nuragic" δεν είναι ούτε ενδώνυμο ούτε εθνώνυμο. Προέρχεται από το πιο χαρακτηριστικό μνημείο του νησιού, το νουράγκε (Νουράγκι), έναν τύπο κατασκευής πύργου-φρουρίου, που οι αρχαίοι Σαρδήνιοι έκτιζαν σε μεγάλους αριθμούς ξεκινώντας από το 1800 περίπου. π.Χ.. [9] Σήμερα περισσότερα από 7.000 νουράγκε [α] σημαδεύουν το τοπίο της Σαρδηνίας.

Δεν έχουν ανακαλυφθεί γραπτά αρχεία αυτού του πολιτισμού [12], εκτός από μερικά πιθανά σύντομα επιγραφικά έγγραφα που ανήκουν στα τελευταία στάδια του Νουραγκικού πολιτισμού. [13] Οι μόνες γραπτές πληροφορίες προέρχονται από την κλασική λογοτεχνία των Ελλήνων και των Ρωμαίων και μπορεί να θεωρηθούν περισσότερο μυθολογικές παρά ιστορικές. [14]

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προ-Νουραγκική Σαρδηνία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μία από τις οικίες των νεραιδών (domus de janas) της νεκρόπολης του Monte Siseri, Putifigari.

Στη Λίθινη Εποχή το νησί κατοικήθηκε για πρώτη φορά από ανθρώπους, που είχαν φτάσει εκεί στην Παλαιολιθική και Νεολιθική εποχή από την Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Οι αρχαιότεροι οικισμοί έχουν ανακαλυφθεί τόσο στην κεντρική, όσο και στη βόρεια Σαρδηνία (Ανγκλόνα). Αρκετοί μεταγενέστεροι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν στο νησί, όπως ο Πολιτισμός της Οτσιέρι (3200−2700 π.Χ.). Η οικονομία βασιζόταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και το εμπόριο με την ηπειρωτική χώρα. Με τη διάδοση της μεταλλουργίας εμφανίστηκαν στο νησί και αργυρά και χάλκινα αντικείμενα και όπλα. [15] :16

Τα υπολείμματα αυτής της περιόδου περιλαμβάνουν εκατοντάδες μενίρ (που ονομάζονται perdas fittas) [16] και ντολμέν, περισσότεροι από 2.400 υπόγειοι τάφοι που ονομάζονται domus de janas (οικίες των νεραϊδών), τα αγάλματα μενίρ, που αντιπροσωπεύουν πολεμιστές ή γυναικείες φιγούρες και η κλιμακωτή πυραμίδα του Monte d'Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, που παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα του Los Millares (Ανδαλουσία) και τα μεταγενέστερα talaiots στις Βαλεαρίδες Νήσους. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η ομοιότητα μεταξύ αυτής της δομής και αυτών που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία οφείλεται σε πολιτιστικές εισροές, που προέρχονταν από την Ανατολική Μεσόγειο. [17] [15] :16

Το προ-νουραγκικό σύμπλεγμα Monte d'Accoddi

Ο βωμός του Monte d'Accoddi έπεσε εκτός χρήσης ξεκινώντας από τον αι. 2000 π.Χ., όταν εμφανίστηκε στο νησί ο πολιτισμός των Beaker, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν διαδεδομένος σχεδόν σε όλη τη δυτική Ευρώπη . Τα ποτήρια ζέσεως έφτασαν στη Σαρδηνία από δύο διαφορετικές περιοχές: πρώτον από την Ισπανία και τη νότια Γαλλία, και δεύτερον από την Κεντρική Ευρώπη, μέσω της Ιταλικής Χερσονήσου . [18]

Νουραγική εποχή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πρώιμη Εποχή του Χαλκού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κεραμική Μπονάρο.
Albucciu (Αρτσακένα), παράδειγμα πρωτο-νουράγκ.
Ξίφη του πολιτισμού Μπονάρο (φάση Α2) από το Sant'Iroxi, Decimoputzu.

Ο Πολιτισμός του Μποννανάρο (1800 π.Χ. - 1600 π.Χ.) ήταν η τελευταία φάση του Πολιτισμού του Λάγυνου στην Σαρδηνία, έχει πολλές ομοιότητες με τον Πολιτισμό της Πολάδα που αναπτύχθηκε ταυτόχρονα στην βόρεια Ιταλία. Την ίδια εποχή εμφανίζεται μια νέα μορφή κεραμικής με λαβές σε σχήμα από τσεκούρι.[19] Οι επιδράσεις αυτές ήρθαν στο νησί από την Κορσική στην οποία επικρατούσαν νέες αρχιτεκτονικές τεχνικές όπως τα Κυκλώπεια τείχη, εξαπλώθηκαν ταχύτατα και στην Σαρδηνία.[20] Οι νέοι λαοί άγνωστης προέλευσης, κατά άλλους από την Ηπειρωτική Ευρώπη κατά άλλους Μυκηναίοι, έφεραν νέες φιλοσοφίες και τεχνολογίες, μετέτρεψαν τις προηγούμενες σε ξεπερασμένες.[21] Ο πολιτισμός Πολλάδα Α΄ εξαπλώθηκε την ίδια εποχή στην περιοχή του ποταμού Ροδανού με κύριο χαρακτηριστικό τις αμυντικές οχυρώσεις και τους πολέμους, αυτό φαίνεται από τα λίθινα και μεταλλικά όπλα από χαλκό και μπρούτζο. Τα μέταλλα εξαπλώνονται και σε άλλα αντικείμενα χρήσης όπως δαχτυλίδια, ακυρώνοντας οι προηγούμενες τακτικές. Η Εποχή του Χαλκού έφερε αμέτρητες αλλαγές, η ανάμειξη του Χαλκού με τον Κασσίτερο ή το αρσενικό δημιούργησε ένα νέο πιο ισχυρό μέταλλο, με μεγαλύτερες δυνατότητες στις γεωργικές εργασίες και τον πόλεμο.

Η κατασκευή των Νουράγκι και η επεξεργασία μετάλλων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην επόμενη φάση που έμεινε γνωστή ως Μποννονάρο Β΄ ξεκινά ο πρωτο-Νουραγικός πολιτισμός. Στην πρώτη φάση του τα κτίρια είναι διαφορετικά από τα κλασσικά Νουραγικά με ακανόνιστο σχήμα και παχιά τείχη, από τα κεντροδυτικά της Σαρδηνίας εξαπλώθηκαν σε όλο το νησί.[22] Στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. τα Νουραγικά κτίσματα πήραν την μορφή μεγαλιθικού κωνικού θόλου, κάθε πύργος είχε τουλάχιστον έναν εσωτερικό θόλο, τα μεγαλύτερα τρεις ή περισσότερους. Οι πύργοι εξαπλώθηκαν ταχύτατα σε όλη την Σαρδηνία, σε βαθμό που κάθε τρια τετραγωνικά χιλιόμετρα υπήρχε από ένας.[23] Οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι σχετίζουν την κατασκευή τους με μυθικές μορφές όπως ο Δαίδαλος που δραπέτευσε από την Κρήτη στην Σικελία και κατόπιν στην Σαρδηνία όταν τον καταδίωκε ο Μίνωας.[24] Οι σύγχρονοι ιστορικοί ωστόσο τα σχετίζουν με λατρευτικούς, στρατιωτικούς, ή αστρονομικούς σκοπούς, ο βασικότερος ασφάλεια και η πολεμική άμυνα.[25] Στην Σαρδηνία βρέθηκαν περίπου 7.000 Νουράγκι, το μεγαλύτερο από αυτά είχε ύψος 25-30 μέτρα με 12 πρόσθετους πύργους και πολλαπλά μεγαλιθικά στρώματα προστασίας.[26] Πολλοί κάτοικοι της Σαρδηνίας, ακόμα και σημερινοί ισχυρίζονται ότι κατάγονται απευθείας από τους Νουράγκι σε εκείνη την εποχή.[27]

Η γη της Σαρδηνίας ήταν πλούσια σε μέταλλα όπως χαλκό και μόλυβδο για την κατασκευή αντικειμένων, η κατοχή τους απαιτούσε εμπόριο με όλους τους γνωστούς πολιτισμούς της εποχής. Οι Νουραγικοί πληθυσμοί ήταν από τους πιο επιδέξιους τότε τεχνίτες μετάλλου σε ολόκληρο τον κόσμου, στα εργαστήρια τους κατασκεύαζαν αμέτρητες ποσότητες μπρούτζινων αντικειμένων, αυτό δείχνει βέβαιες επαφές με άλλους λαούς μέσω της θάλασσας.[28] Η κατασκευή του μπρούτζου απαιτούσε κάποια ποσότητα Κασσίτερου που δεν υπήρχε στην Σαρδηνία, για να τον αποκτήσουν θα έπρεπε να ταξιδέψουν στην Ιβηρική ή στην Κορνουάλη.[29] Τις ίδιες τακτικές χρησιμοποιούσαν και οι άλλοι Μεσογειακοί πολιτισμοί εκείνη την εποχή όπως η Μινωική Κρήτη, οι Μυκηναίοι και η Κύπρος.[30]

Οι Λαοί της Θάλασσας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πολεμιστής από την Σαρδηνία της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Μετά τον 14ο αιώνα π.Χ. εμφανίζονται οι περίφημοι Λαοί της Θάλασσας, περιγράφονται λεπτομερώς από τις αρχαίες Αιγυπτιακές πηγές. Οι Λαοί της Θάλασσας, μια ισχυρή πολεμική ομάδα με πολυεθνικό χαρακτήρα επιτέθηκαν και κατέστρεψαν όλους τους τότε γνωστούς πολιτισμούς, μεταξύ αυτών ήταν οι Μηκυναίοι, οι Μινωίτες, οι Χετταίοι και η Ουγκαρίτ και η Βαβυλώνα. Ο μόνος που αντιστάθηκε επιτυχώς ήταν ο Φαραώ της Αιγύπτου Ραμσής Γ΄, τους συνέτριψε και τους ανάγκασε να διασκορπιστούν. Ο διάσημος αρχαιολόγος Τζοβάνι Ούγκας καταγράφει τους Σερντέν σαν την φυλή που είχε τον ηγετικό ρόλο σε αυτή την πολυεθνική ομάδα, ταυτίζονται με τους Νουραγικούς της Σαρδηνίας.[31][32][33] Με την ίδια άποψη συμφωνούν οι περισσότεροι διάσημοι ιστορικοί του 19ου και του 20ου αιώνα όπως ο Αντόνιο Ταραμέλλι, ο Γκόρντον Τσάιλντ, ο Σεμπαστιάνο Τούσα και ο Βάσος Καραγιώργης.[34][35][36][37] [38] Μερικοί ιστορικοί έχουν την γνώμη ότι συμμετείχαν στους Λαούς της Θάλασσας αλλά εγκαταστάθηκαν στην Σαρδηνία μετά την ήττα τους από τον Ραμσή τον 12ο -110 αιώνα π.Χ., η άποψη αυτή δεν συμφωνεί με τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Ο Σιμωνίδης ο Κείος και ο Πλούταρχος γράφουν αναλυτικά για επιδρομές των Σαρδηνίων στην Κρήτη την ίδια εποχή που οι Λαοί της Θάλασσας επιτέθηκαν στην Αίγυπτο. Τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν το γεγονός με Νουραγικά κεραμικά που βρέθηκαν στην Τίρυνθα, στην Κομμό της Κρήτης, στην Πύλα-Κοκκινόκρεμος και στην Τεκές Χαλά Σουλτάνας της Κύπρου, στο νησάκι Λίπαρι και στην περιοχή του Αγκριτζέντο, σε ολόκληρη την Μεσόγειο από την ανατολή ως την δύση.[39][40][41][42] Ο αρχαιολόγος Αντάμ Ζερτάλ προτείνει ότι η Βιβλική Αρωσέθ στο Ισραήλ, πατρίδα του Σισάρα ήταν αποικία των Σερντέν.[43]

Εποχή του Σιδήρου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι ο πολιτισμός των Νουράγκι εισήλθε την περίοδο 900 π.Χ. - 500 π.Χ. στα νέα τελικά του στάδια, η κεραμική απέκτησε πολυτέλεια στην εμφάνιση των αγγείων. Οι συνεχείς εμπορικές επαφές με τους άλλους λαούς της Μεσογείου προσάρμοσαν με τον ανάλογο ρυθμό τον τρόπο ζωής και την τέχνη των κατοίκων της Σαρδηνίας. Οι κάτοικοι έπαψαν να ζουν απομονωμένοι στον Νουράγκ-πύργο τους, σταμάτησαν να οικοδομούνται από το 1150 π.Χ., οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε πολυάριθμους οικισμούς.[44][45] Η ταφή έπαψαν να είναι ατομική στον πύργο του κάθε ιδιοκτήτη και δημιουργήθηκαν ομαδικά κοιμητήρια.[46][47] Την σημαντικότερη ανακάλυψη έκανε ο αρχαιολόγος Τζοβάνι Λίλιου, οι οικισμοί οργανώθηκαν πολιτικά με συνελεύσεις των κατοίκων υπό την προεδρεία των επιφανέστερων κατοίκων, συζητούσαν δημοκρατικά όλα τα προβλήματα του οικισμού.

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ There is no complete census, but the figure of 7,000 in E. Contu, "L'architettura nuraghica", in Atzeni et al. (1985)[10] is often repeated, and the Provincia di Cagliari website[11] estimates more than 7,000.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Cicilloni, Riccardo; Cabras, Marco (2014-12-22). «Aspetti insediativi nel versante oreintale del Monte Arci (Oristano -Sardegna) tra il bronzo medio e la prima età del ferro» (στα it). Quaderni (Soprintendenza Archeologia, belle arti e paesaggio per la città metropolitana di Cagliari e le province di Oristano e Sud Sardegna) (25): 84. ISSN 2284-0834. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-07-31. https://web.archive.org/web/20210731083211/https://quaderniarcheocaor.beniculturali.it/index.php/qua/article/view/116/115. Ανακτήθηκε στις 2022-02-11. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Webster, Gary; Webster, Maud (1998). «The chronological and cultural definition of Nuragic VII, AD 456-1015». Sardinian and Aegean Chronology: 383–398. ISBN 1900188821. OCLC 860467990. https://www.academia.edu/30484003. 
  3. ↑ Belmuth, Miriam S. (2012). «Nuragic Culture». Στο: Fagan, Brian M. The Oxford Companion to Archaeology (στα Αγγλικά). 1: ‘Ache’—‘Hoho’. Oxford University Press. σελ. 534. ISBN 9780195076189. 
  4. ↑ Martini, I. Peter· Chesworth, Ward (2010). Landscapes and Societies: Selected Cases (στα Αγγλικά). Springer Science & Business Media. σελ. 169. ISBN 9789048194131. 
  5. ↑ Ugas, Giovanni (2016). «Shardana e Sardegna. I popoli del mare, gli alleati del Nordafrica e la fine dei Grandi Regni». Cagliari, Edizioni Della Torre. 
  6. ↑ Rowland, R. J. “When Did the Nuragic Period in Sardinia End.” Sardinia Antiqua. Studi in Onore Di Piero Meloni in Occasione Del Suo Settantesimo Compleanno, 1992, 165–175.
  7. ↑ Casula, Francesco Cèsare (2017). «Evo Antico Sardo: Dalla Sardegna Medio-Nuragica (100 a.C. c.) alla Sardegna Bizantina (900 d.C. c.)». La storia di Sardegna. I. σελ. 281. Da parte imperiale era dunque implicito il riconoscimento di una Sardegna barbaricina indomita se non libera e già in qualche modo statualmente conformata, dove continuava a esistere una civiltà o almeno una cultura d'origine nuragica, certo mutata ed evoluta per influenze esterne romane e vandaliche di cui nulla conosciamo tranne alcuni tardi effetti politici. 
  8. ↑ Webster, Gary S.; Webster, Maud R. (1998). «The Duos Nuraghes Project in Sardinia: 1985-1996 Interim Report». Journal of Field Archaeology 25 (2): 183–201. doi:10.2307/530578. ISSN 0093-4690. https://www.jstor.org/stable/530578. 
  9. ↑ Giovanni Lilliu (2006). «Sardegna Nuragica» (PDF). Edizioni Maestrali. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Μαρτίου 2012. 
  10. ↑ Atzeni, E.· και άλλοι. (1985). Ichnussa. σελ. 5. [απαιτείται πλήρης παραπομπή]
  11. ↑ «Provincia di Cagliari». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2022. 
  12. ↑ Monoja, M.· Cossu, C. (2012). Parole di segni, L'alba della scrittura in Sardegna. Sardegna Archeologica, Guide e Itinerari. Sassari: Carlo Delfino Editore. 
  13. ↑ Ugas, Giovanni (2013). «I segni numerali e di scrittura in Sardegna tra l'Età del Bronzo e il i Ferro». Στο: Mastino, Attilio. Tharros Felix. 5. Roma: Carocci. σελίδες 295–377. 
  14. ↑ Perra, M. (1993). La Sardegna nelle fonti classiche. Oristano: S'Alvure editrice. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Ugas, Giovanni (2005). L'Alba dei Nuraghi. Cagliari: Fabula editrice. ISBN 978-88-89661-00-0. 
  16. ↑ Luca Lai (2008). The Interplay of Economic, Climatic and Cultural Change Investigated Through Isotopic Analyses of Bone Tissue: The case of Sardinia 4000–1900 BC. σελ. 119. ISBN 978-0-549-77286-6. 
  17. ↑ Ercole Contu, Sardegna Archeologica – L'Altare preistorico di Monte D'Accoddi, p. 65
  18. ↑ Giovanni Lilliu, Arte e religione della Sardegna prenuragica, p.132
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20160304201715/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060402100606.pdf
  20. ↑ Paolo Melis, I rapporti fra la Sardegna settentrionale e la Corsica nell'antica età del Bronzo
  21. ↑ Lilliu, Giovanni (2004). La civiltà dei Sardi dal paleolitico all'età dei nuraghi. Nuoro: Il Maestrale.
  22. ↑ Parkinson, E.W., McLaughlin, T.R., Esposito, C. et al. Radiocarbon Dated Trends and Central Mediterranean Prehistory. J World Prehist 34, 317–379 (2021)
  23. ↑ Lilliu, Giovanni (1982). La Civiltà Nuragica
  24. ↑ Lilliu, Giovanni (1982). La Civiltà Nuragica
  25. ↑ Blake, Emma (April 2001). "Constructing a Nuragic Locale: The Spatial Relationship between tombs and towers in Bronze Age Sardinia". American Journal of Archaeology. 105 (2): 145–161
  26. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουνίου 2015. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2023. 
  27. ↑ Francesco Cesare Casula, Breve storia di Sardegna, σ. 25
  28. ↑ N. Gale and Z. Gale in Miriam S. Balmuth, ed. Studies in Sardinian Archaeology 3 (Oxford, 1987)
  29. ↑ R.F. Tylecote, M.S. Balmuth, R. Massoli-Novelli, "Copper and Bronze Metallurgy in Sardinia", Historia Metallica 17.2, (1983:63–77)
  30. ↑ Miriam S. Balmuth, ed. Studies in Sardinian Archaeology 3: Nuragic Sardinia and the Mycenaean World (Oxford, 1987)
  31. ↑ Ugas, Giovanni (2016). "Shardana e Sardegna. I popoli del mare, gli alleati del Nordafrica e la fine dei Grandi Regni". Cagliari, Edizioni Della Torre
  32. ↑ https://web.archive.org/web/20200405144452/http://www.sardiniapoint.it/5085.html
  33. ↑ https://www.sardiniapost.it/culture/nuovo-studio-dellarcheologo-ugas-e-certo-i-nuragici-erano-gli-shardana/
  34. ↑ Taramelli, Antonio (1982). Scavi e scoperte. 1903-1910 (Στα Ιταλικά)
  35. ↑ https://www.marxists.org/archive/childe/1930/bronzeage/ch06.htm
  36. ↑ Tusa, Sebastiano (2018). I popoli del Grande Verde : il Mediterraneo al tempo dei faraoni (in Italian). Ragusa: Edizioni Storia e Studi Sociali.
  37. ↑ https://www.facebook.com/watch/live/?ref=watch_permalink&v=1998695170385144
  38. ↑ Karageorghis, Vassos (2011). "Handmade Burnished Ware in Cyprus and elsewhere in the Mediterranean". On cooking pots, drinking cups, loomweights and ethnicity in bronze age Cyprus and neighbouring regions: an international archaeological symposium held in Nicosia, November 6th-7th, 2010. σ. 90
  39. ↑ https://web.archive.org/web/20150924095944/http://www.sardegnadigitallibrary.it/documenti/17_81_20080325121003.pdf
  40. ↑ Gale, N.H. (2011). "Source of the Lead Metal used to make a Repair Clamp on a Nuragic Vase recently excavated at Pyla-Kokkinokremos on Cyprus". In V. Karageorghis; O. Kouka (eds.). On Cooking Pots, Drinking Cups, Loomweights and Ethnicity in Bronze Age Cyprus and Neighbouring Regions. Nicosia
  41. ↑ https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352409X20302704
  42. ↑ Santoni, Vincenzo; Sabatini, Donatella (2010). "Relazione e analisi preliminare". Campagna di scavo (PDF) (Report). Gonnesa, Nuraghe Serucci
  43. ↑ https://www.jpost.com/israeli-life-in-docs/archaeological-site-could-cast-light-on-life-of-biblical-villain-609189
  44. ↑ https://www.academia.edu/27564707
  45. ↑ https://web.archive.org/web/20160924110352/http://www.bollettinodiarcheologiaonline.beniculturali.it/documenti/generale/6_LOSCHIAVO.pdf
  46. ↑ https://www.academia.edu/2465409
  47. ↑ Bernardini, Paolo (2011). "Necropoli della Prima Età del Ferroin Sardegna. Una riflessione su alcuni secoli perdutio, meglio, perduti di vista"
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Νουραγικός_πολιτισμός&oldid=10174525"