Κένταυρος (αστερισμός)

Κένταυρος
πατήστε για μεγαλύτερη εικόνα
Συντομογραφία	Cen
Λατινικό όνομα	Centaurus
Γενική	Centauri
Έκταση	1060,4 τετ. μοίρες (2,571%) Κατάταξη 9ος
Αριθμός άστρων (μέγεθος ≤ 6,5)	281
Πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 25°N - 90°S

Ο Κένταυρος (λατινικά: Centaurus‎‎, συντομογραφία: Cen) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι μεγάλος νότιος αστερισμός και συνορεύει με 8 άλλους αστερισμούς, που είναι οι εξής: Ύδρα, Αντλία, Ιστία, Τρόπις, Μυία, Νότιος Σταυρός, Διαβήτης (αστερισμός) και Λύκος (αστερισμός). Παρά το γεγονός ότι βρισκεται ολόκληρος στο νότιο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας, ο Κένταυρος είναι αμφιφανής στην Ελλάδα, είναι ορατός κατά το μεγαλύτερο μέρος του από την Ελλάδα τις ανοιξιάτικες νύχτες.

Ονομασίες και ιστορία

Ο Άρατος ο Σολεύς τον αποκαλεί με το ίδιο όνομα, που ήταν και το κυρίαρχο στην αρχαία Ελλάδα, και με το συνώνυμο στα έπη και την αιολική διάλεκτο Ιππότα Φηρ. Ο Απολλόδωρος πίστευε πως ήταν ο Φόλος, που η μετάνοια του Ηρακλή επειδή τον είχε σκοτώσει άδικα τον ανέβασε στον ουρανό με την επωνυμία Ευμενής (= ο καλοπροαίρετος). Αντιθέτως, ο Ερατοσθένης διατεινόταν ότι αντιπροσώπευε τον Χείρωνα, όνομα σε συχνή ποιητική χρήση μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής εποχής (μεταγραφές Chiron και Chyron) και σε νεότερα αστρονομικά έργα για τον αστερισμό μέχρι τον 19ο αιώνα. Ο Χείρων ήταν γιος του Χρόνου και της Ωκεανίδος νύμφης Φιλύρας, από όπου προέρχεται και η ονομασία Φιλυρίδης για τον αστερισμό, μολονότι μία παραλλαγή τον ήθελε Φιλιλυρίδη, τον γιο της Φιλιλύρας (= αυτής που αγαπά τη λύρα) από την οποία και κληρονόμησε το μουσικό του ταλέντο. Τον φαντάζονταν ευγενικό και ήρεμο στην όψη, πολύ διαφορετικό από την απειλητική προδιάθεση του επίσης κενταύρου Τοξότη. Ο μύθος του Χείρωνος πιστευόταν από αρκετούς ότι είχε ιστορικές ρίζες, ακόμα και από τον Νεύτωνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Χείρων ήταν ο μυθικός επινοητής των αστερισμών.

Η σύλληψη της μορφής των Κενταύρων στον Όμηρο ή στον Ησίοδος αντιστοιχούσε πιθανώς σε μία κανονική ολόκληρη ανθρώπινη μορφή, και ο Πίνδαρος ήταν ο πρώτος που τους περιέγραψε ως μισούς άλογα και μισούς ανθρώπους, αφού εξαιτίας της μεταπτώσεως του γήινου άξονα, καθώς κυλούσαν οι αιώνες άρχισε να φαίνεται μόνο το πάνω μέρος της μορφής του αστερισμού από την Ελλάδα. Κάποιοι αρχαίοι καλλιτέχνες και μυθολόγοι μετέτρεψαν το ζωικό μέρος σε μέρος ταύρου, απεικονίζοντας έτσι τον Μινώταυρο, ενώ στη Μεσοποταμία τον θεωρούσαν πλήρη ταύρο. Οι Άραβες σχεδίαζαν την αστρική μορφή με το πίσω ήμισυ δανεισμένο από μορφή αρκούδας, αλλά υιοθέτησαν το ελληνικό όνομα. Κάποιοι από τους αστέρες του Κενταύρου και του Λύκου ήταν προηγουμένως συλλογικά γνωστοί στους πρώτους Άραβες ως Al Kadb al Karm, το κλαδί της αμπέλου, ή ως Al Shamarih, τα βάγια (κομμένα κλαδιά φοινικιάς), φορτωμένα με χουρμάδες, που τελικώς ο Kazwini περιέγραψε να κρατά στα χέρια του ο Κένταυρος. Το Al Shamarih παρεφθάρη σε Asemarik και ίσως έδωσε το Asmeat του Bayer, αν και ο τελευταίος δίνει και το όνομα Albeze. Ο Τζιοβάνι Ριτσιόλι ομοίως δίνει για τον Κένταυρο τις ονομασίες Albezze και Albizze. Ο Βρετανός ανατολιστής Τhomas Hyde (1636-1703) μνημονεύει το όνομα Birdun (= άλογο για φόρτωμα) από τον Αλβουμάσαρ.

Στην αρχαία Ρώμη, ονομασίες του αστερισμού εκτός από την «επίσημη» Centaurus ήταν και οι Geminus biformis (Γερμανικός), Minotaurus, Semi Vir, Semi Fer αλλά και Pelenor, Pelethronius από το βουνό που κατοικούσαν οι Κένταυροι στη Θεσσαλία, Acris Venator (Θηριώδης κυνηγός), ενώ ο Βιργίλιος τον απεκάλεσε Sonipes, δηλαδή αυτός με τα θορυβώδη πόδια. Οι Αλφόνσειοι Πίνακες τον αναγράφουν "Sagittarius, tenens pateram seu crateram" για να τον διακρίνουν από τον Sagittarius (Τοξότη).

Ο Robert Recorde (1551) τον ονόμαζε Κένταυρο Χείρωνα, αλλά ο ποιητής Τζον Μίλτον γράφει (το 1667) «Κένταυρος» για τον Τοξότη, όπως και πολλοί άλλοι έως τον 19ο αιώνα. Στην πραγματικότητα ο σημερινός αστερισμός Τοξότης ήταν χωρίς καμιά αμφιβολία ο πρωταρχικός Κένταυρος στη Μεσοποταμία, ενώ ο «Κένταυρος του Νότου» ήταν μεταγενέστερη ελληνική επινόηση, με αποτέλεσμα μεγάλη σύγχυση ανά τους αιώνες. Κατά τον 17ο αι. διαχωρισμός γινόταν από τους Βρετανούς συγγραφείς με την αναφορά του Κενταύρου αυτού του άρθρου ως «Μεγάλου Κενταύρου» (Great Centaure).

Σε μεσαιωνικές χριστιανικές αστρονομικές πηγές αναφερόταν ως Νώε, αλλά ο Ιούλιος Σίλερ μετέβαλε τη μορφή στον Αβραάμ με τον Ισαάκ, ενώ ο Καίσιος τον παρομοίασε με τον Ναβουχοδονόσωρα όταν «έτρωγε χλόη όπως τα βόδια».

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος περιγράφει τον Κένταυρο ως έχοντα τον Λύκο (γνωστό ως «Θηρίον» τότε) στο ένα του χέρι και τον Θύρσο στο άλλο. Η μορφή του βλέπει προς τα ανατολικά και, στη Σφαίρα του Φαρνέζε, δείχνει με το αριστερό του χέρι τον Λύκο και τον κυκλικό Βωμό λίγο μακρύτερα. Στον Υγίνο (1488) το Θηρίον κρατείται και πάλι στα τεντωμένα μπροστά χέρια του Κενταύρου, ενώ ο ίδιος έχει ένα παγούρι δεμένο στη μέση του. Οι Αλφόνσειοι Πίνακες δείχνουν τον θύρσο στο δεξί του χέρι και τον Λύκο να συγκρατείται από το εμπρόσθιο αριστερό του αλογίσιο πόδι, που ήταν και η αραβική αντίληψη. Το Χειρόγραφο του Λέιντεν τον παριστάνει με έντονες γραμμές, χωρίς γενειάδα αλλά με «βαρύ» μουστάκι (!), να φέρει ακόντιο με καρφωμένο λαγό στην άκρη του και να κρατά ένα παιδάκι αντί θηρίου. Ο Burritt τον παρουσιάζει επιτιθέμενο, με το ακόντιο στο δεξί χέρι και ασπίδα στον αριστερό βραχίονα, πάνω στην οποία παριστάνονται ο θύρσος και δοχείο σπονδών, και αυτό το τμήμα του αστερισμού αποκαλείται από τον Grotius Arma.

Ο Άρατος τοποθετούσε ολόκληρο τον Κένταυρο υπό τον Σκορπιό και τις «Χηλές» του (Ζυγό), ένα «σφάλμα» που επέσυρε την κριτική του Ιππάρχου.

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο κατάλογος του Γκουλντ απέδιδε στον Κένταυρο 389 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι.

• Ο α (άλφα) Κενταύρου είναι γνωστός και ως Rigil Kentaurus, αλλά τις περισσότερες φορές με το πρώτο όνομα, και αποτελεί τριπλό αστρικό σύστημα, τα μέλη του οποίου είναι σήμερα οι κοντινότεροι στη Γη αστέρες (αυτόφωτα σώματα) μετά τον Ήλιο.
• Ο β Κενταύρου, διπλός, έχει φαινόμενο μέγεθος 0,61 και φασματικό τύπο B1 III. Είναι γνωστός με τα ιδιαίτερα ονόματα Αγένα και Χαντάρ.
• Ο γ έχει φαινόμενο μέγεθος 2,17 και φασματικό τύπο A1 IV (λευκός υπογίγαντας). Είναι επίσης διπλός, με τα ίσης φωτεινότητας (μέγεθος 2,9) μέλη του διακρινόμενα υπό ισχυρότατη τηλεσκοπική μεγέθυνση (διαχωρισμός 1,1 δευτερόλεπτο του τόξου).
• Ο δ έχει φαιν.μέγεθος 2,60 και φασμ.τύπο B2 IVne. Στην Κίνα, όταν αυτή είχε έρθει σε επαφή με τη δυτική ονομασία για τον αστερισμό, ονομαζόταν Ma Wei, η «Ουρά του Αλόγου».
• Ο ε έχει φαιν.μέγεθος 2,30 και φασμ.τύπο B1 III.
• Ο ζ έχει φαιν.μέγεθος 2,55 και φασμ.τύπο B2 IV.
• Ο η είναι κυανός νάνος με φαινόμενο μέγεθος 2,31.
• Ο θ είναι γνωστός ως Μενκέντ.
• Ο ι έχει φαιν.μέγεθος 2,75 και φασμ.τύπο A2 V.
• Ο κ έχει φαιν.μέγεθος 3,13 και φασμ.τύπο B2 IV.
• Ο λ έχει φαιν.μέγεθος 3,1 και φασμ.τύπο B9 III. Προβάλλεται εντός του σμήνους και νεφελώματος IC 2944.
• Ο μ έχει φαιν.μέγεθος 3,04 και φασμ.τύπο B2 IV-Ve.
• Ο ν έχει φαιν.μέγεθος 3,41 και φασμ.τύπο B2 IV.
• Ο π έχει φαιν.μέγεθος 3,89 και φασμ.τύπο B5 Vn.
• Ο ρ έχει φαιν.μέγεθος 3,96 και φασμ.τύπο B3 V.
• Ο σ έχει φαιν.μέγεθος 3,91 και φασμ.τύπο B2 V.
• Ο τ έχει φαιν.μέγεθος 3,86 και φασμ.τύπο A2 V.
• Ο υ¹ έχει φαιν.μέγεθος 3,87 και φασμ.τύπο B2 IV-V.
• Ο φ έχει φαιν.μέγεθος 3,83 και φασμ.τύπο B2 IV.
• Ο χ έχει φαιν.μέγεθος 3,86 και φασμ.τύπο A2 V.
• Ο HR 5089 έχει φαιν.μέγεθος 3,88 και φασμ.τύπο G9 Ib (κίτρινος υπεργίγαντας).

Αξιοσημείωτα στον αστερισμό

• Ο αστέρας «Εγγύτατος» (Proxima), με φαινόμενο μέγεθος 11,09, είναι ο πλησιέστερος στη Γη αστέρας (απόσταση 4,22 έτη φωτός) μετά τον Ήλιο. Ανήκει στο τριπλό αστρικό σύστημα του Άλφα Κενταύρου. Γύρω από το Άλφα Κενταύρου Β περιφέρεται ο κοντινότερος γνωστός εξωηλιακός πλανήτης.

• Ο V803 Κενταύρου (V803 Cen) είναι ο συχνότερα εκρηγνυόμενος νάνος καινοφανής αστέρας που γνωρίζουμε, με εκρήξεις κάθε 23 ώρες. Διαφέρει ριζικά από τους συνηθισμένους καινοφανείς, καθώς αποτελείται από δύο λευκούς νάνους.

• Το φωτεινότερο (φαιν.μέγεθος 3,70, ορατό με γυμνό μάτι) σφαιρωτό σμήνος στον γήινο ουρανό είναι το ω (ωμέγα) Κενταύρου (καταλογογραφήθηκε πρώτα ως αστέρας και για το λόγο αυτό φέρει αντίστοιχο όνομα, ενώ είναι γνωστό και ως NGC 5139). Με φαινόμενη διάμετρο 36 επί 36 λεπτά της μοίρας (επίσης η μέγιστη για σφαιρωτό σμήνος) φαίνεται μεγαλύτερο από τον δίσκο της Σελήνης ή του Ηλίου. Περιέχει περισσότερους από 1 εκατομμύριο αστέρες. Η πραγματική του διάμετρος υπολογίζεται στα 140 έτη φωτός με την απόστασή του από τη Γη να εκτιμάται στις 16.000 έτη φωτός.

• Πολλά ανοικτά σμήνη βρίσκονται στον Κένταυρο, με το φωτεινότερο να είναι το NGC 3766 (φαιν.μέγεθος 5,3) και το σμήνος και νεφέλωμα IC 2944 (φαιν.μέγεθος 4,5).

• Το «Νεφέλωμα Μπούμερανγκ» (Boomerang Nebula) απέχει περίπου 5.000 έτη φωτός από εμάς, ενώ το IC 2944 είναι νεφέλωμα εκπομπής με σφαιρίδια Μποκ.

• Η ισχυρή πηγή ακτίνων Χ Cen X-3 αντιστοιχεί σε διπλό αστέρα μεγάλης μάζας (High-Mass X-ray Binary, HMXB), όπου υλικό από τον ένα αστέρα προσπίπτει σε δίσκο προσαυξήσεως περί τον άλλο αστέρα (αστέρας νετρονίων) και υπερθερμαινόμενο εκπέμπει τις ακτίνες Χ.

• Εξωηλιακός πλανήτης στον Κένταυρο έχει ανιχνευθεί περί τον αστέρα HD 121504, σε μέση απόσταση από αυτόν 48 εκατομμύρια χιλιόμετρα και με περίοδο περιφοράς 64,6 ημέρες, ενώ το όλο σύστημα απέχει από εμάς 144,7 έτη φωτός. Η μάζα του πλανήτη είναι συγκρίσιμη με τη μάζα του Δία.

• Αλλά και ενδιαφέροντες γαλαξίες υπάρχουν στον Κένταυρο, με σημαντικότερο τον σφαιροειδή ελλειπτικό NGC 5128, του οποίου ο πυρήνας είναι η ραδιοπηγή «Κένταυρος Α» (Cen A) και απέχει από τη Γη περί τα 10 εκατομμύρια έτη φωτός (φαιν.μέγεθος 6,8).

Δείτε επίσης

• Κατάλογος αστέρων του Κενταύρου

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ερατοσθένης, Καταστερισμοί ή Αστροθεσίαι: Κένταυρος